Զանգակատունը
Եթե ուզում եք մեկ համընդգրկուն հայացքով տեսնել այն Ռուսաստանը, որի մեծ մասն արդեն թողել են ջրի տակ, բաց չթողնեք Կալյազինի զանգակատունը տեսնելու հնարավորությունը։
Այն կանգնած էր եկեղեցուն կից, լիառատ առևտրական քաղաքի թոհուբոհում, վաճառախանութների հարևանությամբ, ու դեպի զանգակատան հրապարակն էին իջնում վաճառականների երկհարկանի առանձնատների փողոցները։ Եվ ոչ մի գրբաց չկանխագուշակեց այն ժամանակ, որ և՛ թաթարների, և՛ լեհերի դաժան ավերածությունները վերապրած այս հին քաղաքը իր գոյության 8-րդ դարում, խևավարք տիրակալների տգետ կամքով երկու երրորդով ջրահեղձ կարվի Վոլգայում։ Երկրորդ ամբարտակը կարող էր ամբողջը փրկել, բայց ժլատություն արին բոլշևիկները։ (Ի՜նչ եմ ասում՝ Մոլուգան ամբողջությամբ ջրի տակ է։) Այսօր էլ, թե կանգնես ափապռնկին, երևակայությանդ ամբողջ ուժն անգամ անկարող է ցեխաջրից ամբարձել այդ լլկված, տասներկու սաժեն խորքում լքված Կիտեժը կամ Ատլանտիդան։
Ջրախեղդ արված քաղաքից մնացել է, սակայն, սլացիկ զանգակատունը։ Տաճարը պայթեցրել կամ աղյուս առ աղյուս թալանել են հանուն մեր ապագայի, իսկ զանգակատունը, չգիտես ինչու, չհասցրին քանդել, ընդհանրապես ձեռք չտվին, անձեռնմխելի՞ համարեցին։ Եվ ահա վեր է խոյանում ջրից՝ ամրագույն շարվածքով, սպիտակ աղյուսից, դեպի վեր նեղացող վեց հարկաշարքով (մեկ ու կես հարկաշարքը ջրի տակ է), կանգնած է ձիգ, սլացիկ՝ հնգաթռիչք միջանցիկ սանդղաշարով, իսկ հետո շարունակվում է սոխագլուխ գմբեթով ու դեպի երկինքը ձգվող ծայրաձողով, որի վրա, ինչ-որ հրաշքով, պահպանվել է խաչը։ Վոլգայի մեծ շոգենավերից (որ հեռվից նայելիս ավելի ցածր են թվում, քան զանգակատունը) եկող կես հարկաշարք բարձրությամբ ալիքները բախվում են սպիտակ պատերին, և տախտակամածերից արդեն հիսուն տարի է, նայում են սովետական ուղևորները։
Թափառում ես դեռ պահպանված տխուր, վիրավոր փողոցներով, որտեղ արդեն կիսափուլ կանգնած են հապճեպ վերաբնակեցվածների տները։ Շինծու գետափին Կալյազինի կնանիք, հավատարիմ հնուց եկող հավատին, որ Վոլգայի ջուրը նուրբ ու մաքուր է, սպիտակեղեն են պարզաջրում։ Կիսասառած, մեջքը կոտրած, բայց մինչև վերջ չսպանված քաղաք՝ երբեմնի ընտիր շենքերի չնչին մնացորդներով։ Բայց այս բարձիթողության մեջ անգամ այստեղ լքված, խաբված մարդիկ այլ ընտրություն չունեն, քան ապրելը։ Եվ այստե՛ղ ապրելը։
Եվ նրանց համար է, այս հրաշքը տեսած բոլորի համար է, որ կանգնած է զանգակատունը։ Որպես մեր հույսի մարմնավորում։ Որպես աղոթք. ո՛չ, թույլ չի տա Տերը ջրահեղձ անել ամբողջ Ռուսիան…
Ամոթ
Ինչպիսի՜ տառապալի զգացում է՝ ամաչել Հայրենիքիդ համար։
Նրանց համար, ում անտարբեր ու լպրծուն ձեռքերում է Նա, ով անուղեղ ու շահամոլ կառավարում է Նրա կյանքը։ Ում ինքնահավան կամ նենգ, կամ եղծված դեմքերով է Նա ներկայանում աշխարհին։ Ինչ նեխած փլուշով է կերակրում՝ առողջ հոգևոր սննդի փոխարեն։ Ինչ քայքայման ու թշվառության է հասել ժողովրդի կյանքը, որ այլևս ուժ չունի ոտքի ելնելու։
Ստորացուցիչ զգացում է, սևեռուն։ Եվ անցողիկ չէ, անձնական զգացմունքների պես հեշտությամբ չի մնում առտնին մանր հանգամանքների ստվերում։ Ո՛չ, դա մշտական, աննահանջ լուծ է, դրանով արթնանում ես, դրանով քարշ ես տալիս օրվա յուրաքանչյուր ժամդ, դրա հետ նետվում գիշերվա մեջ։ Եվ նույնիսկ մահվան գնով, որը մեզ ազատում է անձնական վշտից, այդ Ամոթից չես փախչի. այն այդպես էլ կախված կմնա ողջերի գլխավերևում, իսկ չէ՞ որ դու նրանց մի մասնիկն ես։
Թերթում, թերթում ես մեր պատմության խորքը, քաջալերական օրինակներ ես որոնում։ Բայց և գիտես անգութ իսկությունը՝ եղել է, որ առհասարակ կործանվել են երկրային ժողովուրդները։ Եղե՛լ է։
Ո՛չ, ուրիշ խորքը՝ այն երկուս ու կես տասնյակ մարզերինը, որտեղ ես եղել եմ, ահա այդ խորքը հույս է ներշնչում ինձ, այնտեղ տեսել եմ և՛ մտքի անաղարտություն, և՛ չսպանված որոնումներ, և՛ կենդանի, հոգով շռայլ, հարազատ մարդկանց։ Մի՞թե նրանք չեն ճեղքելու դատապարտվածության այդ պատնեշը։ Ճեղքելո՛ւ են, դեռ ի վիճակի են։
Սակայն Ամոթը կախված է նաև նրանց գլխավերևում, ինչպես թունավոր գազի դեղնավարդագույն ամպ, ու լափում է մեր թոքերը։ Եվ նույնիսկ եթե փչենք-հեռացնենք ընդմիշտ, այլևս երբեք չենք կարողանալու ջնջել այն մեր պատմությունից։
Չար խոտը
Որքան ջանք է ներդնում հողագործը. սերմացուն պահել մինչև ժամկետը, տեղը տեղին ցանել, խնամել- բերքի վերածել բարի բույսը։ Սակայն վայրի ճարպկությամբ հողից դուրս են ցցվում մոլախոտերը՝ ոչ միայն առանց խնամքի, այլև ի հեճուկս ցանկացած խնամքի, որպես ծաղր։ Դրա մասին է առածը՝ չար խոտը հեշտ չի մտնի հողի տակ։
Ինչո՞ւ է, որ բոլոր բարի բույսերն ավելի թույլ են։
Տեսնելով մարդկության պատմության անվերջ տեղապտույտը՝ ինչ հնագույն հնում, ինչ ամենաարդի արդում, վհատ խոնարհում ես գլուխդ. այո՛, երևի աշխարհի օրենքն է դա։ Ու մենք դրանից չենք պրծնի՝ երբեք, ոչ մի տեսակ բարի հնարքներով։ Մինչև մարդկության վախճանը։
Եվ յուրաքանչյուր ապրողին տրված է ընդամենը իր գործն ու իր հոգին։
Առավոտ
Ի՞նչ է կատարվում մեր հոգու հետ գիշերվա ընթացքում։ Քնիդ անշարժ թմբիրի մեջ այն ասես ազատություն է ստանում մարմնիցդ՝ անցնելու ինչ-ինչ անարատ տարածքներով, թոթափելու ամեն անէականը, որ կպել- պոկ չի եկել իրենից կամ խոժոռել է իրեն անցած օրվա, նույնիսկ տարիների ընթացքում։ Ու վերադառնում է նախաստեղծ, ձյունաթույր ճերմակությամբ։ Ու քո առջև բացում է անսահման խաղաղ, պայծառ նոր սկզբի հոգեվիճակ։
Ի՜նչ լավ է աշխատում ուղեղն այդ րոպեներին։ Թվում է, թե հենց հիմա ինչ-որ անակնկալ խորաթափանցությամբ կհասկանաս այն, ինչը երբեք… ինչը…
Պապանձվում-սպասում ես։ Կարծես մեջդ հենց հիմա ծնվելու-ձևավորվելու է մի բան, որի մասին գաղափար չունեիր դու, անտեղյակ էիր։ Շունչդ պահած կանչում-սպասում ես, որ լուսավոր այդ հունդը, սպիտակ շուշանի այդ գագաթը երևա հավերժ ջրի անարատ հարթության վրա։
Արգասաբեր են այդ պահերը։ Ինքդ քեզ գերազանցում ես։ Աննախադեպ մի բան կարող ես հայտնաբերել, լուծել, ծրագրել, հարկավոր է սոսկ չխռովել, չալեկոծել այդ ջրի խաղաղությունը քո ներսում…
Սակայն շուտով ինչ-որ բան անպայման թափ է տալիս, կոտրում է այդ զգայուն լարվածությունը, երբեմն՝ ուրիշի գործողությունը, խոսքը, երբեմն՝ քո իսկ աննշան միտքը։ Եվ կախարդանքն անհետանում է։ Անմիջապես՝ չկա՛ ջրի դյութիչ անշարժությունը, չկա՛ այն լճակը։
Ու ամբողջ օրվա մեջ այլևս ոչ մի ջանքով չես վերադարձնի։
Բոլոր առավոտները չէ, ցավոք, որ այդպիսին են։
Քողը
Սրտի հիվանդությունը մեր կյանքի պատկերն է. ընթացքը լիակատար մթության մեջ է, և չգիտենք մեր վերջին օրը՝ գուցե ահա, շեմին է, իսկ գուցե դեռ բավական ժամանակ կա։
Երբ մարմնումդ ահարկու մեծանում է ուռուցքը, ապա, եթե ինքնախաբեությամբ չզբաղվես, կարող ես հաշվարկել վերահաս ժամկետը։ Բայց սրտային հիվանդության դեպքում երբեմն խաբուսիկ առողջ ես, գամված չես դատավճռին, նույնիսկ՝ կարծես ոչինչ չի եղել։
Օրհնյալ չիմացություն։ Դա գթառատ ընծա է։
Իսկ սուր փուլում սրտային հիվանդությունը նման է մահապարտների բանտախցում նստելուն։ Ամեն երեկո սպասում ես՝ քայլերի ձայն հո չի՞ լսվում, իմ հետևի՞ց են գալիս։ Փոխարենը ամեն առավոտն ինչպիսի՜ բարիք է, ինչպիսի թեթևություն՝ ահա մեկ լրիվ օր էլ նվիրեց ինձ Աստված։ Որքա՜ն շատ կարելի է ապրել ու անել մի հատիկ օրվա ընթացքում։
Իրիկնաժամ
Շատ լավ հիշում եմ մեր Յուգայում տարածված իրիկնաժամելը։ Նախահեղափոխությունից եկած՝ այն գուցե ամրապնդվել է նաև քաղաքացիական պատերազմի սուղ ու վտանգավոր տարիներին։ Սակայն սովորույթն այդ եղել է նաև ավելի վաղ։ Դրան մղում էր հարավի իրիկնաժամի ամիսներ տևող ջերմությո՞ւնը… իսկ շատերը պարզապես չէին շտապում վառել ճրագը։ Դեռ լույսով ավարտելով գործերը, ով ուներ՝ նաև անասունների հետ կապված՝ չէին շտապում, սակայն, անկողին մտնել։ Նստում էին շեմի դիմաց, փողոցի կամ բակի նստարաններին, կամ պարզապես սենյակում՝ բաց պատուհաններով (ճրագի լույս չկա, մլակները չեն լցվի)։ Անխոս նստում էին միայնակ, երկուսով, երեքով՝ մտքերով տարված։ Ու երկար լռում էին։
Եթե խոսում էլ էին, ապա ցածրաձայն, մեղմ, միմյանց չընդհատելով։ Այդ զրույցներում, չգիտես ինչու, ոչ ոք վիճելու ցանկություն չէր ունենում, թունոտ նախատելու կամ կռվելու։ Դեմքերը աղոտ էին երևում, իսկ հետո բոլորովին անծանոթ ինչ-որ երանգներ էին հայտնվում դրանց վրա, նոր հնչերանգներ՝ ձայներում, որ տարիներով աննկատ էինք թողել։
Բոլորին համակում էր մեզ համար անտեսանելի միասնության մի զգացում, որը հանդարտ իջնում էր հետմայրամուտային մարող երկնքից, լուծվում էր օդում, թափանցում պատուհաններից ներս՝ օրվա ունայնության մեջ չնկատված կյանքի խորքային լրջությունը, դրա անապական իմաստը։ Մեր հպումը ձեռքներիցս բաց թողնվող հանելուկին։
Աքլորականչ
Մեր գյուղերի մարդազրկման, ամայացման, մահացման հետևանքով արդեն նույնիսկ հիշել չենք հիշում, իսկ մի քանի սերունդ երբեք չի էլ լսել աքլորների միջօրեի բազմաձայն կանչերը։ Բակից բակ, փողոցի մի կողմից մյուսը, գյուղից դուրս, դեպի արևաողող ամառ. զմայլելի է հաղթանակած կյանքի այդ խմբերգը։
Հազվադեպ է հոգիդ այսպես խաղաղվում։ Որևէ ունայն ձայնով չխաթարված՝ այդ զիլ, գեղգեղող, հյութեղ, հզոր երգը մեզ է հասցնում ամբողջ շրջապատի օրհնյալ խաղաղությունը, անխաթար հանգստությունը. այսպիսին է եղել օրը մինչև հիմա, ինչո՞ւ այսպես էլ չշարունակվի։ Գնացեք ձեր բարի գործերին։
Ահա այս կողմերում է նա ճեմում՝ հպարտ, ճերմակ-նարնջագույն, ազնվատոհմ, ասպետական կարմիր կատարով։
Անհոգ պահվածքով։
Ա՛յ թե մենք էլ կարողանայինք այդպես։
Գիշերային խոհեր
Ճամբարում այլ էր. օրվա վերջին ոսկորներդ ցավագին նվվում են, գլուխդ հարդե բարձին դնելուն պես լսում ես՝ «Վե՛ր-կաց»։ Ու ոչ մի գիշերային խոհ։
Իսկ ահա կյանքում ժամանակակից՝ շրջապտույտ, նյարդային, հարափոփոխ, օրվա ընթացքում մտքերդ չեն հասցնում հասունանալ ու ձևավորվել, թողնում ես հետոյին։ Իսկ գիշերը դրանք վերադառնում են՝ իրենց բաժինը լրացնելու։ Գիտակցությանդ քողն աննշան պատռվելուն պես նրանք արդեն սուրում են այնտեղ՝ հերթ չտալով իրար։ Ու մեկը՝ առավել հեգնականը, առավել հանդուգնը, արդեն պատրաստ է առաջինը կծել։
Եվ քո կեցվածքը, քո արժանապատվությունն է՝ չտրվել այդ հողմերին, այլ սանձել այդ մութ հեղեղն ու ուղղել դեպի այն միտքը, որն առողջացնում է։ Միշտ կա որևէ միտք, և ո՛չ մեկը, որ հանգստության փոքր առանցք է դառնում, ինչպես միջուկային ռեակտորի մեջ տեղադրում են պայթյուն թույլ չտվող առանցքներ։ Պետք է սոսկ կարողանաս այդ առանցքը՝ Աստծո փրկարար շողը, գտնել կամ նույնիսկ նախապես ճանաչել ու կառչել դրանից։
Այդժամ միտքդ ու հոգին մաքրվում են, այն հողմերը թռչում-հեռանում են, և անքնության անհանգիստ ծավալը լցնում են հանգստաբեր, խոշոր մտքերը, որոնց կողմը միտքդ նույնիսկ չի նայում ունայն օրվա ընթացքում։
Ու նաև՝ շնորհակալություն անքնությանը, որի միջից անլուծելին անգամ լուծելի է։
Տիրում ես ինքդ քեզ։
Ռուսերենից թարգմանեց
Լեոնիդ ԶԻԼՖՈՒՂԱՐՅԱՆԸ
