Հակոբ Մովսեսի մասին այս թռուցիկ տողերը ուզում են անձնական հիշողություններ լինել – ոչ միայն նրա համար, որ մենք ընկերներ ենք, այլ նաև նրա համար, որ դրանք այդպես ավելի նույնական կլինեն: Մենք ծանոթացել ենք, երբ նա աշխատում էր «Գարուն»-ում, որտեղ ես ժամանակ առ ժամանակ հոդվածներ էի տպագրում: Որ մենք ընկերանալու ենք` պարզ էր ամենասկզբից: Հարազատական նշանների քանակը հեղեղում-անցնում էր սովորականի նշագիծը. ամենաուժեղը` բանաստեղծությամբ և բանաստեղծության մեջ: Նա բանաստեղծություններ էր գրում և թարգմանում էր, ես պարզապես թարգմանում էի: Ըստ որում` նա գրում էր հայերեն և, բնականաբար, թարգմանում էր հայերեն, իսկ ես` ռուսերեն: Ընդհանուրն այն էր, որ երկուսս էլ թարգմանում էինք գերմաներենից, որը հընթացս նաև ուսումնասիրում էինք և որին գործնականորեն չէինք տիրապետում: Ինչ խոսք, դա շփոթեցնում էր մեզ, բայց չէր կանգնեցնում, և ոչ թե նրա համար, որ մենք երիտասարդ էինք և ինքնավստահ, որքան, ինչպես այժմ թվում է ինձ, ավելի ծանրակշիռ մի պատճառով: Ի վերջո, մենք թարգմանում էինք ոչ թե ինչ-որ մեկին, այլ Ռիլկեին, որը թեև գերմաներեն էր գրել, բայց` այնպիսի մի գերմաներեն, որը հասկանալը անգամ ամեն մի գերմանացու բանը չէ: Սա ես ասում եմ միանգամայն լուրջ, թեև որևէ մեկին կարող է կատակ թվալ: Երբ ես գլուխ էի ջարդում «Սոնետներ Օրփեոսին» շարքի թարգմանության վրա, ինձ ոչինչ չէր մնում, քան ծանոթ գերմանագետներից օգնություն խնդրելը, իսկ առիթի դեպքում` նաև Հայաստան այցելած գերմանացիներից: Արդյունքը գրեթե ողբալի էր ստացվում, որովհետև իմ նշած տեղերը ո՛չ առաջիններն էին հասկանում, ո՛չ երկրորդները (միայն թե գերմանացիները դա խոստովանում էին անմիջապես և մեղավոր ժպտալով): Բանը, բնական է, ո՛չ բառերն էին, որոնք բառարանները թերթելով` մենք էլ կարող էինք հասկանալ, ոչ էլ անգամ անսովոր բառակապակցությունները, որոնց հասկացումը դուրս էր գալիս բառային, ընդհանրապես լեզվական շրջանակներից,- այլ մեր` մեր օտար լեզուներով այդ անսովորությունների նմանաբանությունները գտնելու անհնարինությունը: Ահա և ստիպված էինք լինում թարգմանել աչքներս փակ և հույսներս դնելով գուցե միայն նրա օգնության վրա: Ավելի ուշ, երբ Հակոբը ձեռնամուխ եղավ «Սոնետների» թարգմանության խելահեղ գործին` ոչինչ չիմանալով իմի մասին, նա ինձ հետ կիսվում էր հասկացման ձախողումներով, ըստ որում – հասկանալի թե անհասկանալի կերպով – նրա ձախողումները մեծավ մասամբ համընկնում էին իմիններին: Եվ քանի որ, ի տարբերություն նրա (թարմ) կապտուկների և ջարդվածքների, իմոնք արդեն սպիացած տեսք ունեին, ես նրան ծանոթացնում էի սեփական ինքնահնարությունների հետ, որոնք նա ուշադիր և լուռ լսում էր, որպեսզի իսպառ մոռանա դրանք իր սեփական ինքնահնարության հերթական բռնկման ժամանակ: Զարմանալու ոչինչ չկա, եթե ոմն մանրախնդիր և տառակեր մեզ մերկացներ կամայականության մեջ: Իր ձևով նա ճիշտ կլիներ, բայց միայն` իր ձևով: Մանրախնդիրները և տառակերները ոչ միայն ուտում են տառերը,- նրանք դրանք նաև չեն մարսում: Նրանց ուժն այն է, որ նրանք տեսնում են տառերը, բայց դա նույն բանն է, ինչ եթե մեկը նայի պատուհանին և տեսնի ապակին: Արդեն ավելի ուշ մեզ համար պարզ դարձավ, որ բանը ոչ թե ընդհանրապես թարգմանությունն էր, այլ պոեզիայի թարգմանությունը` երեք իմաստներից մի – երկրորդ – իմաստով, որի մասին ասում է Նովալիսը: (Նովալիսը, ինչպես հայտնի է, տարբերում է թարգմանության երեք տեսակ. մեկը` որ չափազանց մոտ է բնագրին, մյուսը` մասամբ ազատ, երբ ազատությունները և շեղումները իրականացվում են տեքստի հարգալից նկատառմամբ, և երրորդը` բացարձակ ազատ, երբ թարգմանիչը թարգմանում է ոչ այնքան բանաստեղծին նայելով, որքան նրա դեմոնին): Ես չգիտեմ (եթե կեղծ համեստությամբ) կամ կռահում եմ (եթե առանց կեղծի), թե ինչպես էր տեղ-տեղ կամ ամբողջի մեջ դա հաջողվում ինձ: Հակոբի թարգմանության մասին դատելը ինձ համար ավելի հեշտ է, որովհետև, երբ նա այն կարդում էր ինձ, ես ասես լսում էի ինքս ինձ, որ խոսում էի օտար (նրա) և ավելի հաջողված լեզվով: Առեղծվածի լուծումը պարզից էլ պարզ էր. իր թարգմանություններում նա ոչ թե պարզապես թարգմանիչ էր, այլ նախ և առաջ բանաստեղծ, և այն, որ նրան վիճակվել էր իր թարգմանչական շնորհը փորձարկել Ռիլկեի վրա, սովորական պարզունակ իմաստով մի դիպված չէր, այլ դիպված անսովորի և ոչ պարզունակի ընկալմամբ, նրանով իսկ, որ դիպվածի միջոցով արտահայտվում է ոչ թե պատահականը, այլ` ճակատագիրը և անհրաժեշտությունը:
Կարելի է ասել նաև այսպես. նա բանաստեղծ է` Ռիլկեի հետ նույն ցեղից, ասել է թե` նրա ազգակցականությունը Ռիլկեին ոչ թե փոխաբերական է, այլ` էութենական: Նա բանաստեղծություն ոչ թե գրում է, այլ` ապրում: Կամ` գրում է հենց այն պատճառով, որ ապրում է: (Բայց ոչ մի դեպքում չի ապրում այն պատճառով, որ գրում է): Ինչից նա բնազդաբար խորշում է` մոդան է, մոդայականությունը, մոդեռնը, պոստմոդեռնը, ողջ այդ ճղճղան, խմող, երկարամազ–երկարամորուս և հիգիենիկ իմաստով ոչ անբասիր արտ-միաբանությունը (մի այլ ավատարությամբ, մի ուրիշ «եղբայրությամբ»), որը բանաստեղծությունը արդեն այլ կերպ չի էլ գիտակցում, քան խումհարի միջից: Այլ բառերով. նա ոչ մի բանաստեղծ էլ չէ, եթե բանաստեղծը – ահա այս մեկն է, կամ այն մյուսը և կամ էլ ահա այն երրորդը: Հակառակը. եթե նա բանաստեղծ է, ապա այն պայմանով, որ այս մեկը կամ այն մյուսը և կամ էլ ահա այն երրորդը բանաստեղծ չեն: Բանաստեղծությունը նրա պարագայում- մայրաքաղաքային տղաների ինքնաարտահայտություն չէ և ոչ էլ` հայելի, որին նրանք սիրահարված են ասես իրենց, այլ անասելին և համրությունը ձայնա-գրելու արվեստ, որից հետո համրությունը հանկարծ սկսում է ձայն բարձրացնել և պատմել, թե այդ ինչից է ինքը այդպես համրացել… Եթե մոդայիկ-փիլիսոփայական «ինչի մասին անհնարին է խոսել` դրա մասին հարկավոր է լռել»-ը անգամ ուժ ունի, ապա փաստաբանների, նոտարների, բամբառակների, քաղաքագետների, լրագրողների և մյուս իրապաշտների համար: Բանաստեղծության կանոնն այլ է. «Ինչի մասին անհնարին է խոսել` դրա մասին հարկավոր է բանաստեղծություններ գրել»: Այսինքն` եթե ասելու բան ունես, գրիր արձակ: Բանաստեղծությունը սկսվում է այնտեղ, որտեղ վերջանում են բառերը և սկսվում են իրերը: Բանաստեղծության սկիզբը – բառերի ուշաթափությունն է և իրերի տոնախմբությունը: Իհարկե, իրերը այնտեղ գրվում են բառերով (ինչպես նկատել է Մալարմեն գեղանկարիչ Դեգայի հետ մի զրույցի ժամանակ, ով բանաստեղծություններ էր գրում և մի անգամ գանգատվում էր նրանից, որ դրանք չեն ստացվում, թեև ինքը լեցուն է գաղափարներով), բայց բառերը, ընկնելով նրա մեջ, դադարում են բառ լինելուց և վերածվում են բուն իրերին… Միայն թե թող թյուր չհասկանան: Այս ամենը ասելով` ես բանաստեղծության մասին դատողություններ չեմ անում, ես այն պարզապես տեսնում եմ մեկի պատկերով, ով այն կրում է իր պատկերին… Այս իմաստով Հակոբ Մովսեսը ինձ համար եղել է և մնում է այն բանաստեղծը, որին Պոեզիան տեսակցության է կանչել… Համրության մունետիկ, անասելու շռայլիչ, «սրտի լեռնական» (Ռիլկեի «հանգրվանած սրտի լեռների վրա» տողը հայկական օպտիկայով թերևս նրա բանաստեղծության տեսքն ունենար): Նա պարզապես հիվանդացել է բանաստեղծությամբ` իմանալով կամ էլ չիմանալով, որ իրեն նրանից արդեն չի փրկի ոչ ոք: Առանձնապես նախարարությունը, որտեղ նա – հայկական խռովության զրոյական տարիներին – փորձեց իրեն խորամանկելով նախարար լինել. ըստ էության` էլի նույն բանաստեղծը, սակայն արդեն շրջապատված ոչ թե մեռյալներով, այլ` գիշատիչ պլանկտոնով: Այո, այո. ես ոչ մի հիմք չեմ տեսնում չասելու այն, ինչ պատրաստվում եմ ասել, անգամ եթե ես բոլոր հիմքերն ունեմ կարծելու, որ քչերը կլինեն, ովքեր կհամաձայնեն սրա հետ: Էհ, հետո ինչ: Չէ՞ որ կարելի է սփոփվել Սենեկայի անմեռ բառերով. «Satis sunt mihi pauci, satis est unus, satis est nullus» («Ինձ բավական են քչերը, ինձ բավական է թեկուզ մեկը, ինձ բավական է նաև ոչ մեկը»): Ասենք նաև` նման բաները համաժողովրդական հանրաքվեով չեն քննարկվում և որոշվում: Մի օր դա կհասկանան նաև Հայաստանում, եթե այդ «մի օրվա մեջ» դեռ ինչ-որ բան մնա իրենից` Հայաստանից… Իբրև բանաստեղծ` Հակոբ Մովսեսը կանգնած է նույն շարքում այն ամենաառաջինների և ամենահզորների կողքին, ովքեր երբևէ կորել են և իրենց գտել հայոց լեզվի ծուռումուռ բաբելոններում:
Կարեն ՍՎԱՍՅԱՆ
Բազել, 17 հուլիս, 2012
ՀԱԿՈԲ ՄՈՎՍԵՍ
ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅԱՆԸ
Ես դուրս ելա արևելքից: Եվ երբ հասա դարպասներին`
Կյանքն էր նստած նրանց դիմաց որբի նման:
Ի՞նչ կլինի, եթե նրան և մուրացկան օդին այստեղ չպարզենք մեր պատառն հացի,
Չերգենք և մեր շնչառությունը չողորմանք:
… Եվ ես ահա քեզ կին վերցրի Մետաքսի մեծ ճանապարհին,
Եվ ձիուցս կռանալով` ձեռքիդ սրինգն ընդունեցի:
Դու ինձ այստեղ իջեցրիր` իմ դեմ չքնաղ իջևանը քո բացելով:-
Ամեն ինչ` վառ և կատարյալ: Ոչի՜նչ պակաս: Ոչի՜նչ թերի:
Ես հիշեցի՜, ես հիշեցի՜,- ասացի ես հեծեծալով:
Դու ինձ տարար սարերը քո, որոնցից դեն արդեն կապույտ գերություններն են ջրերի:
Դու գագաթը հանեցիր այն, ուր թրթուրը հիշողության էլ չի ծակում սիրտը կապույտ խնձորների,
Եվ որից վեր սկսվում են անծայրածիր հեկտարները արեգակի և եթերի:
Ես ձեռքս դեռ չէի դրել քո սրնգին, ո՜վ դու փերի,
Երբ արծաթե ծղրիդները աշխուժացան և թռան վեր:
Ասա, քանզի լոկ դու գիտես` նստած ափին քո ջրերի ,
Ե՞րբ կերևա գիսավորը Սկիզբների և Գահերի,-
Ասա, այդ ո՞ր Պետությունից է ներմուծվում սնունդը մեր,
Եվ արդյոք ի՞նչն է հարուցում այստեղ անկումն եղջերուի:
Վաղը դարձյալ հետ կդառնամ: Եվ ինչպես որ ասացիր դու`
Ես մետաքսն իմ անզուգական բաժանեցի` ընդունելով առաջարկներ դրա դիմաց,
Որոնք կյանքը ազդարարեց` աճուրդներում իջեցնելով մուրճն իր հատու:
Ես ոչնչի գին չտվի:- Եվ հաջորդ օրն իմ ձին հեծած` դարձյալ ելա ես կարկամած:
– Սակայն աչքս մնաց կանաչ այգիների՜ն քո բերքատու:
Ինչ խորը բանաստեղծություն է:
Վ.ահան