Հարցազրույց Մարսելա Փոլեյնի հետ

Մարսելա Փոլեյն (Marcella Polain) ավստրալիացի գրող է: Ծնվել է 1958-ին Սինգապուրում, մայրը` հայուհի, հայրը` իռլանդացի: Ուսանել է մանկավարժություն, թատրերգություն: Դասավանդում է «Գրական ստեղծագործություն» Փերթի Էդիտ Քաուըն համալսարանում: Հիմնադրել ու խմբագրել է բանաստեղծությունների հանդեսներ: Քնարերգության երեք հատորների հեղինակ է և ավստրալիական գրական մրցանակների դափնեկիր: Աշխարհի եզրը (The Edge of the World), հրատարակված 2007-ին, առաջին վեպն է, հիմնված դոկտորական թեզի վրա և արժանացել է գրական մրցանակի:

Սարգիս Սելյան – Ի՞նչ կարող եք ասել Ձեր հայկական ծագումի մասին:
Մարսելա Փոլեյն – Տխուր պատմություն է, ինչպես բազում այլ պատմություններ, և օգտագործված որպես հիմք Աշխարհի եզրը գրքի համար: Ընտանիքս ծագումով Կիլիկիայի Հասան Բեյլի բնակավայրից էր: Գիտեմ, որ մեծհայրս ծխախոտի ունևոր վաճառականի միակ որդին է եղել: Առաջին կինը մահացել է` թողնելով երկու փոքր զավակներ: Իմ մեծմայրը` Հովսաննան, 14 տարեկան էր, երբ նրա հետ ամուսնացավ. մեծհայրս 10 տարով նրանից մեծ էր: Եղել է, ինչպես այժմ անվանում ենք, պարտադրված ամուսնություն, սակայն, կարծում եմ, երջանիկ են եղել: 11 երեխա են ունեցել: Մայրս կրտսերն է, ծնված` Բեյրութում, մի օտար տան մեջ, երբ Հովսաննան Թուրքիայից փախել էր, հասնելով Երուսաղեմ: Մեծ Եղեռնին Հովսաննան կորցրել էր ծնողներին, մեծհորը, մեծմորը, քույրերին ու եղբայրներին և նրանց երեխաներին, ինչպես և իր 13 զավակներից 8-ին: Մայրս 17 տարեկան է եղել, երբ Հովսաննան մահացել է, ու վշտահար մայրս փախել է` վախենալով (հավանաբար արդարացի), որ կստիպեն ամուսնանալ: Այստեղ վերապրումի մի այլ պատմություն է սկսվում: Մորս ավագ եղբայրը` Գրիգորը, փրկվել էր Եղեռնից` զորագրվելով Անդրհորդանանի բանակում, ամուսնացել էր և ապրում էր Հորդանանում: Կարծում եմ, երբ մայրս փախել է, Գրիգորը փնտրել է, սակայն, դժբախտաբար, նրանք երբեք չեն միացել: Կար նաև մի այլ քույր` Մարի, ով նմանապես վերապրել է Ցեղասպանությունը, շատ է տառապել ու հիվանդացել է:

Ս.Ս. – Ինչքանո՞վ եք տեղյակ հայոց պատմության, քաղաքակրթության, մշակույթին:
Մ. Փ. – Մորս գերադասած նյութերից մեկն էր պատմությունը, հետևաբար, շատ բաներ եմ լսել հայոց պատմության մասին: Հետագայում, ինքս կարդացի: Իմ դոկտորայի թեզը կենտրոնացել էր Ցեղասպանության շուրջ: Հավաքում եմ գրքեր հայ մշակույթի մասին (երաժշտություն, գրականություն, խոհարարություն, ճարտարապետություն, գեղարվեստ, մանածագործություն), ուրեմն` աստիճանաբար կուտակում եմ գիտելիքներ: Սակայն, մեզ չսովորեցրին հայերեն, ոչ էլ մեծացել ենք հայկական գաղութի շրջապատում` որպես Եկեղեցու մի մաս: Թեև այն հայերը, ում հանդիպել եմ, եղել են (գրեթե առանց բացառության) ջերմ ու հյուրընկալ, սակայն լեզվի և մշակույթի ճանաչման պակասի պատճառով ինձ զգում եմ մի քիչ կողմնակի անձ: Այս չնչին չափով օտարացած դիրքս օգտակար է եղել իմ արվեստի համար, որովհետև ինձ տվել է դիտորդի վիճակ, հեռավորություն ու որոշ թույլատրում: Գիտեմ, որ մայրս զղջացել էր մեզ հայերեն չսովորեցնելու իր որոշման համար, բայց երիտասարդ տարիներն այնքան վնասվածքային [տրավմատիկ] են եղել և ինքն այնքան մենակ է եղել աշխարհում, որ երկար տարիներ աչքաթող է արել ամեն ինչ: Մեծանալով, նա մոլեգին կերպով պահանջում էր իր հայկականությունը:

Ս.Ս. – Ե՞րբ գիտակցեցիք, որ հարկավոր է գրել Ձեր ընտանիքի պատմությունը:
Մ. Փ. – 1982-ին: 23 տարեկան էի և ուսանում էի Սիդնեյի Ավստրալիական Շարժա­նկարչության, Հեռուստատեսության ու Ձայնասփյուռի դպրոցում: Պետք էր մոնտաժեի 33 միլիմետրանոց մի շարժանկար, փոխարենը` գրատախտակի վրա գրառումներ էի անում: Այդ ժամանակ հղացա երեք մասով մի պատմության կերտվածքը: Երբ 1999-ին արձանագրվեցի ասպիրանտուրայի համար, հասկացա, որ ինձ համար մի բախտառիթ էր հավաքելու ամեն ինչ, որ գիտեի և հայտնաբերելու այն, ինչ ինձ հարկավոր էր իմանալ: Ութ տարի տևեց, մինչև որ նախագիծս վերջացրի: Երբ սկսեցի իմ դոկտորայի աշխատությունը և գրել գիրքը, արդեն շատ ավելի գիտեի Ցեղասպանության մասին ու ցանկանում էի, որ Ավստրալիան իմանար: Մի առանձնահատուկ հարաբերություն կա Ավստրալիայի և Թորքիայի միջև, քանի որ 1915 ապրիլ 25-ին բրիտանական, ավստրալիական ու նորզելանդական զորքերը ցամաք էին դուրս եկել թրքական Գալիպոլի թերա­կղզու վրա: Այդ կռիվը, որ վերջացել էր թուրքերի հաղթանակով, Ավստրալիայում մի հատուկ տրամադրություն է ստեղծել. իբրև թե` օսմանցիներն ազնիվ թշնամիներ են եղել, ովքեր պաշտպանում էին իրենց հողը, թե` ԱՆԶԱԿ կոչված միացյալ զորքերը և թրքական զորքերը եղբայրներ են, թե` Աթա­թյուրքը փառահեղ մի ղեկավար է եղել, որն արժանի է մեր հարգանքին: Չեմ ուզում հարվածել կամ քանդել ԱՆԶԱԿ-ի պատմությունը: Միայն ուզում եմ, որ Ցեղասպանությունը ճանաչվի և այդ ժամանակի ու վայրի ճշմարտության մասին այլ տարբերակների համար տեղ լինի, որովհետև, կարծում եմ, ճշմարտությունը միշտ բազմակի ու բարդ է և չվճռված: Ուզում եմ, որ ավստրալիացիներն իրենց հայացքները վերցնեն Գալիպոլու ծովափից ու դիտեն ներքին հողամասը, պարզապես ավազաթմբերի բարձունքից, տեսնելու` ինչ այլ բաներ են պատահում այնտեղ: Որպես ավստրալիացի հայ, ուզում եմ մաս կազմել ԱՆԶԱԿ-ի հիշատակումներին, նրանց կողմից բացառվելու, վշտահարվելու և անարգվելու փոխարեն: Սակայն, թվում է, որ մինչև այժմ Ավստրալիայում շատ փոքր տեղ կա Թուրքիայի մասին այլ պատմվածքների: Նույն ժամանակ, թվում է, որ Թուրքիայի մասին այդ միակ պատմության ուժը տարիների ընթացքում հզորանում է, հետևաբար, թեև կան պատմաբաններ ու գրողներ, ովքեր հրապարակավ խոսում ու գրում են Ցեղասպանության մասին, կարելի է պատկերացնել, թե որքան դժվար է դա:

Ս.Ս. – Ձեզ համար «Աշխարհի եզրը» եղավ քաթա՞րսիս, թե՞ մի մղում դեպի նման գրու­թյուններ:
Մ. Փ. – Երկուսն էլ: Ինչպես նշեցի, գիրքս երկար տարիներ պատրաստում էի, և այդ ընթացքում ինձ համար կարևոր գործառույթներ կատարեց. մեկն` անձնական ու մյուսը` քաղաքական: Ինչ որ չնախատեսեցի` այն էր, թե նա ինձ կտա ընտանիքիս հանդեպ կարոտն առնելու բախտառիթը: Հայրս իռլանդացի էր և ինձ մասամբ անծանոթ պատճառով իր ընտանիքին հետ կապը խզել էր: Մահացավ, երբ երեխա էի, ուրեմն` միայն չորս հոգի էինք մնացել Ավստրալիայում: Բոլոր շուրջիններս ունեին հորեղբայրներ, մորեղբայրներ, հորաքույրներ, մորաքույրներ, պապեր, տատեր, զարմիկներ, զարմուհիներ: Մենք չունեինք, և ես շատ սուր էի զգում մենակությունը: Գրած լինելով «Աշխարհի եզրը», այժմ զգում եմ, որ ճանաչում եմ իմ պապերը և տատերը, իմ մորաքույրները և մորեղբայրները, ովքեր մահացել են նախքան մեծանալը: Այժմ աշխատում եմ մի նոր, սակայն զուգորդված գործի վրա, անվանված` «Համառ խոխոջյունի նախագիծը», սփյուռքահայ արվեստի վերաբերյալ: Փաստագրական մի գործ է` ծնված իմ դոկտորային թեզի համար հետազոտություններից:

Ս.Ս. – Ի՞նչ ազդեցություն ունեցավ Ձեր գիրքը ավստրալիական համայնքի վրա: Կարծո՞ւմ եք, որ օգնեց գիտակից լինել հայոց Ցեղասպանության մասին:
Մ. Փ. – Կարծում եմ, որ օգնեց: Ովքեր կարդացել են գիրքը, շատ հուզվել են: Շատերն արտահայտել են իրենց ցնցումն ու վհատությունը, որ Ցեղասպանությունն ավելի լայնածավալ կերպով չի ճանաչված կամ թե` իրենք չգիտեին այդ մասին: Ոմանք ասացին, որ գեղեցիկ է, բայց վրդովեցուցիչ: Մինչ ես նպատակ չեմ ունեցել ցավ պատճառել, զգում եմ, որ հնարավոր է գրքին հաջողվել է նկարագրելու ահավոր կորուստները, եթե իսկապես սա է իր ազդեցությունը: Այն գրախոսները, որոնց հաջողվեց գիրքը ձեռք բերել, լավ ընդունեցին: Նրանցից ոմանք սքանչելի խոսքեր գրեցին, գիրքը տեղադրելով պատմական համատեքստում: Սակայն գլխավոր թերթերի մեծամասնությունը չանդրադարձան գրքին: Ընդհանրապես պատճառաբանությունն այն էր, թե գիրքը չափազանց վրդովեցուցիչ է իրենց ընթերցողների համար, ինչ որ կարծում եմ արտակարգ երևույթ է: Ովքե՞ր են իրենք, որպեսզի որոշեն, թե ինչ է պետք կամ ինչ պետք չէ, որ մենք` մնացյալներս, իմանանք: Կարծում եմ, որ գիրքը քայքայիչ են համարել, որովհետև այն հակասում է Թուրքիայի և Գալիպոլու մասին միակ պատմվածքին (ինչպես նշել եմ վերևում): Թեև այն մտել էր Ավստրալիայի բոլոր գրական մեծ մրցանակների մրցույթներում, միայն Կամընուելթ Պրայզի համար վերջնական ցանկում է մնացել, մի մրցանակ, որ միջազգային է, մրցանակաբաշխության միջազգային դատավորներով և անդրազգային կիզակետով և որը պատահմամբ ամենահեղինակավոր մրցանակն է: Հպարտ ու նույն ժամանակ ընկճված եմ այս արարքից, բայց շատ անսովոր է, որ այդ մրցույթում լավ ընդունված մի գիրք նման հաջողություն չի ունեցել ավստրալիական մրցույթներում: Կարող եմ միայն կասկածել, որ պատմվածքը դուր չեկավ ավստրալիացի դատավորներին: Մասնակցեցի Սիդնեյի և Մելբուռնի Գրողների փառատոներին ու զեկուցեցի գրքիս ու Ցեղասպանության մասին. նստել էի Մորին Ֆրիլիի կողքը (Օրհան Փամուկի թարգմանչուհին) Փերթի Գրողների Փառատոնում, ուր երկուսս էլ կրքոտ կերպով խոսեցինք Ցեղասպանության մասին, աշխարհաքաղաքական շահերի և Թուրքիայի կողմից ճանաչման ի նպաստ` դանդաղ, ջղա­ձգական շարժման մասին: Նա հոյակապ կերպով նեցուկ կանգնեց: Եղան նաև ձայնասփյուռով հարցազրույցներ: Գիրքս չփոփոխեց աշխարհը, բայց ոչ էլ սպասում էի, որ դա կատարվի: Ըստ իս, այս պայքարը միջսերունդային, միջազգային ու միջհամայնքային է, և հավատում եմ, որ ամեն մեկ քայլ օգտակար կլինի: Քանի որ 2015-ին լրանում է Մեծ եղեռնի 100-ամյակը, կարծում եմ, որ խիստ կարևոր է ճնշումը պահպանել: Քանի անգամ հուսահատվում եմ, փորձում եմ հիշել, որ վերջին հաշվով ջուրը կմաշեցնի քարը:

Հարցազրույցը վարեց Սարգիս ՍԵԼՅԱՆԸ