Երևի կյանքի հեգնանքն է. ուռուցքաբանության ինստիտուտ-հիվանդանոցը կառուցված է գերեզմանոցի հարևանությամբ, և նրանց միայն քարե ցածր պարիսպն է բաժանում: Այս հիվանդանոցում բոլորն էլ դատապարտված են և օրվա մեջ մի քանի անգամ ականատես են լինում հուղարկավորությունների, և այդ ներկան իրենցն են համարում, թեև դրա մասին բարձրաձայն չեն խոսում: Դրանք տխրության, սարսափի ու խորհելու պահեր են, որ ուժգնանում են հատկապես գիշերները, երբ միայնակ կանգնում են իրենք իրենց դեմ:
Նրանց առջև փակ են կյանքի բոլոր դարպասները, ապրում են արագորեն փակվող ժամանակի մեջ, սպասում այն պահին, երբ վերջնականապես իրենց կյանքը կխցանվի այդ ժամանակի մեջ, որ հավիտենություն է կոչվում: Բաց են միայն երկնքի դռները, և մի օր հենց այդպես էլ ասաց.
– Այստեղից միայն մի ճանապարհ կա,– և հայացքը վեր բարձրացրեց:
Աչքերի մեջ տխրություն կար ու հեգնանքի պես մի բան, թե նրա համար չասաց, որ դեմքիս արտահայտությունից կռահի հիվանդությունը: Նա գիտեր, գիտեր վաղուց, այն օրվանից, երբ առաջին անգամ բժշկի մոտ ստուգման գնացին, կուրծքը ցավում էր, ձախ ձեռքը` նույնպես, շունչը կտրվում էր: Բժիշկն ասաց, թե սարսափելի ոչինչ չկա, պետք չէ անհանգստանալ, ինչ-որ դեղատոմս գրեց, բայց երբ միջանցք դուրս եկան, իրեն մի րոպեով առանձին ներս հրավիրեց ու պարզ ասաց, որ բանը բանից անցել է, ուշացրել եք: Առանձնասենյակից դուրս եկավ այլայլված, անսպասելի հարված էր, և որքան էլ ճգնեց թաքցնել, դեմքը մատնում էր: Ինքը, ճիշտ է, հետո անմիջապես հավաքեց իրեն, ասաց, թե բժիշկը դեղատոմսում նոր դեղ ավելացրեց և մի քանի նոր խորհուրդ տվեց, սակայն կասկածը իրականության վերածվեց, դարձավ հաստատուն ու սևեռուն մի բան, որից չազատվեց մինչև վերջ, մինչև որ այլևս ոչինչ չէր զգում, և ամեն ինչ արդեն մեկ էր: Փաթաթվեց իրեն ու լաց եղավ, ուսերը ցնցվում էին: Դա լաց էր բախտի համար, ճակատագրի, ամեն ինչի, որ ահա` վերջ, ոչ մի ուժ արդեն չի փրկի. մինչդեռ ինչքա՜ն կիսատ բաներ կան, և ինքը պիտի թողնի-հեռանա: Այո՛, այդ լացն ամեն ինչ էր պարունակում: Հետագայում երբեք այդպես լաց չեղավ, արդեն հաշտվել էր ամեն ինչի հետ, թեև մահվան սարսափը չէր լքում: Այն ժամանակ ինքը նրան հանգստացրեց` ամուր-ամուր սեղմելով կրծքին, ասաց, որ այդ միտքը գլխից հանի, որ բժիշկը նոր խորհուրդների համար ետ կանչեց, որ կյանքը դեռ առջևում է, որ իրենք շատ անելիք ունեն, և դրանք իրենցից բացի ոչ ոք չի անելու: Թվաց` հանգստացավ, բայց մի տեսակ թուլություն իջավ նրա վրա` ասես հիմա փլվելու էր, և մարմինը նկատելի դողում էր: Հետո ամեն ինչ գնաց սովորականի պես` ինչպես նման հիվանդների հետ` տուն-հիվանդանոց, դժվար ճարվող ու թանկ դեղեր և օր օրի ուժգնացող ցավեր…
Հիմա այդ ամենը չի ուզում հիշել: Անարդար բան է կյանքը: Տանջանքը հասնում է տանջվածին, ցավը գտնում է տիրոջը, և այդ տերը միշտ էլ առավել տանջվածն է լինում: Հիշել չի ուզում, բայց գլխում պտտվում են շատ բաներ, որ այն ժամանակ կարծես հիշելու արժանի չէին: Մի օր, իբրև թե իմիջիայլոց, ասաց.
– Փոշմանե՞լ ես, որ ինձ հետ ես ամուսնացել:
Անմոռանալի էր նրա սևեռուն հայացքը:
– Անլուրջ հարց է, կարող ես չպատասխանել:
Բայց ինքը լուրջ պատասխանեց.
– Պատանեկության տարիների սերերը չհաշված` երկուսին եմ սիրել: Նրան, ում կորցրի, և քեզ: Կարող ես չկասկածել:
– Չէ՛, չեմ կասկածում, – ասաց` խորհրդավոր ժպտալով,– բայց կարող է` ինձ էլ կորցնես: Բախտ չունես այս հարցում,– և առաջին անգամ ծիծաղեց:
Ինքը լրջորեն վիրավորվեց, ասաց, որ այդպես չի կարելի խոսել, որ ասածը պարզապես հիմարություն է, իսկ սիրո մասին ճշմարտությունն ասաց, որովհետև իրեն չի պատկերացնում ուրիշի հետ: Դրանով խոսակցությունը փակվեց, որովհետև քնեց անսպասելի, գիշերն անասելի ցավերից անսահման երկար էր տառապել:
Հիշեց մորը, որ կյանքի վերջին տարիներին նույնպես ահավոր ցավերի մեջ էր և հաճախ էր դիմում բախտ բաժանողին. բախտ բաժանելիս չգիտես ինչով է զբաղված եղել ու իրենց մոռացել է:
– Չի տեսնում մեր վիճակը, չի տեսնում: Բա էլ ո՞վ պիտի տեսնի…
– Իսկապե՞ս բախտ բաժանող կա,- մտածեց:– Թե կա` ինչո՞ւ չի երևում: Ո՞ւր է արդարության ձեռքը:
Չէ՛, բախտ բաժանողը չերևաց, ոչ էլ տեսավ:
– Դու ինձ չե՞ս հավատում,– ասաց` նայելով նրա մտազբաղ դեմքին: Գունատ էր, և աչքերը խորացել էին ակնախոռոչների մեջ:
– Դրա մասին չէ խոսքը: Քո ուսերին դրված բեռը ավելի կծանրանա:
Ինքը ձևացրեց, թե վիրավորվեց, ասաց, թե չի կարելի այդքան անողոք լինել, թե այդ վիճակից միասին դուրս պիտի գան, երեխաների ապագայի մասին պիտի մտւսծել, և լավ օրերը դեռ առջևում են…
Հետո միանգամից խոսակցությունը փոխեց.
– Չգնա՞նք մի քիչ զբոսնելու, ցուրտ չէ, քամի չկա:
Դա վերջին անգամն էր: Շորերը վրայից թափվում էին` այնքան որ նիհարել էր, կոշիկները մեծ էին, դեմքը, այո՛, դեղին-դեղին էր, միայն աչքերն էին, որ դեռ փայլում էին ու սև էին խավար գիշերվա պես:
Շուտ վերադարձան. չէր կարողանում քայլել, չէր դիմանում, թույլ էր: Չէր դիմանում նաև հարևանների խորհրդավոր, կասկածանքով ու խղճահարությամբ լի սևեռուն հայացքներին:
Եվ մի օր էլ հարցրեց.
– Ինձ ինչքա՞ն է մնում:
Իհարկե, հարցն անակնկալ է: Զարմացավ, նեղացավ, իբրև թե բարկացավ, բայց կատակի տվեց.
– Շուտով հիսունդ կլրանա: Մի այդքան էլ կապրես, հետո կբարձրանանք այնտեղ, կգնանք մի ուրիշ աշխարհ: Էլ չենք խոսելու այդ մասին, լա՞վ, խնդրում եմ: Մենք միասին ենք գնալու:
– Ներիր,- գրեթե շշնջաց ու փակվեց ինքն իր մեջ:
Դրանից հետո այլևս իր վիճակին չանդրադարձավ: Երբ նրա սենյակ էր մտնում, ժպտում էր, զգացվում էր, որ ժպիտը չէր ստացվում, մատնում էին ցավն ու տառապանքը և արցունքի երկու կաթիլները, որ մնացած էին լինում ակնախոռոչներում, որոնք կա՛մ չէր հասցնում մաքրել, կա՛մ չէր զգում:
Ուրեմն, ճիշտ է, որ ամեն մարդ իր ցավի տերն է, միայնակ է տանջվում ու մեռնում, վերջին պահին միայնակ կանգնում ինքն իր դեմ, Արարչի դեմ, հոգին անջատվում է մարմնից ու սլանում այնտեղ, ուր վաղո՜ւց անցած-գնացած մերձավորներն են: Տիեզերքն անսահման է, բոլոր հոգիներին էլ տեղ կա: Վերջին պահին մերձավորների հոգիները Երկիր են իջնում, գալիս են ուղեկցելու, որ ճանապարհին չմոլորվի ու բարեհաջող տեղ հասնի: Ուրեմն, կյանքը չի ընդհատվում, շարունակվում է մահից հետո էլ: Ստացվում է, որ կյանքը մահվան շարունակությունն է, այսինքն` նրանք իրար շարունակություն են: Խճճվել կարելի է…
Մի անգամ հարևանուհուն ասել էր.
– Զարմանում եմ. ես գիտեմ` ինձ հետ ինչ է կատարվում, ինձ հաշված օրեր են մնացել, ամենքը գիտեն, ինքը չգիտի: Ինչ լավ է, որ չգիտի: Բայց նրա համար ծանր կլինի, ափսոս: Ախ, մեռնել չեմ ուզում…
Վերջին գիշերն արդեն ոչինչ չէր զգում: Երևի դա այն պահն էր, երբ պատրաստ կանգնել էր Արարչի դեմ, անցած-գնացած մերձավորները եկել էին ուղեկցելու, և արդեն ոչ մի ուժ չէր կանգնեցնի ազատագրված հոգու սլացքը:
Դրանից մի օր առաջ ասաց.
– Ես պահապան հրեշտակ կդառնամ ու կպահպանեմ ձեզ. դու միայնակ չես կարող, ծանր ժամանակներ են,– ու դարձյալ փակվեց…
Որևէ բան ասելն անիմաստ էր. ոչինչ չէր լսում, ոչինչ չէր զգում, այստեղ չէր, բացակա էր: Միայն աչքերից արցունքն էր հոսում: Ինքը ոչինչ չպատասխանեց, նստել էր կողքին և սառը ճակատն էր շոյում…
… Երեխաները լաց էին լինում, ամեն մեկը` իր սենյակում, ոչ մի կերպ չէին համակերպվում կորստի հետ, չէին հանգստանում: Ինքը չէր միջամտում, չէր փորձում հանգստացնել` թող լաց լինեն: Այդ պահից նրանց համակել էր որբության անդարման ցավը:
Հետո հանկարծ գիշերվա կեսին դուստրը ներս մտավ և զարմանալի առույգ ձայնով ասաց.
– Պա՛պ, ես տեսա մայրիկին, նա լույս էր դարձել: Եկավ կարծես միջանցքից, հպվեց մազերիս, ասես շոյեց, ես զգացի, ասես թեթև քամի քսվեց մազերիս, լուսամուտի ապակու վրա շողաց մի պահ ու չքացավ: Ու ես հանգստացա, ես հիմա հանգիստ եմ, պա՛պ…
Եվ ինքը հիշեց նրա խոստումը.
– Ես պահապան հրեշտակ կդառնամ…
ԿՈՐՈՒՍՏ
Անհայտ` որպես ճակատագիր ու գալիք,
Մեկը ահա հեռանում է լեռներով,
Ինքը իր հետ, ինքը իր մեջ ծանր ու լի`
Տարիների ու ցավերի բեռներով:
Մեկը ահա ձուլվեց մութին, գիշերին:
Ո՞վ է արդյոք. ուրվակա՞ն է, թե՞ ստվեր,
Ո՞ւր է գնում, դեպի կա՞նչը հուշերի,
Թե՞ ուզում է հոգս ու ցավից ազատվել:
Այնպես տխուր, այնպես մենակ նա գնաց,
Ու ոչ մի հույս արթնացումի ու դարձի,
Ու՞ր կհասնի այդպես խռով ու հոգնած`
Սիրտս հանձնած տառապանքին ու լացին:
ՎԵՐԱԴԱՐՁ ՉԿԱ…
Դեղին, մշուշոտ անհունից ահա
Ինչ-որ ձայն կամաց ներս է լցվում տուն:
Ո՞վ է – հոգու մեջ պատկերս պահած-
Առաջվա նման դեռ ինձ կարոտում:
– Վերադարձ չկա՜, – ասում եմ ես ինձ,-
Ճանապարհներին խավար է իջել,
Մի անասելի, անհույս մի թախիծ
Ծանրացավ իմ ու անցյալիս միջև:
– Վերադարձ չկա՜,- ասում եմ ես ինձ,-
Ու թանձրանում է լռությունը խուլ,
Եվ ահագնացող այդ խլությունից
Թախիծը կորած դեմքեր է փոխում:
Ինչ պատկերներ էլ որ իմ դեմ շողան,-
– Վերադարձ չկա՜,- կրկնում եմ ես,-
Նրանք վերստին անցյալ կլողան
Դատապարտյալի ու կորածի պես:
Կլողան, մենակ կմնամ հետո
Թախծի, լռության ու այդ ձայնի դեմ:
Ո՞վ է ինձ տեսնես հիշում կարոտով,
Կամ թե անունս ո՞վ է տալիս դեռ:
ԶԱՌԱՆՑԱՆՔ
Ես գիտեմ` հացը ինչպես է ծնվում,
Ինչպես է թորվում արաղը վճիտ:
Մի հողմահարված Երկիր է սնվում
Կապույտ ծփանքով Գեղամա լճից:
Մենք գիտենք, այո՛, դար է ծնվելու,
Ու մեռնելու է ուրիշը հարկավ:
Տեսնես էլի՞ ենք լճից սնվելու,
Թե՞ ասելու ենք` այս մեկն էլ պարպավ:
Տեսնես գալի՞ս է պահը կործանման,
Թե՞ դրախտային կյանք է սկսվում:
Սարն է ծիծաղում հավատիս վրա,
Դաշտում խոտերը` անհոգ սվսվում:
Հնձվելու պատրաստ խոտեր են դրանք,
Մեզ համար, պարզ է, եղած կամ չեղած:
Ես էլ միամիտ կարծում եմ` մի օր
Պիտի բոցկլտա հուրը անթեղած:
Այն հուրը, որին սպասել եմ միշտ:
Սպասում է, չէ՞, մեր կյանքը ամբողջ,
Թվում է հասանք եզերքին վճիտ,
Սակայն կանգնում ենք տկար ու դողդոջ:
Բայց պարզ է մի բան, ու ոչ մի շեղում,
Միշտ սնվելու ենք Գեղամա լճից,
Գոնե մինչև որ
Այս հոգնած դարը շուռ կտանք տեղում,
Կամ թե նոր դարի ավետիս հնչի:
Գոնե մեր Լեռը վերադառնա մեզ`
Ինչպես որ մենք ենք դեպի Նա գնում,
Թե չէ՝ նայում ենք օտարների պես,
Ու կարոտանքն է էլի ծովանում:
Ինչքան որ պետք է աղոթք կկարդանք
Եվ սուր կբռնենք մեր զորեղ բազկով:
Ու ճիշտ եմ ասում, մենք Էրգիր կերթանք
Խաչով Հիսուսի ու ամբողջ ազգով:
Ես գիտեմ` հացը ծնվում է դժվար,
Դժվար է թորվում արաղը վճիտ:
Նոր հազարամյակ մտնելու համար
Մեզ հարկավոր է ազգովի վճիռ:
Հետո ձայն կտանք նահատակներին՝
Տեսնելով՝ ինչպես Սուրբ Լեռը դողաց.
-Խաղաղությո՜ւն ձեր հիշատակներին,
Երանի՜ մեզնից հետո ապրողաց…
ՏԵՍԻԼՔ
Գիշերվա մեջ նժույգները հրածին
Վրնջալով նետերի պես սլացան,
Եվ կարոտի կրակները ցանուցիր
Հավաքվեցին ու հոգուս մեջ ծանրացան:
Հավաքվեցին ու հոգուս մեջ ծանրացան՝
Ինձ սուզելով տրտմության մեջ ու ցավի,
Ո՞վ էր տեսնես, հեռվից նայեց ու անցավ՝
Այնպե՜ս հանդարտ, առանց ճիգի ու ձայնի:
Այնպե՜ս հանդարտ, առանց ճիգի ու ձայնի:
Ո՞վ էր տեսնես – ինձ օտա՞ր էր, թե՞ ծանոթ,
Թե՞ ես էի՝ պոկված, զատված ինձանից,
Համր ու մենակ, այնպե՜ս տխուր, այնպե՜ս որբ:
Համր ու մենակ, այնպե՜ս տխուր,այնպե՜ս որբ,
Նա անցյալից ինչպե՞ս հանկարծ հայտնվեց՝
Նահատակված երազների բույլերով,
Կյանքից, բախտից հալածված ու հողմածեծ:
Գնաց: Չկա: Նժույգները հրածին
Վրնջալով նետերի պես սլացան,
Եվ կարոտի կրակները ցանուցիր
Հավաքվեցին ու հոգուս մեջ ծանրացան: