– Հազար ինը հարյուր քսանհինգ թվականի ճիշտ գարնանամուտին՝ մարտի մեկին եմ լույս աշխարհ եկել… Օրերս էլ գարնանամուտի խառնիխուռն եղանակների նման վեր ու վարերով գնացին,- ասում էր մայրս ու տխուր ժպտում:
…Բայց նրա միտքը, սիրտն ու հոգին տարվա բոլոր եղանակներին, օրվա բոլոր ժամերին լիքն էին գարնանաբույրով: Իր կյանքի գարնանամուտին՝ գարնանային գետակի նման կարկաչուն մանկության տարիներին, երկրում իշխում էին սովը, համաճարակը:
– Ո՛չ ուտելիք կար, ո՛չ հագնելիք, միայն «չկաներ» կային,- ասում էր մայրս:
Մանկությունը դեռ չավարտած՝ աշխարհի քաղաքական երկնակամարը գարնանային եղանակների նման խառնվում է, ամպրոպի նման պայթում է պատերազմը: Պատերազմը հորն է տանում, զրկանքները՝ մորը:
– Ստիպված էի մանկությունս շուտ ավարտել, փոքր եղբայրներիս ու քույրերիս համար ծնող դառնալ,- ասում էր մայրս:
Եվ դարձել է. ծնողական բեռն ուսերին է առել, բոլորին պահել, փայփայել, թռցրել… Բայց թռիչքի պահին փոքր եղբորը վթարն է տարել…
– Ողբացել եմ ի՛մ տեղը, մո՛րս տեղը, հո՛րս տեղը,- ասում էր մայրս՝ արցունքները մաքրելով:
Հետո աշխարհի քաղաքական երկնակամարը խաղաղվել է: Մայրս իր մեջ ուժ է գտել, ծանր-ծանր դարդ ու ցավերը խնամքով անթեղել, տուն ու տեղ դրել, զավակներ ունեցել, պահե՛լ, փայփայե՛լ, սրտները, հոգիները գարնանաբույրով լցրել, թռցրել…
– Նայում էի կյանքի տարբեր ծովերում ազատորեն լողացող զավակներիս, հրճվո՜ւմ… հրճվո՜ւմ… – ասում էր մայրս:
…Բայց մի գարնանամուտի, Հայոց աշխարհի քաղաքական երկնակամարում նորից ամպեր կուտակվեցին, խտացա՜ն, սևացա՜ն… գարնան եղանակների նման խառնվեցին: Նորից պատերազմ: Մորս դեմքից ժպիտը գնաց, զգաստացավ: Իր որդիներից մեկին՝ գարնանամուտին լույս աշխարհ բերած կրտսերին, սահմաններն ուղարկեց:
– Գնա՛, որդի՛ս,- ասաց, հուզվեց, ձայնը խզվեց… Հետո իրեն տիրապետեց,- գնա, մեր սահմանների վրա պինդ կանգնիր. հայրենիքը պիտի պահես… զգո՛ւյշ, զգո՛ւյշ և զգո՛ւյշ, թշնամին նենգ է ու դաժան…
Նա մորս պատգամի առաջին մասը պատվով կատարեց, մեր ապուպապերի նման բահն ու մուրճը մի կողմ դրեց, հրացանը վերցրեց, գնաց սահմանները, կռվեց թշնամու դեմ, սահմանն ամուր պահեց… բայց զգույշ չեղավ:
– Թուրքի գնդակն ինձ չի կպչի,- ասում էր:
Իսկ գնդակն անմիս, անարյուն մարմին է: Եկավ, խփեց, տարավ…
Մայրս ողբա՜ց, տառապե՜ց… Ողբում էր, տառապում, աղոթում.
– Որդիս հայրենիքիս մատա՛ղ եղավ,- ասում էր:
Այդ ահռելի ու անչափելի ցավերից ծերացավ, գլուխը մեկեն սպիտակե՛ց, ծանրացավ, սկսեց պտտվել, ականջները լցվեցին խշշոցով, աչքերի լույսը գնաց… աղ, շաքար ու էլի՛, էլի՛ հազար ու մի կրակ ու ցավ հավաքեց:
Թվում էր, թե վերջ, այդ ծանր ցավերից կկոտրվի, կընկնի: Բայց չէ՜, կարողացա՛վ: Կարողացավ այդ ծանր վիշտն էլ անթեղել, մյուս ցավերի կողքին դնել և նորից լցվել գարնանաբույրով՝ հանուն մյուս զավակների, թոռների, ծոռների… Հանուն հայրենիքի:
Բայց հո երկաթյա չէ՛ր… Հազիվհազ պառկում էր, «ախ» անում, մի կերպ շտկվում՝ «վախ» անում: Ախ ու վախով ապրում էր, թոռներով-ծոռներով ուրախանում:
…Ամեն գարնանամուտի՝ մարտի մեկին, ավանդույթի համաձայն, հավաքվում էինք, սեղան գցում, մորս սեղանի գլխավերևում նստեցնում, ծնունդը նշում: Մաղթանքներ էինք հղում՝ առողջությո՜ւն, երկար տարիների կյանք ցանկանում:
Մայրս լսում էր բոլորին, հետո բաժակը վերցնում. իրեն նվիրված բարեմաղթանքներն ավելի էր համովացնում, հետ տալիս զավակներին, թոռներին ու ծոռներին: Հետո հուզվում էր.
– Է՜, բալիկնե՛ր ջան, իննսուներորդ գարնանամուտին եմ մոտենում, գարնանամուտին լույս աշխարհ եմ եկել, գարնանամուտին աչքիս լույսը խավարացել, գարնանամուտին էլ գնալու եմ լույս աշխարհից: – Ձայնը կխզվեր: Մի քիչ կմնար, հետո տեղում կշտկվեր.- Չէ՜, ո՞ւր եմ գնում, մինչևը Հայաստանիս գլխիցը ամպերը չկորչեն, Արցախիս հարցերը «հորով-մորով» չլինի, ո՞ւր եմ գնում,- նայում էր թոռներին,- մինչևը սրանց հարսանիքներին չպարե՛մ, չե՛մ գնա… Համ էլ գարնանամուտի խառնիխուռն եղանակներին գնա՛մ, թոռներիս խառնեմ իրա՞ր. չէ՜, սա մեռնելու եղանակ չի՛,- ասում էր ու ժպտում:
…Մորս իննսուներորդ գարունը, հակառակ մեր բնաշխարհին բնորոշ խառնիխուռն եղանակների, շատ հանգիստ եկավ: Աննկատ ծնվեց ձորերում, ձորալանջերին ծիլ ու ծաղիկ արարելով, մանկան նման տոտիկ-տոտիկ, սարերն էր բարձրանում: Մայրս էլ կերպարանափոխվել էր. «ախ ու վախը» մի կողմ էր դրել, դուրս էր գալիս պատշգամբ, նստում բազկաթոռին ու գարնան հետ կիսաձայն զրուցում.
– Է՜, գարո՛ւն, գարո՛ւն, վատ օրեր շատ ես բերել իմ գլխին, ժողովրդիս աչքերին… Չէ՜, բայց դու ի՞նչ մեղավոր ես… դու գեղեցիկ ես: Բա մարդ էս գեղեցկությունները կթողնի, կգնա՞ էն մութ աշխարհը…- ասում էր ու դեմքին մի տխուր ժպիտ կոտրում:
– Չէ՛, չէ՛, ա՛յ մեր, «սա մեռնելու եղանակ չի»,- ասում էի իր խոսքերն ու գրկում:
Այդ գեղահրաշ գարնան հավանաբար ամենահրաշագեղ օրն էր: Բնաշխարհը պճնվել, ծափ ու ծիծաղի մեջ էր… Բայց մայրս ինձ տարօրինակ դիմավորեց:
– Արի՛, որդի՛, արի՛. ամբողջ օրը քեզ եմ սպասում,- ասաց մի քիչ շփոթված և առանց ախ ու վախի տեղում շտկվեց:
Անհանգստացա.
– Ի՞նչ է պատահել, ա՛յ մեր,- ասացի, մոտեցա, ձեռքը բռնեցի:
– Մի՛ անհանգստացիր, արի մոտս նստիր, բան եմ ասում,- ասաց՝ դեմքին մի տարօրինակ ժպիտ խաղացնելով:
Գնացի, մոտը նստեցի:
Սկսեց: Զավակներին, թոռներին, ծոռներին մեկ-մեկ մտաբերեց, նրանց ապագան կանխորոշեց, ժպտա՛ց, գնա՜ց պտտվեց Հայաստանի ու աշխարհի տարբեր բնակավայրերով, գտավ հեռու ու մոտիկ հարազատ-բարեկամներին, բարեմաղթանքներ տվեց բլոլորին… Հորն ու մորը հիշեց՝ ողորմի տվեց, վաղամեռիկ եղբորը հիշեց՝ ախ արեց, Արցախյան հերոսամարտին «մատաղ» արած որդուց խոսեց… աչքերը լցրեց: Հայաստանից ու Արցախից խոսեց.- լա՛վ կլինի,- ասաց:
Նորից շտկվեց տեղում, նայեց դուրս, հետո ինձ:
– Ինչ որ ասե՛մ, ականջիդ օղ կանես,- ասաց:
– Ես երբևէ քո խոսքը գետնի՞ն եմ գցել:
– Չէ՛, միշտ էլ լսել ես, ցանկություններս կատարել, բայց… հիմա լավ լսիր:
Տարակուսած մեկ դողացող ձեռքերին էի նայում, մեկ՝ դալկացած դեմքին:
– Ուշքդ ու միտքդ երեխաներիդ ու թոռնիկներիդ վրա պահիր… Հարազատներիդ ու բարեկամներիդ հետ կապերդ ամրացրու, ընկերներիդ, հարևաններիդ նկատմամբ ուշադիր եղիր… Հայրենի՛քը, հայրենի՛քը լավ պահեցեք:
– Լա՛վ կլինի, ա՛յ մեր, լա՛վ կլինի, ինչո՞ւ ես էդքան մտահոգվում,- ասացի:
– Հա՛, հա՛, ես էլ դա եմ ասում… Իհարկե լավ կլինի: Գնամ մի քիչ պառկեմ, հանգստանամ,- ասաց:
– Հա՛, մա՛մ ջան,- օգնեցի:
– Գնա այգում մի քիչ մա՛ն արի, հանգստացի, հոգնած ես,- ասաց:
Դուրս եկա, մտա այգիս, մի քիչ շրջեցի, բայց գարնանային հմայիչ այգին չկարողացավ ինձ գրավել: Նորից բարձրացա տուն, մտա մորս սենյակը. հանգի՜ստ պառկած էր:
– Մա՛մ…- Ձայն չկար:- Մա՛մ, մա՛մ,- մոտեցա, ձեռքը բռնեցի,- մա՛մ, մա՛մ…
Բայց նա արդեն ինձ չէր լսում… Գտել էր էս աշխարհից գնալու իր եղանակը… Հասել էր գարնանամուտին լույս աշխարհ բերած, գարնանամուտին հայրենիքին «մատաղ» արած որդուն և ամո՜ւր, ամո՜ւր գրկել…
