Ջաջուռը հեռու գիւղ մը չէ, յիշատակելի կոթողներ չունի: Ջաջուռը ելեկտրալարի պէս պլլուած է Մինաս Աւետիսեանի անունին: Այս անունը պարզ անուն մըն է, բայց ինքնամուղ հոսանքի պէս իջած է հայաշխարհի եւ գաղթաշխարհի կերմաններուն. կը քալէ, կը քալէ ու չ’անհետիր: Չ’անհետիր որովհետեւ որթան կարմիր մըն է լազուարթ ծովերէն յայտնուած:
Ինքնանկարները կան, կէս մը Աստուած է, կէս մը հիփփի, եւ լիցքաւորուած հայկական թախիծ: Երկու տեսակ թախիծ կայ հայկական աչքերու մէջ – մէկը պարպուող է, միւսը լեցուող – այստեղ պարունակուող թախիծ է, թոնիր կը բուրէ, տաք լաւաշի գոլորշի, սրբութիւն ու քրտինք: Ինքնադիմանկար մը կայ, ձեռքը` փուշէ ճղիկ. շառագոյն է ձեռքը, դիմագիծը, տան շեմը ետին է միշտ, անպայման: Հայոց պատմութիւն: Փուշը գրկած է վարդի պէս, աչքերը` փուշի ներզօրութիւնն ու այլամերժութիւնը ունին: Հայոց պատմութիւն: Երբեմն վճիտ առաւօտ մը կը հասնի, անիրականալի բաղձանքի չափ խորունկ ու մաքուր: Բայց միշտ կու գան անոնք, հետապնդուածները – դէմքերը, կարագի խնոցները, օրօրոցները, ծառերը քրտնաթոր: Գիւղը կը քրտնի: Ամբողջ ծննդավայր մը իր բոլոր անկիւններով ինչպէ՞ս կը քրտնի: Քրտինք մը` կը հոտի կարմիր, հալալ է, ինքնազօր երակները հանգչեցուցած է տոհմիկ աւանդութիւններու մէջ: Այս քրտինքը ինքզինք չի թափեր` կը ստեղծէ. զոյգ ձեռքերով կառչած երկինքի կապտաւուն կարպետին` կը ծնանի: Առտու կանուխ կովկիթներուն զրնգոցը հանդերը կը լեցնէին, չմփչմփալով կ’իջնէր կաթը: Թարմ կաթի գոյն էր հայոց աշխարհի այդ առաւօտը: Բայց ճերմակը պատառիկ է միշտ, կարմիրը` տարածութիւն, եւ նարնջագոյնը` քրտինք – մահուան ու կեանքի միջեւ դիմացող, ընդդիմացող գոյն: Լեռնաքարերը խոնաւ են, ժայռերը կը հեւան միջօրէին, կը կարծես որ մինչեւ մայրամուտ բնութիւնը անվերջանալի շարակա՞ն մը կ’երգէ: Կանգնած է ծիրանին: Ծիրանին երկու կեանք չունի. ծիրանի ծառը չոր է, չորցած է: Հին դարերուն հայը ինչո՞ւ ընտրեց ծիրանին, ծիրանին ինչպէ՞ս այնքան սիրեց մարմնաշխարհը հայուն. իր նարնջագոյն թեւերով պարուրեց զայն, չորցաւ` բայց մնաց մշտագոյ:
Նկարիչին հայրը խնձոր մը դրաւ ափիս, շառագունեցաւ ափս. բուռ մը շինականի անմեղութիւն` հողագոյն պաստառի մը վրայ: Քովս արուեստաբանը լուռ կը հետեւէր, ինչպէս խորհուրդի մը: Կ’ըսէի` այստեղ բոլոր գոյները կարմիր են: Կ’ըսէր` կարմիրը երկու կեանք ունի, երկրորդը` անմահութիւնն է: Զիրար կը լսէինք: Այդ օր գիւղացիութիւնը նորէն արթնցած էր մէջս, ճամբան կիսաւեր մատուռ մը տեսեր էի, հաւանաբար ատկէ էր որ աղաւնիներ կը փնտռէի: Աղաւնիները ձիւնէ փետուրներով կ’իջնէին Ջաջուռի վրայ: Այդ տունը` երկյարկանի բոյն, նոր հասած էր նկարիչին եղբայրը զինուորական համազգեստով, դարձած էր բոյն` արձակուրդի: Նկարիչը յաճախ բաց պատուհաններ գծած էր. պատուհանները հեքիաթ կը պատմեն եւ մանկութիւնը կը բացուի: Այնտեղ ամենէն հմայիչը այն է որ Հայկ Նահապետը աղեղ կը կրէ ու չի հեռանար իր քարաշխարհէն: Պատուհանի մը առջեւ` քառակուսի վարագոյր. ներսը մածուն կայ դգալ-դգալ, խօսքեր, դրուագներ, հարցումներ: Ծերունին մտացի, ինքնամփոփ մարդ էր, խօսքերը նոր հերկուած հողի թարմութիւնը ունէին: Ձիւնը կ’իջնէր ամենայն հանդարտութեամբ, ձիւնը աղաւնի էր, ատկէ աւելի չէր կրնար ըլլալ:
Նեղ աստիճաններէն վեր` առանձնասենեակին մէջ լռած էին նկարիչին պատանի պաստառները. Պատանի մը այսքա՞ն տխրութիւն վրձիներ է. այստե՞ղ սկսած էր իր «Ծնողքիս յիշողութիւնը» պաստառը: Լազուարթը փռուեր է աչքերուն խորը, ծովացեր է, յորդեր է: Կարմիրը այստեղ չէ, ան ամենէն վերջ գտնուածն է. քրտի՜նքը – հողին քրտինքը, ծուխին քրտինքը, պատուհանին, կոյսի ծոծրակին, կնոջ թեւերուն, մօր նայուածքին քրտինքը: Քրտինքը զգացում մըն է որ ներքուստ կը փղձկի նախ, վերջը կը տեսնես դէմքը – անայլայլ, ընդերկրեայ: Կը շօշափես, կ’ըսես տաք է: Քրտինքը վառած ածուխ է:
Հայրիկ, սքանչելի էր մածունդ, խնձորդ` արեւակէզ: Այս գիւղը հրաշագործ է կ’երեւի. ահա միւս որդիդ վերադարձաւ զինուորական պարտականութենէն, վաստակը հալալ, տաքցուր ձեռքերդ, չմսի՛ս հայրիկ: Տեղ մը տեսած եմ որ այս գիւղին մէջ ուրիշ արեւ կայ, քրտնաթոր կաթած է բոլոր թոնիրներուն վրայ, այստեղ երկինքը կ’եռայ, եւ հողը հիփնոսացած` իր տառապանքը կը խոստովանի: Անեղանակ կը կուտակուի ձիւնը, խօսակցութիւնը, լռութիւնը: Ճիշդ ես հայրիկ, պէտք է շարունակել այս ձեւով, որպէսզի յանկարծ մեր աչքերը չբախին դրանդ մուտքին չորցած այս ծիրանի ծառին:
Արուեստաբանը կը սիրէր երգել: Հանեց աչքերը որ քանիերորդ անգամ ըլլալով կախած էր պաստառներուն վրայ, եւ սկսաւ յուզաթաւ ձայնով երգել Կոմիտասէն: Պոյի՛դ մեռնեմ քելէ քելէ: Կոմիտասը մեր նախատիպն է: Կոմիտաս երգել Սփիւռքի մէջ` անոր արտաքին ձայնը կուտայ որ տեղ մըն ալ չի մտներ. զայն երգել հայրենիքի մէջ` կը տեղադրէ իր հունին մէջ, այսինքն ներքին ձայնին: Հայրի՛կ, ներքին ձայնին: Այս հաղորդութիւնը` բացարձակօրէն կենդանի եւ առանձին, ինչպէս այս երկուքը քով քովի ապրող` քելէ՜ քելէ՜: Եթէ իսկապէս չափէիր` մեր աչքերէն ինկող կայլակները ծիրանի մեծութիւն ունէին, անոր չափ արեւահար, անոր չափ ինքնամոռ:
Ձիւնն ալ անկշիռ էր, կ’իջնէր աղաւնաթեւ: Կոմիտասը չէր ողբար, կը հարցնէ՜ր այլեւս: Ծիրանի ծառը լուռ էր: Մէկ յօնքը վեր` կը դիտէր Սարեանի «Սեպտեմբերի վերջը» պաստառը: Այդտեղ էր ինք, իրենք, բոլորը մէկ:
Ջաջուռը ընդամէնը փոքրիկ գիւղ մըն է պլլուած այս անունին: Բայց այս անունը այն է որ գծեց Թորոս Ռոսլինի ծնունդը. այս այն անունն է որ գծեց իր վայրը, իր ծնունդը բացաւ, ոչ թէ մտայղացումով, այլ` ապրելո՜վ անոր մէջ: Դուրս քաշելով, սթափեցնելով կիսամեռ պատգամը աւերահար տաճարներու եւ բագիններու մէջէն, ապրելով իր պատգամի հրկիզո՜ւմը, բայց վերստին նետելով ինքզինք միեւնոյն զոհասեղանին վրայ: Այս անունը այն նկանակն է որ Ամենակարողը ձեռքը առաւ, օրհնեց եւ տուաւ ժողովուրդին:
Հայկական երրորդ տեսակի թախիծ մըն ալ կայ որ չափազանց հազուագիւտ է, եւ կը ծնի ծիրանի ծառը ճանչնալէ ետք. երբ անոր` պատմութիւնով ու լոյսով քրտնողող ծաղկած ոստին վրայ յանկարծ անձայն արիւն կը հոսի, ինչպէս ձեռքին մէջ կոխուած փուշէ ճղիկ: Հեռաւոր լորիկ, վիրաւոր լորիկ, լորի՜կ ջան լորիկ, լորի՛կ ջան:
Դեռ քանի՜անգամ պիտի երգուի Քելէ քելէն: Դեռ որքան պիտի տեսնենք այս զոյգ խումբերը ողջակիզուածներու եւ անդամալոյծներու: Նախ անդամալուծուող, ապա` զոհուողներու, ողջակիզումէ ետք յառաջացող անդամալուծութեան. Դեռ քանի՛ անգամ մեր սեփական անկողինին վրայ անշարժ` պիտի երգենք այս երգը, ջղասպառ, տողավերջի վանկին միշտ հարցում մը սղած: Անոր համար է որ անշարժութեան դատապարտուած թաքնապիրկ նուռը ճաքեցաւ, տարածեց իր հատիկներու կենսախայտ արիւնը մեռնող Հայաստանի քարտէսին վրայ: Կ’ըսեն թէ այս նկարարարիչին հետ տեղ մը հանդիպած ես դուն, Փարաճանով, կը հաւատամ:
Բայց ճշմարիտ հայկական թախիծը չորրորդն է. երբ չես գիտեր թէ աչքերուդ մէջ ցաւը մինչեւ ե՜րբ կրնայ իջնել:
