Մարգար  Շարապխանեան

ԻՐԱԿԱՆ ԴԱՐՁԻ ԵՐՋԱՆԿՈՒԹԻՒՆՆ ՈՒ ՏԱՌԱՊԱՆՔԸ

(անվերջ վերադարձ դէպի Հայաստան)

Յաճախ ենք լսում դժգոհութիւն Հայաստանից, թէ ինչ անում ես, հայրենադարձութեան հոսք չկայ, մեղմ ասած՝ այնքան էլ փութաջան չեն Սփիւռքի հայերը վերադարձի հարցում: Յաճախ կողքից լսում ես նաեւ քաղաքակրթական ընդդիմադիր կեցուածք, թէ ո՜ւր գան, երբ արեւմտահայերէնի պահանջուած ուշադրութիւնը եւ ազգային կրթական հեռանկարը շրջանցուած են։

Մեզանում վիճաբանութիւնների նման ալիքը այս անգամ ծաւալւում է տխուր առիթով. ս.թ. օգոստոսի 19-ին մահացաւ Մարգար Շարապխանեանը, արեւմտահայ եզակի մի մտաւորական, որը մինչեւ 2007-ը ապրում էր օտար ափերում, բայց վերջնականապէս հանգրուանեց իր երազած իրական Հայաստանում, արեւմտահայի՛ ճակատագրի՝ դէպի երկիր անվերջ վերադարձի քայլերով, որոնումի ճամբէքով, երկիր կառուցելու անյագ ձգտումով։

Եկաւ, թէեւ քանիցս էր հասցէ փոխել երկու աշխարհամասերում՝ հարաւային յունական ծովեզրեայ ծննդավայր Գալամաթայից, նախ, անցնելով Վենետիկ՝ Մուրատ-Ռափայէլեան նշանաւոր վարժարան, ուր ստացել էր հայկական հիմնաւոր կրթութիւն, ապա մի ամբողջ տասնամեակ դասաւանդել Աթէնքի ազգային վարժարանում։ Անսովոր ճակատագրի տէր մտաւորականի պատմութիւն է սա, որ որոնում էր ազգային լինելութեան բանաձեւերը՝ իբրեւ ճշմարտութիւն, իբրեւ կեցութիւն, իբրեւ տառապանք։

Համազգայնական էր Մարգար Շարապխանեանը, երբ գաղթեց Թորոնթօ, հանդիպեց կեանքի ընկերուհուն՝ Էլիզին, միասին կրթական ասպարէզում էին, որն ապրելակերպ էր եւ նուիրում։ 1979-ին հիմնեց եւ շուրջ քսան տարի տնօրինեց Թորոնթոյի ՀՕՄի ամենօրեայ վարժարանը։ Նրա մէջ մշտապէս տիրական էին ուսուցիչը, տնօրէնը, գրողը, թարգմանիչը, հրապարակագիրը, հա՛յը պարզապէս։ Հայրենադարձութիւնը Շարապխանեան ամոլի բաղձանքն էր, նոր ապրելակերպի բարձրագոյն ընտրութիւն։ Դա միայն անցեալի ու ներկայի սոսկական համադրումի գիտակից վկայութիւն չէր։ Վաթսուն տարի երկրիս վրայ ապրել էր Երկրի՛ սպասումով։ Ի՜նչ յուզումով Մարգարն ընդառաջ եկաւ երկրին՝ դառնալու նրա հպատակ զաւակը, կեանքի մնացորդացը իմաստալից ապրելու նպատակով։

Որոշեց ու եկաւ, բայց ոչ ինչպէս շատերը, որոնք պարտադրաբար նախընտրում են երեւանեան հեւքն ու ժխորը, այլ Արագածոտնի Ուշի գողտրիկ գիւղը՝ Երեւանից ընդամէնը 28 կմ հեռու, Մուղնուն մօտ, ուր շուրջբոլորը, ինչպէս նկատել էր, վանեցիներ էին։ Կարող էր հայրենիքում տեղի ընտրութեան մէջ պահանջկոտ լինել, սակայն բնաւորութեան հարց էր. գնաց Ուշի, ինչը մի փոքր էլ Հայաստանի մէջ արեւմտահայ ոգին ու լեզուն արթմնի պահելու ռոմանտիկ եղանակ էր։ Աւելին, այն դիտում էր առաքելութիւն, ինչը խորութեամբ որսացել էր կինը, երբ կազմում ու Սփիւռքի եւ Հայաստանի մամուլում շարունակաբար հրատարակում էր «Ուշիի օրագրութիւնները»։ Վստահաբար, «…օրագրութիւնները» բացում էին «դուրսի» աշխարհին Ուշիի աշխարհը՝ անկրկնելի բնութիւն, հոգեբանութիւն, այն, ինչ կազմում էր արեւմտահայի ու արեւելահայի ներքին շաղախ՝ Մարգար Շարապխանեանի ամենատես աչքերով։

Իւրատեսակ վճռից առաջ վերջինս գրողի իր յայտը հաստատել էր դեռ 2003-ին, երբ Երեւանում տպագրեց յուշագրութիւնների գիրքը, որը կոչեց նոյնքան անպաճոյճ ու բովանդակային՝ «Դարձ դէպի հայրենիք», ուր չէր մոռանում Հայաստան իր առաջին այցը 1977-ին՝ սիրոյ աննահանջ վկայութիւնը։

Նոր անուն չէր այդ ժամանակ Մարգարը գրամշակութային աշխարհում։ Նրան լաւ էին ճանաչում Սփիւռքում եւ երեւանեան շրջանակներում։ Դեռ երեւանեան այս գրքից 40 տարիներ առաջ նա տուրք էր տուել խոշոր վիպասան Նիկոս Կազանձակիսին՝ յունարէնից հայերէն թարգմանութեան համար ընտրելով «Ճգնութիւն. Աստուծոյ փրկարարները» խռովիչ գիրքը, որը յոյն հեղինակը աւարտուն տեսքի էր բերել 1929-ին: Անբացատրելի էր, որ 1954-ին «Ճգնութիւնը» բանադրեց Հռոմի Պապը՝ դիտելով այն «անաստուած եւ հակաքրիստոնէական»։ Ողբերգական ճակատագիր, որ շատ գծերով նման էր Դ. Հ. Լոուրենսի, Յ. Օշականի գրական ճանաչողութեան ընթացքներին՝ ըստ էութեան՝ նրանց անմահութեան գաղտնիք ամրագրելով, այնպէս, ինչպէս Մարգար Շարապխանեանին։

Այսօր, մահից յետոյ, աւելի է ամբողջանում մաքրամաքուր հայորդու դիմագիծը, որ այլեւս վերեւից է նայելու Հայաստանի վաղուայ օրուան:

Սուրէն ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

Մարգար Շարապխանեան

 Ի՜նչ խոհուն ժպիտ ունէր, ի՜նչ անկեղծութիւն: Մարգարն ու Էլիզը ջերմութիւն եւ մտաւորական մթնոլորտ ստեղծողներ էին: Առաջին անգամ իրենց հանդիպեցայ 1978-ի նոյեմբերին: Նոր ամուսնացած էին, ես ալ Պէյրութէն տասը օր առաջ տեղափոխուած էի:

Ամերիկահայ գրողներու միութեան համագումարէն ետք (առաջինը եւ վերջինը) գիշերը Նիւ Եորք քաղաքին մէջ հաւաքուեր էինք Սօսի Սեթեանի բնակարանը, Քոլոմպիա համալսարանին մօտ: Բացի Վահէ Օշականէն` միւսները առաջին անգամ ըլլալով կը տեսնէի. Խաչիկ Թէօլէօլեանը կար, Արիս Սեւակը, Արա Պալիոզեանը, Յակոբ Կարապենցը, Արսինէ Օշականը, Սիմոն Հասըրճեանը, Գալուստ Պապեանը եւ ուրիշներ (լուսանկարը եթէ գտնեմ, բոլոր ներկաները կրնամ թուել), անշուշտ նաեւ` Սօսի Սեթեանն ու իր դուստրը: Էլիզ Շարապխանեանը մեծ եռանդով հարցումներ կու տար, կը վերլուծէր: Քառասունհինգ տարի անցած է, սակայն այդ գիշերուան խօսակցութեան իր ներդրումի տպաւորութիւնը աղօտած չէ:

Անկէ ետք շատ առիթներ ստեղծուեցան, վայելեցի իրենց մտաւորականի հմտութիւնն ու կոչման գիտակցութիւնը: Ժամանակակից գրականութեան մէջ` այնքան թափանցած, որ մինչեւ իսկ «Պատանեկան Արձագանգ»-ի մէջ հրատարակուած առաջին բանաստեղծութիւնս կարդացած էր Մարգարը: Իրն էին յոյն բանաստեղծ Քազանցաքիսի թարգմանութիւնն ու այլ գրութիւններ «Հորիզոն»-ի մէջ: Իբրեւ տնօրէն Թորոնթոյի ամէնօրեայ վարժարանին, զոր տասնինը տարի վարեց, մեծին հետ մեծ էր, պզտիկին հետ պզտիկ, միշտ հայութեան կապելիք, սորվեցնելիք մը, խրատ մը ունէր:

Թորոնթոյի մէջ Մարգարն ու Էլիզը անմիջական ու գործունեայ ներկայութիւն էին, մինչեւ որ տեղափոխուեցան Հայաստան: Ուշիի իրենց բնակարանը պարիսպի պէս հաստ պատերով ու զանազան պտղածառերով տարբե՛ր արեւ ունէր: Հրաւիրած էին զիս ու քոյրս, ամբողջ օր մը միասին անցուցինք: Էլիզը բացարձակ նուիրուած` կը խնամէր Մարգարը, որ զերծ մնայ սրտի տագնապէ: Մարգարը լուսայորդ, գիրքերով շրջապատուած գրասենեակ մը ունէր, որուն մէկ ծայրը Էլիզին կարի մեքենան կար: Պատմեցին իրենց երկու որդիներուն հարսանիքին մասին, հողէ ճամբաներուն վրայ քալելով եւ իրենց ընդարձակ պատշգամբին վրայ քէֆ ընելով:

Յետոյ պտտեցանք գիւղը, արդէն Էլիզին «Գիւղական օրագիր»-ներու ընդարձակ շարքէն բաւական ծանօթ էի Ուշիին, ուր իրենք ուշ մնացած չէին, ատենին հասեր էին ու գիւղին` թարմ դիմագիծ պարգեւած: Դպրոց ու թատերասրահ նորոգած ու անոր այլ կարիքները հոգացած էին: Բացարձակապէս նուիրուած էին տեղւոյն նոր սերունդին: Անգլերէն կը սորվեցնէին: Էլիզը անոնց նաեւ ճաշ ու քաղցրաւենիք պատրաստել սորվեցուցած էր: Պատանիներէն խումբ մը հրաւիրեցին իրենց տունը, Մարգարը` ղեկավար, երգեցին, արտասանեցին մինչեւ իսկ անտիպներ: Այս ամոլը հոգածու էր ամէնուն նկատմամբ: Ա՛ս է իսկական հայրենասիրութիւնը` կ՛ըսէին: Մինչեւ իսկ Էլիզ կը մերժէր գնել որեւէ հագուստեղէն որ Հայաստանի մէջ կարուած ըլլալու պիտակը չունէր:

Հակառակ անոր որ Մարգարը ըսաւ, թէ որդին ժամ առաջ կ՛ուզէ թոռնիկ շնորհել իրեն, որովհետեւ արդէն եօթանասունհինգ տարեկան է, միտքէս չանցաւ, թէ վերջին անգամն է, որ կը տեսնեմ զինք: Առաջին օրէն Մարգարն ու Էլիզը կա՜ն ու կան:

Հիմա գացեր է Մարգարը, մնացեր են` իր սիրուած տնօրէնի վաստակը, մտաւորականի ներդրումը, ամուսինի ջերմութիւնը, հայրական գորովը, դաշնակցականի անսակարկ նուիրումը: Հայաստանէն ո՞ւր պիտի երթայ. ուղղակի դրախտ:

Էլի՛զ, թերեւս հոգիդ պատառ-պատառ է. վա՛րձքդ կատար, քու գուրգուրանքովդ Մարգարին կեանքը երկարեցաւ: Դուն ներքին ուժ մը ունիս դիմանալու եւ լաւը ստեղծելու: Թող Աստուած զաւակներուդ, հարսներուդ եւ թոռներուդ վրայ միշտ քեզ պահէ հովանի: Շուքդ եւ լոյսդ անսպառ ըլլայ:

Մարգարդ երկնային լոյսերու մէջ է հիմա:

Վեհանոյշ ԹԵՔԵԱՆ

«Ազդակ» օրաթերթ, օգոստոս 26