«Հեքիաթները ժողովուրդների տեսած երազներն են…»։
Ֆրիդել Լենց
Հեքիաթները, կրելով հայ ժողովրդին բնութագրող հոգևոր ժառանգության ամենակարևոր շերտերից մեկը, չգիտես ինչու, միշտ մեկնաբանվել կամ վերլուծվել են նյութական կամ արտաքին և ոչ հոգևոր կամ ներքին հատկանիշների ներկայացմամբ: Այլաբանությունը իր մեջ կրում է խորհրդանիշների գաղտնի լեզուն, նաև նշանային լեզուն, որը մեր մեծ գրողները և, ինչու չէ, հենց հինավուրց հայ ժողովուրդը, նրա ուսուցիչներն ու քրմերը իմացել ու հասկացել են դա և սերունդներին հեքիաթների միջոցով փոխանցել են այդ թաքնագրված ինֆորմացիան, որը հնարավոր չէ այլ կերպ փոխանցել: Եվ հիմա ես կփորձեմ, օգտագործելով ժողովրդական հեքիաթների ըմբռնման թաքնագիտական իմաստները, խորհրդանշանային լեզվով մեկնաբանել կամ բացահայտել Հ. Թումանյանի՝ բոլորիս կողմից սիրված հեքիաթներից մեկը:
«Ժամանակով մի աղքատ մարդ կար. որքան աշխատում էր, որքան չարչարվում էր, դարձյալ միևնույն աղքատն էր մնում։ Հուսահատված մի օր նա վեր կացավ, թե՝ պետք է գնամ գտնեմ աստծուն, տեսնեմ` ես երբ պետք է պրծնեմ այս աղքատությունից, ու ինձ համար մի բան խնդրեմ»:
Աղքատ մարդը որոնող, հասունացած անձն է, նրա ինքնությունը: Այն մարդու բարձրագույն ոլորտներ որոնող կամքն է, ըմբռնման ձգտող գիտակցությունը, որը դեռ անփորձ է և գտնվում է զգայական դաշտի ազդեցության տակ (երկրային ոլորտ):
Հեքիաթի սկզբնամասը կարելի է ընդունել որպես քաոսից ու խավարից աշխարհարարման սկիզբ, այսինքն՝ մարդը չգիտի՝ ինչ անի իր ներսի անորոշության հետ՝ քաոսի, և դրա համար որոշում է դիմել Աստծուն՝ բարձրագույն գիտակցությանը, որ փոխի իր կյանքը: Այստեղ պետք է մարդու փոքրիկ աշխարհում՝ միկրոկոսմոսում դրսևորվի տիեզերքը՝ մակրոկոսմոսը: Մարդը պետք է հաղթահարի իր ներսի քաոսային դրսևորումները՝ գայլին, աղջկան և չոր ծառին, նա պետք է իրեն՝ իր Ես-ին ենթարկի այս ամենը, որ կարգուկանոն հաստատի: Երեք փորձությունները կարելի է համարել նաև մարդու ստորակարգ գոյության մասերի արիստոտելյան ձևակերպումը. առաջինը՝ նրա «ֆիզիկական-հանքային մարմինը, երկրորդը՝ տրեպտիկոնը՝ վեգետատիվ, աճող հոգին, որը հանքային մարմնում արթնացնում է կյանքը և բարձրացնում այն մինչև բույսի աստիճանի, և երրորդը՝ էսթետիկոնը, որի շնորհիվ մարմինը կենդանականի հետ մերձություն է զգում: Վերջինիս ժամանակ մարդն իր ներսում ապրում է ուրախություն ու ցավ և՛ կարող է բացվել երազում, աճել հոգեպես, ինչպես կենդանի»:
Այս երեք մասերը, ըստ Ռ. Շտայների գաղտնագիտական տեսության, ֆիզիկական մարմինն է, կենսական կամ եթերային մարմինը և զգայական մարմինը:
«Ճանապարհին մի գայլ պատահեց. – Առաջ բարի, մարդ-ախպեր, ո՞ւր ես գնում,- հարցրեց գայլը։ – Գնում եմ աստծու մոտ,- պատասխանեց աղքատը,- դարդ ունեմ ասելու։ – Դե որ գնաս աստծու մոտ,- պատասխանեց գայլը,- ասա մի սոված գայլ կա, գիշեր-ցերեկ ման է գալիս սարուձոր, ուտելու բան չի գտնում, ասա՝ մինչև ե՞րբ պետք է սոված մնա. որ ստեղծել ես՝ ինչո՞ւ չես կերակուր հասցնում։ – Լա՛վ,- ասաց մարդն ու շարունակեց ճանապարհը»:
Գայլը՝ մարդու ստով տարվելու այն մոլորությունը, որն ամեն ինչ անում է, որ մերժի ոգեղենի առաջնությունը նյութի նկատմամբ, և մարդու ներքին կյանքը ներքաշում է նյութապաշտության խավար: Կամ այլ կերպ. խորհրդանշում է կլանող այն ուժը, որը մարդուն ստիպում է տրվել զգայական խաբկանքին և զոհ գնալ փուչ նյութապաշտությանը: Այս գիշատիչ կենդանին, ունենալով ագահություն ու դիվային խորամանկություն, կարող է իր համար որս գտնել: Նա կարող է կուլ տալ կենդանի էակին և սպանել հոգին: Այստեղ գայլը մարմնավորում է մարդու ստորին ցանկությունները, որոնք կատարվելու են՝ ի հաշիվ հոգևորի կորստի: Էգոիստ Ես-ը խաբուսիկ բախտ է որոնում դրսում՝ չտեսնելով իր ներսի գանձերը:
Հեքիաթի սկզբում գայլը մարդուն թույլ է տալիս անցնել իր մոտով, այսինքն՝ մարդու մոտ դեռ թույլ է գայլային ախորժակն ու խորամանկությունը, նա դեռ հույս ունի որոնման ճանապարհին հասնել ինքնաճանաչման և գտնել կատարելության ուղին: Եվ դրան հասնելու համար նրան պետք է օգնի աղջիկը՝ հոգին, որին, սակայն, անգետ, տհաս մարդը պատրաստ չէ հասկանալ և հասնել, թողնում է նրան ու գնում, հասնում է հաջորդ փորձությանը՝ չոր ծառին:
«Շատ գնաց թե քիչ, պատահեց մի սիրուն աղջկա։- Ո՞ւր ես գնում, ախպեր,- հարցրեց աղջիկը։- Գնում եմ աստծու մոտ։- Երբ որ աստծուն տեսնես,- աղաչեց սիրուն աղջիկը,- ասա այսպիսի մի աղջիկ կա՝ ջահել, առողջ, հարուստ, բայց չի կարողանում ուրախանալ, բախտավոր զգալ իրան. ի՞նչ պիտի լինի նրա ճարը։- Կասեմ.- խոստացավ ճամփորդն ու գնաց»:
Աղջիկը մարմնավորում է զարգացող հոգին: Այստեղ հասունացած, կին դառնալու պատրաստ, իմացող, փորձված հոգու մասին է խոսքը, որը ձգտում է ամուսնանալ Ոգու հետ:
Հեքիաթը խորհրդանշում է մարդու հոգու դրսևորման, թույլ զարգացած, բայց արդեն գլուխը բարձրացնելու պատրաստ վիճակ, որից հերոսը սակայն հրաժարվում է, այսինքն՝ հրաժարվում է հոգևոր աշխարհից և իր ներսը հայելուց, ընտրում է նյութական խավարը:
Մարդը գտնվում է հոգևոր և նյութական աշխարհների կենտրոնում: Աղջիկը հոգու աճող, խանդավառ ուժն է, որը ձգտում է ներդաշնակություն ստեղծել ու վերացնել բախումը մարդու մենտալային և զգայական սկիզբների միջև: Սկզբում նա թույլ է, անվճռական, և մարդն անցնում է նրա մոտով, սակայն ետդարձի ճանապարհին աղջիկը, տեսնելով հերոսի խղճուկ վիճակը, ինքն արդեն հասունացած ու պատրաստ ամուսնության, առաջարկ է անում, սակայն տգետ մարդը դեռ պատրաստ չէ ոգու և հոգու հարսանիքին և մերժում է նրան, ինչի արդյունքում այն չի կայանում:
«Գնաց, պատահեց մի ծառի, որ թեև ջրափին էր կանգնած, բայց չոր էր։- Ո՞ւր ես գնում, ա՛յ ճամփորդ,- հարցրեց չոր ծառը։ – Գնում եմ աստծու մոտ։- Դե կանգնի՛ր, մի երկու խոսք էլ ես ապսպրեմ,- խնդրեց չոր ծառը,- աստծուն կասես՝ այս ի՞նչ բան է. բուսել եմ այս պարզ ջրի ափին, բայց ամառ-ձմեռ չոր եմ մնում. ե՞րբ պետք է ես էլ կանաչեմ։ Այս էլ լսեց աղքատն ու շարունակեց ճանապարհը»:
Չորացած, բայց չմեռնող ծառը խորհրդանշում է աղքատ մարդու կյանքն ու էությունը, որը չի կանաչում, որովհետև արմատների տակ թաղված ոսկին չի թողնում, որպեսզի արմատները հասնեն կենարար ջրին, կյանքի աղբյուրին (ջուրը հոգևոր տարերքի մարմնավորումն է, որը սահմանափակված է զգայական ընկալմամբ): Եվ որպեսզի ծառը կանաչի, հոգևոր մարդը կայանա, հավերժական կյանք ձեռք բերի, պետք է հասնի իր հոգու խորքերում թաքցրած ոսկուն կամ, այլ կերպ, ոսկին հողի խավարից պետք է դուրս գա արտաքին աշխարհ, ազատագրվի, որպեսզի արգելքը վերանա, և երկնայինը միավորվի երկրայինին՝ արմատը հասնի ջրին: Ոսկին խորհրդանշում է բանական հոգու գոյությունը և նրա հաղթանակը զգայականի նկատմամբ, ինչը, սակայն, չկա, նա գտնվում է Ես-ի ստորակարգ ցանկությունների տիրույթում: Բացի այդ, ոսկին կարող է իր փայլով կուրացնել այն մարդուն, որը պատրաստ չէ ընդունել այն, կամ չգիտի՝ ինչ է իրեն տրված, ինչ պարգև է, ինչի համար: Դա հստակ է մեր դեպքում, երբ անգետ մարդը ո՛չ հոգևոր ոսկուն է ձգտում, ո՛չ փաստացի տրվածին, ո՛չ էլ հնարավոր փոփոխությանը:
«Այնքան գնաց, մինչև գտավ աստծուն։ Մի բարձր ժայռի տակ, մեջքը ծառին դեմ տված, ալևոր մարդու կերպարանքով նստած էր աստվածը։- Բարի օր,- ասաց աղքատն ու կանգնեց աստծու առաջին։- Բարով եկար,- պատասխանեց աստված,- ի՞նչ ես ուզում։- Էն եմ ուզում, որ ամեն մարդի էլ հավասար աչքով մտիկ անես, մեկին ավար չանես, մյուսին՝ խավար. ես այնքան տանջվում, աշխատում եմ, էլ չեմ կարողանում կուշտ փորով հաց գտնեմ, իսկ շատերը, որ իմ կեսի չափ էլ չեն աշխատում, հարուստ ու հանգիստ ապրում են։- Դե գնա, հիմի կհարստանաս, քո բախտը տվեցի, գնա վայելի՛ր,- ասաց աստված։- Էլ բան ունեմ ասելու, Տե՛ր,- ասաց աղքատն ու պատմեց սոված գայլի, սիրուն աղջկա ու չոր ծառի ապսպրանքը։ Աստված բոլորի պատասխանը տվեց, և աղքատը շնորհակալություն արավ ու հեռացավ։ Վերադարձին պատահեց չոր ծառին։- Ինձ համար ի՞նչ ասաց աստված,- հարցրեց չոր ծառը։- Ասաց, քո տակին ոսկի կա. մինչև այդ ոսկին չհանեն, որ արմատներդ հողին հասնի, դու չես կանաչիլ,- պատմեց մարդը։ – Էլ ո՞ւր ես գնում. արի՛ ոսկին հանիր, էլի, հա՛մ քեզ օգուտ կլինի, հա՛մ ինձ, դու կհարստանաս, ես էլ կկանաչեմ։- Չէ՛, ես ժամանակ չունեմ, շտապում եմ,- պատասխանեց աղքատը,- աստված ինձ բախտ տվեց, ես շուտով պետք է գնամ իմ բախտը գտնեմ, վայելեմ,- ասաց ու գնաց։ Հետո սիրուն աղջիկը պատահեց ու ճամփորդի առաջը կտրեց.- Ի՞նչ լուր բերիր ինձ համար։- Աստված ասաց՝ դու պիտի քեզ համար մի մտերիմ կյանքի ընկեր գտնես, այն ժամանակ էլ տխուր չես լինի, ուրախ ու երջանիկ կլինես։- Դե որ այդպես է, արի՛, դու եղիր իմ կյանքի մտերիմ ընկերը,- թախանձեց աղջիկը ճամփորդին։- Չէ՛, ես քեզ ընկերակցելու ժամանակ չունեմ, աստված ինձ բախտ է տվել, պետք է գնամ իմ բախտը գտնեմ, վայելեմ,- ասաց աղքատն ու հեռացավ։ Ճանապարհին սպասում էր սոված գայլը, հեռվից հենց որ տեսավ ճամփորդին, վազեց առաջը կտրեց։- Հը՛, աստված ի՞նչ ասաց։- Ախպեր, աստծու մոտ գնալիս քեզանից հետո մի սիրուն աղջիկ ու մի չոր ծառ էլ պատահեցին. աղջիկն ապսպրեց, թե ինչու ինքը չի կարողանում ուրախանալ, ծառն էլ թե՝ ինչո՞ւ է գարուն-ամառ չոր։ Աստծուն պատմեցի, ասաց. «Աղջկանն ասա՝ իրան համար մի կյանքի ընկեր գտնի՝ կբախտավորվի, ծառին էլ ասա՝ քո տակին ոսկի կա, պետք է այդ ոսկին հանեն, արմատներդ հողին հասնեն, որ կանաչես»։ Եկա իրանց պատմեցի աստծու խոսքերը. ծառն ասաց՝ դե արի, հանիր ոսկին տար, աղջիկն էլ թե՝ ես հենց քեզ եմ ընտրում ինձ ընկեր։ Ասացի. «Չէ՛, ախպեր, չեմ կարող, աստված ինձ բախտ է տվել, պետք է գնամ իմ բախտը գտնեմ, վայելեմ»։- Իսկ ինձ համար ի՞նչ ասաց աստված,- հարցրեց սոված գայլը։- Քեզ համար էլ ասաց՝ սոված ման կգաս, մինչև մի անխելք մարդ կգտնես, կուտես, կկշտանաս։- Էլ քեզանից անխելք մարդ ո՞րտեղից գտնեմ, որ ուտեմ,- ասաց գայլն ու կերավ անխելք աղքատին»:
Կարծես ամեն ինչ ճիշտ է ընթանում, և հանդիպելով Աստծուն, տրանսցենդենտալ ուժին՝ մարդն ստանում է իր հարցերի պատասխանը և վերադարձի ճանապարհին (տես՝ Աթաբեկ Խնկոյանի «Ոսկե Իլիկը» հեքիաթի տգեղ աղջիկը, որը կատարելով ճանապարհին պատահած բոլոր շնչավոր և անշունչ առարկաների խնդրանքները՝ վերափոխվում է և հաղթում) խախտում է այդ կարգը, որը նաև տիեզերական օրենքի մաս է, նա պետք է տա, որ ստանա, ոչինչ հենց այնպես չի լինում, նաև բախտի առումով, բայց նյութական հարստության տենչը նրան հասցնում է տրամաբանական վախճանին: Աղջիկը՝ հասունացած հոգին, կանչում է նրան, ծառը կյանքի է ծարավ, և դրան խանգարում է ոսկին՝ արմատների տակ թաղված, և մարդը պետք է աստծո խորհրդով, այսինքն՝ ներքին տեսունակությամբ քանդի, դուրս հանի այն, փոքրիկ մի գործողություն կատարի ու կգտնի իր փնտրածը և արթնության մեջ ընդունի աղջկա առաջարկը, որն իր հոգուց է գալիս, բայց չէ, անգետը, նիրհով տարվածը ինքն էլ չգիտի, թե ինչ է բախտ կոչվածը, հրաժարվում է նրա պարգևներից ու վախճանվում է: Մարդն իր համառության շնորհիվ հասնում է Աստծուն, ստանում է պատասխանը, բայց լինելով անփորձ, անգետ՝ չի կարողանում ճիշտ օգտագործել հանկարծակի հայտնի դարձած գաղտնիքները, որոնք ետդարձի ճանապարհին պարզապես տրված են նրան, և նա՝ որպես իմաստուն մարդ, պարտավոր է հոգու ծառը չորացնող ոսկին հանել և այդ բարձրագույն գիտելիքով, սնուցող ջրերով իմաստնացած՝ ամուսնանա աղջկա՝ հոգու հետ՝ փակելով դեպի գայլը տանող ճանապարհը, ստորին ցանկությունները, իսկ նա կուլ գնաց գայլին, նյութապաշտությանը: Այսինքն՝ մարդու մոտ ի սկզբանե կար այն թյուր կարծիքը, որ նյութական ցանկությունների աշխարհն է իր միակ ճշմարիտ տենչանքը, քանի որ եսակենտրոնությունն ու անհագ եսասիրությունը համակել էին նրան ու մթագնել գիտակցությունը:
Ցանկացած մարդ անցնում է տարբեր փորձություններով, մեր տուն-գիտակցություն դրսից թափանցում են տարբեր քաոսային իրեր, և մեզնից է կախված՝ կդառնա՞ն այդ բոլորը որոնող գիտակցության համար ճշմարտության աղբյուրներ և բարձրագույն ճշմարտության թագավորություններ, թե՞ ոչ:
Ճամփորդությունը հորիզոնական ուղղությամբ՝ ճշմարտության ճանաչողությունն է և՛ իր ներսում, և՛ դրսում: Հորիզոնական շարժումը միացնում է երկինքը երկրին: Սա սեփական աստվածային էության ճանաչողության ճանապարհ է: Մեր հերոսի մոտ ինչ-որ բան պակասում է, նա ուզում է գտնել բախտը, հայտնաբերել իր հոգու և գիտակցության նոր որակներ, փոխել քարացած միտքն ու ապրելակերպը, և Աստված՝ բարձրագույն գիտակցությունը, նրան տալիս է այդ հնարավորությունը, բայց անպատրաստ, հոգեպես աղքատ մարդը, անտեսելով հայտնին, ընտրում է սին սպասելիքը, որն իր ենթագիտակցության հորինվածքն է միայն: Հեքիաթի բանալին հենց պատմության սկզբում է, աղքատ մարդ հասկացության մեջ: Ի վերջո հոգով աղքատ մարդը ինչքան էլ ձգտի հարստության, ինչքան էլ նրա գլխում փայլատակեն փոփոխության գաղափարներ, միևնույն է, նա չի կշտանալու, որովհետև նյութական քաղցը հնարավոր չէ բավարարել, եթե չկա հոգևոր բավարարվածության զգացում: Ոգու քաղցը հավերժական թեմա է ողջ մարդկության համար, քանի դեռ նյութապաշտ մարդը չի վերափոխվել հոգևորի:
Նաև ճշմարիտ է, որ ամեն մարդու մեջ էլ կա անձնական այս դրաման: Որովհետև ինչպես «անխելք մարդը», այնպես էլ յուրաքանչյուր մեկը դեռ ինչքան պետք է կամք դրսևորի իր հոգու խորքերը հասնելու համար, որ հասկանա՝ գայլը, աղջիկն ու չորացած ծառը, բախտը, Աստված, և ճիշտն ու սուտը, չարն ու բարին, ամենն իր ներսում է, իր ներաշխարհում: Ոչ մեկն առանց մյուսի գոյություն չունի, քանի որ մարդու ուղեղն է, որ սիրում է ըստ ծրագրավորածության աստիճանի մասնատել ամեն ինչ և ներքին բախում հրահրել այդ մասերի միջև, որ մարդը խճճվի ու չկարողանա ամբողջանալ իր Ես-ում և հաղթահարել մասնատվածության սինդրոմը:
Ելնելով նյութի տրամաբանությունից՝ կարելի է ասել, որ հեքիաթը սեփական անհատական զարգացումը ձախողած մարդու պատմություն է, որը մի օր մտքում որոշում է փոխել իր կյանքը:
ՀԳ. Մեր ժողովրդական էպոսի վերջին հերոսը՝ Փոքր Մհերը, չհանդուրժելով մարդ-աշխարհին տիրող սուտն ու կեղծիքը, մտնում է քարանձավ (սկզբնական ակունք), փակում է շրջափուլը, որն ամբողջանալով հոգևոր Ես-ում՝ ազգայինում, կրկին կբացվի, երբ գա ժամանակը, կամ այլ մեկնությամբ՝ զգայական, Ես-ին գերի, նյութական մարդը պետք է «մեռնի», որ հոգևոր մարդու վերածնունդը կայանա: Քանի որ հոգևոր հայի փոխարեն մենք ընտրեցինք և՛ այն ժամանակ, և՛ հիմա մորթապաշտ, ընչաքաղց հային, մենք հետաձգեցինք անորոշ ժամանակով որպես ազգ կայանալու մեր ծրագիրը: Աստվածաշնչյան կնիք կրող ազգը, որը պետք է երեք փորձություն անցնելով գտներ հոգևոր իմաստնության Ոսկին, որը նրա անցյալում է, արմատներում, և ամուսնանար Հոգու հետ, որը նրա ստեղծագործ էությունն է, կատարեր Աստծո ծրագիրը, դառնալով Աստեղային՝ Ոգեղեն Մարդ, բայց չէ, վերջին պահին նա ընտրում է նյութականը, անցողիկը, փակվում է իր չնչին աշխարհում՝ մերժելով աստվածային ծրագիրը: Հետաձգում է Արարչական մարդու հայտնությունը մինչև անորոշ ժամանակներ, երբ «ցորենի հատիկը կդառնա մասուրի չափ», և երբ հայ մարդը մի «սիսեռի չափ հավատ կունենա» իր ուժերի հանդեպ, որ կարողանա տեսնել իր ներսի Աստծուն ու պայծառացած գիտակցվածությամբ ճեղքի մատերիայի խավարը՝ վերափոխվելով աստվածային էակի, որի շնորհիվ կփոխվի բացասական բևեռականությունը, ճոճանակի այն թևը, որը պարբերական շարժումով մեզ պարտության ու մահվան է դատապարտում, կփոխվի, և մենք մեր տվածի չափով կարժանանանք պարգևի: Մենք էլ չենք սպասի ոչ մեկի օգնությանը, կզարթնենք նիրհից, մեր մազերից բռնած մեզ դուրս «կքաշենք» ճահճից, էպոսյան «մութ հորից» դուրս կգանք, պարտվածի, զոհի, խեղճուկրակի բարդույթը կհաղթահարենք, և հաղթանակը մերը կլինի: