«Գրական թերթի» հյուրն է արձակագիր, դրամատուրգ, կինոգետ ԴԱՎԻԹ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԸ
ԳԹ – Գրողներ կան, որոնց գործերում մանկության վերհուշն ու վերապրումը և դրանց հետ մեկտեղ՝ հեռացող անցյալը, մշտական ներկայություն է, բայց ոչ կպչուն, այլ… կարծես քամուց օրորվող վարագույրի hետևում նշմարվող ուրվագիծ: Այդ զգացողությունը կա Ձեր գրվածքներում: Դա կարոտա՞խտ է, թե՞ ժամանակների կապ:
Դ.Մ. – Նկատած կլինեք, որ արձակ գործերի, հատկապես՝ վեպերի մեծ մասը, գրվում է անցյալ ժամանակով: «Այսօրը» լրագրողական ռեպորտաժ է, «երեկը»՝ գրականություն: Այսինքն, կյանքի փաստը դառնում է գեղարվեստական, երբ հիշողության է վերածվում, տեղափոխվում մարդու մեջ: Գրականությունն էլ նախ և առաջ մարդու մասին է, իսկ մարդը՝ սեփական անցյալի արդյունք: Այս իմաստով ինձ համար ամենաթանկը «Հրաժեշտ» վերնագրով վիպակս է, որն էլ, հավանաբար, հիմնական շարժառիթն է Ձեր հարցի: Այդ վիպակի հերոսն իմ սերնդակիցն է, բայց նրա մեջ մի քանի ժամանակներ են ապրում՝ ճակատագրական 1915-ից, հին հռովմեական ճանապարհի վրա գտնվող Խարբերդից մինչև ոչ պակաս ճակատագրական 1937-ը և, իհարկե, 60-70-ականների Երևանը: Մի խոսքով՝ գերդաստանի հիշողություն, որը մեր ընդհանուր պատմության արտացոլանքն է՝ մասնավոր կենսագրությունների մեջ: Ուրեմն, Ձեր հարցի վերջում նախատեսված պատասխաններից երկրորդը՝ ժամանակների կապը, ամենաճիշտն է, որովհետև հիշողություն պահպանող և արթնացնող գրականությունն առավել սրտամոտ է ինձ: Անցյալի հիշատակները, նույնիսկ՝ անուրախ, մարդկայնացնում են մեզ:
ԳԹ – Մի ժամանակ շատ էր խոսվում գյուղագրության և քաղաքային գրականության մասին: Իմ կարծիքով, կա ևս մեկը՝ մայրաքաղաքայինը: Ձեր կարծիքը, ով իր կենսագրությամբ և գրական զգացողությամբ ավելի քան մայրաքաղաքային է:
Դ.Մ. – Հիշեցիք հին օրերի գրական բանավեճե՞րը: Որովհետև մեր օրերում այդպիսիք, որպես կանոն, չկա՞ն: Ըստ իս, դիսպուտների համար հիմա ավելի հետաքրքիր իրավիճակ է, որովհետև սահմանագծային ժամանակների միջով անցանք, կյանք ու գրականություն փոխվեց: Բայց եթե ձեր հարցին դառնանք, ապա որոշիչը միշտ էլ գեղարվեստական հայացքի խորությունն է ու հմայքը՝ անկախ «գյուղաքաղաքային» հասցեներից: Այլ բան է, որ Երևանը նախ և առաջ պետք է ձևավորվեր որպես քաղաք ու առավել ևս՝ մայրաքաղաք, որ ծներ իր գրողներին ու երգիչներին: Պուշկինը համառուսական բանաստեղծ է, բայց Բերդյաևն իր գրքերից մեկում ասում է, որ նա չէր լինի առանց Պետերբուրգի: Կամ կլիներ բոլորովին այլ: Թեպետ գրականությունը միշտ չէ, որ լինում է իրականության հետևանք: Կան դեպքեր, երբ ինքն է իրականություն թելադրում:
ԳԹ – Մտապատկերի նյութականացու՞մ: Խոսքի միջամտությունը կյանքի՞ն:
Դ.Մ. – Ժամանակագիրներից մեկը նկատել է, որ «տուրգենևյան օրիորդները» Ռուսաստանում հայտնվեցին… Տուրգենևի վեպերից հետո: Մինչ այդ նրանք չկային: Իսկ եթե վերադառնանք մեզ, ապա հենց թեկուզ Տերյանը՝ 1908-ին տպագրված «Մթնշաղի անուրջներով» պարգևեց ոչ միայն ազնվական պոեզիա, այլև… հայոց մայրաքաղաքային լեզու, երբ այդ մայրաքաղաքը դեռ չկա՛ր, և ժողովուրդն էլ «տերյանաբար» չէր խոսում: Հիմա կասեք, որ այսօր էլ, առավել ևս, չի խոսում: Համաձայն եմ: Բայց այդ լեզուն փարոսի նման էր, մի ամբողջ սերունդ հավաքեց ու ձևավորեց, սերունդն էլ քայլ առ քայլ ստեղծեց մայրաքաղաք: Հոգեբանական տեղաշարժի խնդիր է: Նախորդ դարում՝ ազգային-մշակութային, այժմ` նաև պետական-քաղաքական: Այս երկու Երևաններն իրենց վեպերն են ուզում:
ԳԹ – Խոհագրությունը, ցավոք, մեր արդի գրականության սիրելի զավակը չէ: Այդ հենքի վրա ընդգծված մի քանի ստեղծագործություն կարելի է առանձնացնել, որոնց մեջ, իհարկե, Ձեր «Եվրոպան անիվների վրա» գիրքը: Այն ի սկզբանե հայտ ներկայացրեց ժամանակին, բայց համահունչ ու համարժեք արձագանք կարծես թե չգտավ մեր հանրության կողմից: Ձեր բացատրությունը, որը ոչ այնքան մասնավոր, որքան՝ ընդհանրական միտում կունենա:
Դ.Մ. – Արագ ու անհանգիստ ժամանակների մեջ ենք, իսկ խոհագրական բնույթի գրականությունը մտավոր կենտրոնացումներ է պահանջում: Մյուս կողմից, հիմա հենց այդ գրականության ժամանակն է, այսինքն՝ պատմության նևրոզների ու դիմափոխությունների մեջ ինքներս մեզ հասկանալու փորձ: Չեմ ասի, թե այդ «եվրոգիրքը» հաջողություն չի ունեցել: Տարբեր լեզուներով թարգմանվել է՝ ամբողջապես կամ հատվածաբար, տարբեր լեզուներով գրախոսվել, և մինչ օրս ընթերցվում է համացանցում: Ցավոք սրտի, ամենևին էլ ոչ բնագրով, թեև Հայաստանում էլ հետաքրքրվողներ գտնվեցին: Բայց հեղինակի համար ավելի կարևորը ոչ այնքան դրվատանքն է ու գնահատությունը, որքան հանդիպակաց միտքը, թեկուզև՝ իր հետ բանավիճող: Այս իմաստով մեր մամուլը «մտավոր շրջանառություններ» չունի: Քաղաքական կենցաղը գերակայում է, իսկ կեցության հարցերը՝ մնում քննարկումներից դուրս:
ԳԹ – Ի՞նչ եք կարծում, այսօր ի՛նչ և ինչպե՛ս պիտի անի գրողը՝ հանրահայտ դառնալու համար: Խոսքը և՛ էպատաժի մասին է, և՛ ավելի լուրջ… Կշարունակե՞ք թվարկումը:
Դ.Մ. – Նախ` մեր ժամանակը շատ ավելի էպատաժային է, քան նրա հետ մրցակցող գրականությունը: Բացի այդ, էպատաժն «աշխատում է» ազատության առաջին շրջափուլում, իսկ հետո կամաց-կամաց պակասեցնում իր ազդեցությունը: Ես դժվարանում եմ պատկերացնել, թե 500 օրինակով տպագրված գիրքը, նույնիսկ՝ տաղանդավոր ու ինքնատիպ, ինչպես կարող է հանրահայտ դարձնել գրողին՝ ինֆորմացիոն հեղեղների դարաշրջանում: Համացանցը, իհարկե, լրացուցիչ տարածություն կապահովի, բայց դա էլ բավական չէ հասարակական մեծ ճանաչում գտնելու համար: Այժմ հանդիսանքային արվեստների ժամանակ է, ուստի գրող-հասարակություն հանդիպման և խոսքի հասցեատեր գտնելու ամենալավ հարթակը թատրոնն է, որը դեռ հանդիսատես ունի: Դրամատուրգիան՝ մարդն է ընդդեմ հանգամանքների: Կամ հանգամանքները՝ ընդդեմ մարդու, այսինքն՝ վերջին տասնամյակների ժանրը: Երևի դա է պատճառը, որ հիմա պիեսներ շատ են գրվում, լավերը, ինչպես միշտ, քիչ, բայց թատրոնները մեծ մասամբ սպասում են պատրաստի գրական արտադրանքի ու համարյա չեն «սադրում» գրողներին: Մինչդեռ Չեխովն անպատկերացնելի է առանց МХАТ-ի: Նրան այդ թատրոնն է «սադրել»:
ԳԹ – Գրքի մայրաքաղաք: Ձեր սպասելիքներն ու իրականությանը սթափ նայելու ունակությունը իրար չե՞ն հակասում:
Դ.Մ. – Երբ այդ գործն սկսեցինք, շատերը բավականաչափ թերահավատ էին՝ կկարողանա՞նք «նվաճել» այդ տիտղոսը: Երևանի համար սա կարևոր ձեռքբերում է, մի քիչ էլ, անհամեստորեն ասած, իմ ներդրումը կա: Այս կապակցությամբ մի քանի դրական բաներ եղան՝ քաղաքի կենտրոնը «տեսքի բերեցին», մեր նորօրյա գրականությունն ավելի ինտենսիվ թարգմանվեց, հայ գիրքը ներկայացվեց տարբեր միջազգային հարթակներում: Չմոռանանք, սա երկուստեք շարժում է, – աշխարհը բերում ենք Հայաստան, Հայաստանը` ներկայացնում աշխարհին: Այս օրերին «Ոսկե ծիրանն» է, հատուկ ծրագիր ենք նախատեսել՝ «Գիրք և կինո»: Համաշխարհային նշանակության ֆիլմեր են բերված՝ նշանավոր գրքերի լավագույն էկրանավորումները, նաև հայկական էկրանավորումներ ենք ցուցադրում: Բայց այս առիթը լրիվ չենք օգտագործում՝ հայ գրողին ու գրականությանն իր ժողովրդի հետ հանդիպեցնելու համար: Պետությունը լավ գործ է նախաձեռնել. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի դժվարագույն մրցույթով անցել, մեզ համար բացառիկ կարգավիճակ ապահովել: Մնացյա՞լն էլ պետությունից սպասենք: Հայաստանում հանդիսատեսից ավելի հեռուստաալիքներ կան, ինչո՞ւ այդ կարգավիճակին վայել նախաձեռնություններ չեն ցուցաբերում, որ գրող ու գրականություն քարոզեն, գրքեր ներկայացնեն ու հարցազրույցների հրավիրեն: Ո՞ւմ հետաքրքրեց Փարիզում տպագրված հայ արձակի ժողովածուն, չնայած այդ մասին հաղորդագրություն եղավ: Ո՞վ ամբիոն տվեց ուկրաինական «Վսեսվիտի» հայկական համարի հեղինակներին: Մեր ո՞ր օրաթերթն է գրականության հարցեր կամ զանազան գրքերի նվիրված սյունակներ նախատեսել: Քանի՞ գրող ներկայացվեց այդ օրաթերթերում: Դժբախտաբար, արդեն ձևավորվել է մարդու մի տեսակ, որը գրողներին միայն թղթադրամներով է պատկերացնում ու գերադասում: Եվ հետն էլ՝ մեկ ուրիշ տեսակը, որն այնքան էլ տրամադրված չէ մեր գրականության ձեռքբերումները տեսնելու, որովհետև դա մի քիչ հակասում է «այստեղ ամեն ինչ վատ է» կանխադրույթին:
ԳԹ– Հաճախ է խոսվում մերօրյա հերոսի մասին, ով… չկա: Նրա լինելու տեսլականը:
Դ.Մ.– Սխալվող, երազող, կասկածող, սայթաքող, մոլորված, բայց, ի վերջո, իր բարոյական ընտրությունը կատարող մարդը: Այդ սովորական հերոսի մասին գրել եմ «Մեր հին դաշնամուրը» պիեսում:
