(Արարատ Մկրտումյան, Մի հայրենիք ավելի, Եր., 2022 թ.)
Կարինե ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ
Բան. գիտ. թեկնածու, դոցենտ
«Եվ տող առ տող թող հեկեկան պոետները անիրական
ցավի դիմաց…»։
Արարատ Մկրտումյան
«Ծանրացող արյան» ոգի և ուժ կա, որ ոչ մի այլ բառով չես բացատրի։ Եվ իսկապես գտնված է նրան բնորոշ միակը՝ այնքան մեծ ու այնքան էական, որ թվում է՝ ճշմարիտ՝ այն ամենևին էլ սեփական ներսում չէ, այլ ինքը՝ հեղինակն է մի տեսակ ոլոր-մոլոր շրջապատում իր ներսում կարևորին՝ արյանը, հողե՛ արյանը՝ քունքերի մեջ «զարկահոսող»։ Գտնված է բառը, գտնված է հողի և արյան կշռույթները հավասար նժարների բերող բառույթ-շղթան՝ ծանր և մեծկշիռ։ «Այս է մարմինն իմ, առե՛ք ու… հանե՛ք արյունը միջից, // Հանե՛ք ու տարե՛ք ուրիշին ընծա…»։ Ծանր է տողը հոգու ճիչի պես, որ տանում է չգնդվող մի թախծի ևս՝ ի լրումն կամ ի հակակշիռ այս ամենի. չէ՞ որ միայն արյուն չէ, ճակատագիր է, խաչ այլատեսակ և օղապարան, որ պիտի կրել ամբողջ կյանքում, և «…գրողի ծողը, թե օղապարանն այդ՝ մի օր իր երգը ինքը կհորինի»։ Մեկ թափով արարված խոհ-գործեր են՝ գրողի իսկ ծանրացող արյամբ ոսկևորված։ Իսկ ասելիքը ծավալուն է՝ սկզբի ու այսօրվա և վաղվա իսկ մտքերում կիսվող-ամփոփվող, իսկ ասելիքը բազմածալք է՝ արյան ծանրությունից ու այն թեթևացնելու քարակարկառ մտքերից անդին, ինքն իրենից դուրս ու ինքն իրենից հեռացող։ Լողում են պատկերները՝ մե՛րթ ծանրաշարժ, մե՛րթ՝ թեթևասահ՝ անկախ կամ ի հեճուկս ծանրացող արյան։ Բանաստեղծության թողած ծանրությունը մտախոհ լռությամբ է արտահայտվում միայն։ Իսկ «Ծանրացող արյան» և գոցվող «Դռների» արանքում, այն է՝ «մեր ներսի երկնքում և հետո երկրում այս երկնքի, և հետո երկնքի ու երկրի արանքում»՝ կինը, սերն ու անսերը, և դռները՝ փակվող, հոգնության, գրկաչափ ու շնչահեղձ կյանքը, որ տրվել է ակամա, և կարճ է հիրավի, բայց կա լույսը, ու «Տե՛ր աստված, ո՞վ է այս մանուկը, որ այսպես դեպի մեզ է վազում…», և կա ծաղկունքը՝ փակվող դռների այն կողմում։ Իսկ մերկ մատներով սեր խոստովանելուց հետո, ամենավերջում տրամաբանական չէ՞ արդյոք շարունակ կրկնվող՝ «Ախր ես մերկ եմ եկել այս աշխարհ, // Ինչո՞ւ եք ուզում հագնված գնամ» ռիթմը։
«Ծանրացող արյունը» ձգվում է բանաստեղծությունից բանաստեղծություն՝ մե՛րթ գոհունակ, մե՛րթ դժգոհ ու ամբարիշտ, բայց՝ հոգեշահ մշտապես։ «Եվ հետո կընծայենք մեկմեկու // Մեր արյան մղձավանջը վայրի, // Եվ թող նա թեկուզև այս երգում // Թանձրանա, խաղաղվի ու մարի»։ Ապա՝ «Հավատամ, թե հեքիաթ է պահած // Մաշկի տակ տրոփուն այս ժամի»։ Մի՞թե փոփոխելի չէ երանգը, թե՝ «հավատա՞մ»… Այս է՝ «Ճակատագիր էլի մեկի համար». ճակատագի՞ր, կինն ու ճակատի գիրը՝ վսեմ, անսուտ, և գոհություն՝ տեսած ու ապրած ամեն մի առավոտի համար։ «Կասեմ՝ գնանք, աղջի՛կ, մեր ծիծաղի փշրուն արցունքն ակոսելու», «…որ աղջիկը թևաբախման թախիծ ունենար թռչունի աչքի մեջ պահած…»։ Եվ ճակատագիր, որ գրողին ապրեցնելու փոխարեն և կյանքի փոխարեն Երգ է տվել։ Երգն ու արյունը գիրկընդխառն սահում են էջ առ էջ. անգամ տերունական աղոթքի առինքնումները նրան են ուղղված, թե՝ «Երգ մեր, որ երկինս ես և երկիր, և եղիցի անուն քո, ամենուր, ամենուր…»։
«Ժամը գիշերվա էր, և աչքալուսանքի պատուհանները բաց էին անձրևի դեմ, // Եվ ոչ ոք չգիտեր, որ խալ կա ափի մեջ նորածին քո որդու… Ժամը հանդիպման էր, և մութի քունքերում անխոս տրոփում էին երկու մարմին»։ Սիրո, մաքուր խոնջանքի ու լույս-երգեցիկի երանության, բաժանումի, հիշողության և հույսի մի ինքնատեսակ կորագիծ է, որ հաղթահարվում է պրկումով, բառ-հևքով, անպարագիծ հուշի ընդվզումով։ Իսկ սերը նրա՝ աղջիկ, աղջիկ պարզապես՝ որպես հասարակ ու անիմանալի մի կոչական։ Եվ քիչ հետո. «Աղջի՛կ, // բեր անունդ սեր դնենք, // թե չէ մեղք է տղան, // թե չէ շատ է հոգնել // լույսի և քարի արանքում»։ «Եվ ես ասում եմ՝ աղջիկ, որ ճոճք ունենա փողոցը թեթևակի»։ Ահա սերը վսեմագույն։ «…Իսկ հիմա սեղմիր գլուխս կրծքիդ, // իսկ հիմա ասա, որ ճիշտ եմ եկել, // որ չեմ շփոթել ո՛չ հասցեն, ո՛չ քեզ, // որ վաղը, ափսոս, ուրիշ կլինեմ, // որ վաղը, ափսոս, ուրիշ կլինեմ. // իսկ հիմա՝ սիրի՛ր, // գինով եմ մի քիչ»։ Անշուշտ ահա նաև մկրտումյանական՝ սիրո բանաձևերը. «Ճակատագրվել է իմ արյունը քեզ», «Քո մասին է այս կարոտը դառնում արյուն», «…Ապրի՛ր, թե չէ մարդիկ դժվարությամբ կտանեն իմ աճյունը ծառերի միջով»։ Ամեն ինչ ասված է գուցե, բացի միայն սիրո չափումներից՝ անսահմանությունից անսահմանություն՝ մինչև Լույսը վերին։ «Այդ ես չեմ. // քո սերն է // քո ձեռքից բռնած // տանում դեպի լույսը»։
«Դու կռվեցիր բոլոր առավոտների համար, և բոլոր առավոտները եղան քոնը»,- իր խոսքերը՝ գագաթնահայաց ուղղված իրեն։ Եվ մնում է թանձրացող մի գունդ թախիծ՝ թավալգլոր սլացող տրամադրությամբ, մանավանդ, երբ օրերի հեռավորությունից հասկանալի է դառնում, որ լույսի հեղինակը վկան չի եղել իր լույս դառնալու վեհ ակնթարթի, և սարսուռ լուսաբացը երևում է իրենից դուրս՝ այնկողմյան առավոտի մեջ։ «Փակի՛ր աչքերդ, բացի՛ր ափերդ, հիշի՛ր երազը, // Երեկն անցյալ է, այսօրը՝ կիսատ, իսկ վաղը՝ հեռու, // Մի քիչ ափսոս է, մի քիչ հեքիաթ է, եղածը այս է…»։
Թվում է՝ ամեն հերթական բանաստեղծություն թռիչքի վսեմագույն գագաթն է, ի հեճուկս կյանքի բեկբեկումների՝ հաղթագտած գագաթը գրողի սիրելի Լեռան։ «Մռայլ, մռայլ, մռայլ քարեր, // Շռայլ, շռայլ, շռայլ արև // այս դարերի վրա, // այս ամենի վրա՝ վերից…»։ Եվ նույն բացառիկությամբ՝ հայրենիքի երգը. «-Մա՛յր, ես ինչո՞ւ եմ ծնվել։ // -Որպեսզի մի հայրենիք ավելի ունենա այս երկիրը, // Որդի՛ս»։
Գրքում ներքին բաժանումները պայմանական են. ամենուր հար և նման զգացողություններ ու ապրումներ են։ Ինքը՝ Արարատ Մկրտումյանը, հույզի, ապրումի, պատկերի ու վեհ տառապանքի կոչնակն է ասես, որ կարող է «բառերին ներարկել սարսուռներ սիրո», որից հետո մնում է «անտես տխրության վարագույրը»։
«…Ինչ-որ բան է քո մեջ թավալգլոր շնչահեղձվում թաքուն, // Որը ճիչ կդառնա ճաքճքած շուրթերին առավոտի»։ Պատկերները նրա՝ ընդհանրապես, և ինքնատիպ բառաստեղծումը, որոնցով միաժամանակ է ներկայանում՝ «հրկիզումի մոխիր՝ փյունիկ երգի կարոտ», «սարսուռ ուրցահոտով լցված լուսաբաց», «կարոտի և անլրջության կապույտ սիզախոտ է առավոտը ծամում», «ծույլ-ծույլ մակարդվող տարակուսանք է օդում համրանում», «ծառը իր ստվերն է պարզաջրում պղտոր գետում», «մի ցուրտ փղձուկ մեր մեջ գնդեց փշրապակու խշրտյունով»։ Նորաբանությունների շարունակական շարքը՝ հուշափաթիլ, հիազարհուր, գոյադաշնություն, ձայնագոչել, հրապեծուն և այլն։ Բոլորովին ուրիշ մի աշխարհ է՝ մկրտումյանական, բացառիկ ու անկրկնելի, զգայական, առնական ու վեհորեն տխուր. թվում է՝ հենց այդպես պետք է լիներ այդ տարիքում հոգևոր այդքան հասուն բանաստեղծությունը՝ մեծ արժեք, մեծ կշռույթ՝ կյանքի «ելուվարումներում» ապրելու և ապրումի մասին։ «Արածդ ի՞նչ է չարածիդ դիմաց… // քեզ պետք էր արդեն լեռների կարծր սառույցներն զգալ կրակներիդ տակ, // իսկ դու դեռ նոր ես քարտեզագրում // երեկվա անցնելիք ճանապարհը քո։ // Ուշանում ես… // Շտապում ես… // Կա՛նգ առ, բավ է…»։
Հիրավի սա է սկիզբը, և սա է «նախաբառը»՝ նախնական ու մաքուր, առավոտի պես ճգնավոր։ «Իսկ մենք ճանապարհ ունեինք գնալու, // և միշտ առավոտ էր՝ անընդհատության զնգուն պատրանքը // իր խորքում պահած. // և դարձդարձիկ էր լույսը տագնապուն, // և գովելի էր ուժը նախնական, // և մենք եկել էինք՝ // բոլոր ճանապարհները սկսելու մեզնից, // բոլոր ճանապարհները շարունակելու մեզնով…»։ «Մենք սիրում ենք կյանքը, // Մենք սիրում ենք երգը, // Մենք սիրում ենք սերը»։ Մի ամբողջ՝ ապրող գրական սերնդի ժամանակագրություն, «Մի սերունդ… ներկոտ ու կավոտ, կավոտ-թանաքոտ մատներով մի սերունդ»՝ Աշոտ Ավդալյան, Ավետիք Դարբինյան, Տիգրան Բալոյան, Անահիտ Հարությունյան…, բոլորը՝ մկրտումյանական՝ ««Ռոզի կաֆեի» զավակները»՝ հար ներկա՝ այդ սերնդի մեջ և ամբողջ ժամանակաշրջանի՝ առաջին հերթին ինքնատեսակ ձեռագրով և թողած էլի՝ ինքնատիպ-անավարտ կյանքով ու ժառանգությամբ։ Եվ ամեն մեկն իր բաժին ճակատագրի փերթերով թե բեկորներով նույնքան տարբեր իր տողը բերեց գրականություն՝ ապրումի, զգացմունքի ու զգացողության, երազների հարուստ ու վառ գունապնակով, շնչող և ազդու։ Ահա նրանք՝ հաղթարշավի ելած, որ տասնամյակներ անց էլ՝ վեր ժամանակային համրանքներից, գրականության կապույտ անհորիզոն հորիզոնին պիտի փայլեն ձեռք ձեռքի, անուն առ անուն, և պիտի խենթանա խենթությունն ինքը՝ որպես գագաթը ապրումի, լռության, բանաստեղծության փառաշուք հանդեսի։ Ինքնատեսակ խրոնիկա՝ ճշգրիտ ժամանակի և տարածության մեջ, և միաժամանակ դուրս բոլոր ժամանակային կույր չափումներից, կյանք ու ապրումներ, որ, իր խոսքերով, միայն Աստված գիտի՝ «այստե՞ղ, թե՞… մտքում» էր։ Գրական այդ սերունդն էր այդպիսին՝ սիրել, վայելել, ճչալ… Մինչև վերջ, ցմրուր, անմնացորդ ծախսելով, նվիրվելով ինքը, երազելով՝ հոգսի մեջ՝ անհոգ, կարոտով, սպասումով, հավատով, միով բանիվ՝ բոհեմիկ-վարարուն իր տեսակով։ «Մենք միայն այսպես ենք սիրում։ // Ուրիշ կերպ սիրել չենք կարող, // Հենց այսպես՝ խենթորեն, խելառ, // Պատրաստ՝ արևներ նվիրելու իրար // լոկ մի ժպիտով…»։
Ի վերջո, ի՞նչ էր երգում նա՝ Երգը պաշտող բանաստեղծը։ Հոգու և հույզի ինչպիսի դաշն, սիրո և կորցրածի ցավի ինչպիսի համաձույլ, և այս ամենը՝ մարդկային, իրական ու հասկանալի։ Երևույթներ, իրադարձություններ, որոնք բանաստեղծը կարող է գնահատել միայն սեփական դիտանկյունից, մեկ՝ կողքից, մեկ էլ՝ պարզապես «Աստծո միամտությամբ», թե՝ «Եվ հողագունդը կոչվելու է իմ անունով, որովհետև իմ անունն է ՍԵՐ»։
«Դու կհասցնես մեռնել, հիմա ապրել է պետք…»,- միտքն առաջ է տանում հեղինակը: Ընդհանրապես խոհական, ոգեղեն գործեր են՝ մարդու մասին՝ մեծ հաշվով, իր կյանքի մասին՝ ի մասնավորի, և իր ճակատագրի մասին՝ վերուստ՝ կարճ կյանքի մեջ՝ հզոր կենսահյութի վես առկայության հստակ բանաձևով։ Եվ երբեք նրա մտորումներին սահմանափակումներ չկան դրված, բայց և մշտապես՝ արարում առ արարում, նրա շունչը միտվում է դեպի լռությունը, մթությունը, դեպի ինքնամաքրման վեհությունը, վերջին լույսն ու վերջին շունչը դեպի, և, ներքին մի նախազգացումով, դեպի գերեզմանափորի արվեստը՝ թե՛ վերևի, թե՛ հողի նկատմամբ ինքնատեսակ ահով շաղախուն։ Ինչո՞ւ։ Պատասխանը՝ իր բառերով թերևս.
«…որ ձգվի՜, ձգվի՜ ճանապարհը, անհայտությունից դեպի վախ ու հիացմունք և փոշոտ, և հոգնած կողերով քսմսվի մեր թրջված քրքիջի պատերին»։ …«…Ե՛րգ մեր-Տե՛ր մեր, // որ յերկինս ես և յերկիր, դիմանկարիր… մոխրակարմիրով, // բայց հիշեցրու նորից, բայց հիշեցրու, // որ մենք ծնվել ենք և ապրելու համար, // և ապրելու համար, // և ապրելու համար։ // ԱՄԵՆ»։
Ժողովածուն՝ ծայրեծայր պիրկ, ինքն իրենից վեր, բարձրաթռիչ, որ հավասարվում է վսեմ ու բարձր… Մահվան սարսուռի։ «Ողորմյա՛, Տե՛ր, բանաստեղծին, նա վերջապես հասավ իր Լեռանը»։