Ահա նորից այս սարքը, որն իրար միացող իր փողրակներով, լույսերով շարժվում է մորս որովայնի վրայով և ուզում է տեսնել, թե ես ոնց եմ: Ուզում է հասկանալ, թե ես ինչ եմ զգում մորս արգանդում, փորձում է ուսումնասիրել ինձ, առանց իմ կամքը հարցնելու: Շարժվում է դանդաղ. նախ՝ գլխիս վրայով, հետո՝ որովայնիս: Չի հասկանում, որ ես ինձ զգում եմ այնպես, ինչպես մարդն իրեն զգում է մոր փորում, և եթե անհանգստացնող որևէ բան չլինի, կմնամ այսպես, կմնամ ուզածիս չափ: Իսկ բժիշկը սարքն առել, ուզում է լսել սրտիս զարկերը:
– Պտղի սրտի զարկերը մի քիչ արագացած են,- ասում է խորհրդավոր ու չի հասկանում, որ և՛ իրենից եմ զզվում, և՛ իր գործիքներից: Զզվում եմ նաև նրա տափակ մտքերից, որ միշտ հայտնում է շատ խորհրդավոր ու լուրջ, իսկ մայրս հավատում է նրան:
Ես մորս դեմքը չեմ տեսել, բայց նրան ճանաչում եմ: Թե ինչպես, ինքս էլ չգիտեմ, բայց ճանաչում եմ: Նաև հորս եմ ճանաչում: Ձայնից: Նրա ձայնը միշտ մի քիչ տագնապած է լինում ու մի քիչ՝ վախեցած: Ո՞վ գիտե, երևի ենթագիտակցորեն ինձ տեսնելու, ինձ հետ շփվելու վախն է ամեն անգամ գլուխ բարձրացնում, ու նրա ձայնը միշտ շշուկի նման է: Դրա համար էլ մտածում եմ. հայրս էլ երևի ինձ նման փոքրիկ է, և ինքն էլ ժամանակին իր մոր փորից դուրս գալուն անհամաձայն է եղել ինձ նման: Չի ցանկացել դուրս գալ, բայց ժամանակը, մտրակը ձեռքին, նրան անջատել է մորից և ամբողջ կյանքում քշում է հալածական: Իմ դեպքում ժամանակի հետ նաև բժիշկն է միացել ու լսում է սիրտս, շոշափում է մորս որովայնը և տնքալու պես ասում է.
– Կարծես թե պտուղը կարծրացել է:
– Քո ուղեղն է կարծրացել,- նրան պատասխանում եմ ես,- աշխարհում ինձ համար ավելի ապահով տեղ չկա:
Իմ խոսքը նա հաստատ չի լսում: Թե լսեր և հասկանար իր արածը, կա՛մ հետս կթշնամանար, կա՛մ էլ այդպիսի համառ-աներեսություն չէր ցուցաբերի մորս վիրահատելու հարցում:
Ես չգիտեմ, թե բժիշկն ինչ է անում, բայց զգում եմ, որ ինչ-որ վատ բան է արածը: Մորս արագ-արագ ինչ-որ տեղ են տանում, պառկեցնում, ինչ-որ փողրակներ են միացնում նրան, դեղեր են սրսկում, և զգում եմ, որ ինձ դարձյալ ու կրկին անհանգստացնելու են, չեն թողնելու, որ հորս հիշողության և մորս երազանքի մեջ լողամ:
Իսկ հորս հիշողությունը միշտ գալիս, պարուրում է ինձ, ու ես նրա հետ կատարվածը տեսնում եմ հեքիաթ լսելու նման: Ես առաջին անգամ հեքիաթ լսել եմ հորիցս: Պառկել էր գիշերը, քնել չէր կարողանում, քնած մորս նայելով, մտքի մեջ հեքիաթ էր պատմում: Ո՞ւմ համար, չգիտեմ: Նա հաստատ չէր կասկածում, որ ես լսում եմ իրեն ու պատմում էր սեփական անքնության դեմ կռվելու համար: Չգիտեմ, անքնությունը դրանից հաղթվում էր, թե՞ ոչ, բայց ես լավ էի զգում այդ հեքիաթից: Ի՞նչ իմանայի, որ հետո այդ հեքիաթի մեջ խոստովանած նրա մեղքի պատասխանատուն ես եմ լինելու…
…Աշնանավերջի գյուղի տաք գույների մեջ փսփսացող արդար խաղաղություն կար, կար ամբողջ ամառ աշխատած, արտերին ջուր տված առվի քնկոտ կարկաչ: Առուն ձեռքը դրել էր ականջին ու մի քիչ տխուր, մի քիչ երազկոտ երգ էր դնդնում: Առվի կողքին կանգնել էր նույնքան երազկոտ աչքերով, աշխարհի մասին ոչինչ չմտածող ավանակը՝ մեջքին երկաչքանի խուրջինը: Մի աչքի մեջ անտառից հավաքած վայրի տանձն էր, մյուսի մեջ՝ այն փոխանակելուց ստացած գարին, որ դաշտի ու արևի բույր ուներ: Աշնան գարին ավանակի համար երազանք էր: Նա ժամանակ առ ժամանակ թափահարում էր ականջները, փորձելով իր միջից հանել, մի կողմ քշել այդ գարուց գոնե մի քիչ համտես անելու ցանկությունը: Տերը խիստ էր: Գարին տանում էր հավերի համար, պահում էր ձիու համար, աղում էր խոզերի համար, իսկ ավանակի համար մի քիչ չոր կռճոն ուներ պահած: Ավանակն այդ անարդարությունը չէր զգում: Ոչ էլ հասկանում էր, որ չնայած վայրի տանձը համարյա փոխանակվել-վերջացել է, սակայն իր բեռն այդպես էլ չի թեթևանում: Տղան նայում էր ավանակին, որ ականջները թափահարում էր, քշում ճանճերին, երբեմն-երբեմն դունչը խրում էր առվի մեջ ու նրա կարոտի երգը լսելու հետ մի երկու կում ջուր էր վերցնում: Տղան նայում էր տանձ բերած մարդուն, որ հաստ գլխարկը մինչև ականջները քաշած, մգդակած բաճկոնը հագին, մտրակը ձեռքին կանգնել էր ու ասում էր տանձի գինը.
– Մի աման գարուն՝ մի աման տանձ:
Տղան մի քանի անգամ պտտվել էր իրենց ամբարի շուրջը, չէր կարողացել տատի զգոն հայացքը թմրեցնել, մի աման գարի թռցնել և հիմա կանգնել, շնչում էր վայրի տանձի քաղցրավուն բույրը: Իրենց կողմերում դրանից չէր աճում: Թե աճեր՝ ուրիշ: Թեև իրենց այգում իսկական տանձեր կային, բայց սա ուրիշ էր: Տղան դեռևս չէր հասկանում, որ սա արգելված պտուղն է, դրա համար է այդքան քաղցր ու երազային թվում իրեն:
– Քեռի՛, մի քիչ տանձ տուր, էլի,- վերջապես ամոթը հաղթահարեց նա:
– Գարի,- անգիր արածի պես ասաց մարդը,- գա-րի՜:
Մարդն իր գործին էր: Վերցնում էր գարին, տեղավորում տոպրակի մեջ, տալիս էր տանձը: Տղան պտտվեց ավանակի շուրջը, շոյեց նրա ճկուն մեջքը, ականջները, հետո նրա ձեռքը և՛ ավանակատիրոջից, և՛ սեփական աչքից աննկատ մտավ խուրջինի մեջ ու մի բուռ հասած, սևացած տանձ ճանկեց: Տանձը տաք էր, չափից ավելի հասած, ու կպչուն հյութով բռնեց մատները: Բայց տղան ժամանակ չուներ այդ բաներին ուշադրություն դարձնելու, քանի որ շաչեց մտրակը: Նա մի վայրկյան առաջ հասցրեց ցատկել մի կողմի վրա: Հետո հասած պտուղը տարավ բերանը: Նա իր տասը տարեկան կյանքում էլի էր վայրի հասած տանձ ճաշակել: Եղածը մի բան չէր, բայց այս անգամվանը վայելք թվաց նրան: Կուլ տվեց արագ-արագ, և տանձը գնդի նման մնաց կոկորդում: Ով գիտե, գուցե հասկացավ, որ արածը լավ բան չէր, կամ ենթագիտակցության մեջ ինչ-որ ձեռք բռնեց անհագ որկորն ու սեղմեց խեղդելու չափ:
Հետո տարիներ անցան, ավանակը գնաց, զուլալ ջուր բերող առուն քաղաքակրթության հարվածից գլուխը բռնեց երկու ձեռքով, պպզեց ու ճահիճ դարձավ: Ո՛չ ավանակի, ո՛չ էլ նրա տիրոջ մեջ մնաց տղայի գողությունը հիշեցնող ինչ-որ բան, իսկ տղան ահա տանջվում է արդեն քսանչորս տարի: Ամեն անգամ հիշում է, մե՛կ որպես քաջագործություն, մե՛կ որպես իր խենթ որկրամոլության արդյունք…
…Իսկ հիմա բժիշկը հայտարարում է տնքացող ձայնով.
– Պտուղը ժամանակից շատ է մնացել արգանդում:
– Ո՞նց,- ականջներին չի հավատում հայրս,- այդպիսի բան հնարավո՞ր է:
– Ամեն ինչ հնարավոր է,- ասում է բժիշկը:
Ես մորս որովայնի միջից ուզում եմ ձայն տալ, ցանկանում եմ հորս հասկացնել, որ ինձ ու մորս ազատի բժշկից, բայց հայրս ձայնս չի լսում: Միայն մայրս է պառկած տեղը ձեռքը բերում, դնում գլխիս, ու ես այդ ծանոթ հպումից հանգստանում եմ:
– Խաղում է,- գոհ ու նվաղուն ձայնով հայտարարում է մայրս:
– Լավ է,- ասում է բժիշկը,- ուրեմն ողջ է:
Ես բժշկին չեմ կարողանա հասկացնել, որ մահ չկա առհասարակ: Կան կյանքի վիճակներ: Կա՛մ մորդ որովայնի մեջ ես, կա՛մ նրանից դուրս, կա՛մ երկնքի ինչ-որ ոլորտում, կա՛մ… Ես և՛ մորս եմ սիրում, և՛ խղճում եմ հորս, բայց նրա մի բուռ տանձ գողանալու մեղքը գալիս, բանտում է ինձ, ու ես չեմ ցանկանում դա ինձ վրա վերցնել: Եվ մինչ մորս վիրահատության են նախապատրաստում, դարձյալ աչքերիս առջև առկայծում է հորս ցուրտ ու վշտոտ օրվա հիշողությունը…
…Երկրաշարժը միանգամից վրա էր տվել որպես պատժիչ ձեռք և մարդկանց մի քանի վայրկյանում բնավեր էր դարձրել: Օրորոցի մեջ քնած աղջիկը չէր հասկացել, թե ինչու է միանգամից հայտնվել մթի մեջ: Չորս կողմը չարագուշակ լռություն էր, ծանր, անթափանց լռություն, որ նրան ճնշում էր չարագուշակ ու խորհրդավոր: Արթնացել էր, սպասել, թե ուր որ է մայրը կգա, իսկ մայրը չէր եկել: Նախ թնկթնկացել էր, հետո սկսել էր լաց լինել: Սկզբում լացել էր կանչելու նման. իբրև՝ չե՞ք հասկանում, ես արթնացել եմ, իսկ դուք անուշադիր, անտարբեր եք: Բայց երբ զգացել էր, որ իրեն ոչ ոք չի մոտենում, անհանգստացել էր և սկսել էր ճչոցով կանչել մորը: Լացել էր երկար ժամանակ ու չէր հասկացել, որ իր վրա փլվել է մի ամբողջ շենք: Ինքն անվնաս մի անկյունում՝ օրորոցի մեջ մնացել էր պառկած: Լացել էր նորից ու հոգնած քնել, հետո արթնացել էր քաղցից ու նորից էր լացել: Աղջիկը չէր հասկացել, բայց ինքը գիտակցել էր եղածը և փլատակի տակ պառկած լսել էր հարևանի երեխայի լացը: Փորձել էր մոտենալ, բայց շարժվել չէր կարողացել: Հետո հասկացել էր, որ իրենց մի ամբողջ ավերակված հարկ է բաժանում, և ինքը երբեք չի կարողանա երեխային օգնել: Փորձել էր շարժել ոտքերն ու չէր կարողացել. մեծ ու ջարդված ծածկասալը բանտել էր դրանք և իրեն թողել էր միայն սպասելու հնարավորություն: Աղջիկը լացել էր: Ինքը փորձել էր ձայն տալ ու հեռվից հեռու հանգստացնել նրան, բայց ձայնը լսելի չէր եղել: Հետո փրկարար շո՞ւնն էր սրտի զարկը լսել, թե՞ հոտառությամբ զգացել էր իր ողջ լինելը, չգիտի: Գիտի, որ երկու օր քանդում էին փլատակներն ու փորձում էին իրեն փրկել: Ե՛վ ցանկանում էր, որ իրեն փրկեն, և՛ ուզում էր, որ իրեն մոռացած՝ գնան հարևանի երեխայի կողմը: Բայց այդ մասին ասել չէր կարողանում, մանավանդ, որ իր ձայնը ոչ ոք չէր լսում: Բայց մինչև հիմա միտքն ու հոգին տանջում է այն, թե ինչպես վերջին պահին ամբողջ հոգով ցանկացավ, որ ի՛նքը փրկվի և ոչ թե օրորոցում լացող երեխան: Հիմա, այս էլ քանի տարի, հիշողությունը շամփրում է նրան: Այդ ցանկությունից հետո երեխայի լացի ձայնը լռեց: Ճիշտ է, փրկարարներին մի կերպ հասկացրեց երեխայի մասին, բայց արդեն ուշ էր: Եվ այդ պահից ի վեր մեղավորության զգացումը կապեց նրան ու մինչև հիմա բաց չի թողնում…
…Ես զգում եմ, թե նշտարն ինչպես է զգուշորեն քսվում մորս որովայնին, ասես շոշափելի կերպով տեսնում եմ, թե հյուսվածքներն ինչպես են չուզենալով անջատվում իրարից: Ուզում եմ լաց լինել, սակայն սսկվում – մնում եմ: Մեկ է, եթե նույնիսկ լամ էլ, ինձ լսող չի լինելու: Սիրտս բաբախում է հորս հիշողությունը ծվատող, փլատակի տակ մեռնող աղջկա սրտի նման: Ու ես հարց եմ տալիս: Ո՞ւմ, չգիտեմ: Այսինքն՝ գիտեմ, սակայն իմ չհասկացած բաները պարզելու անհագ մի զգացում ստիպում է ըմբոստանալ ու հարց տալ ճչոցով: Ճիշտ է, ես դեռևս լսելի ձայն չունեմ, բայց ով պետք է լսի՝ լսում է: Եվ ուրեմն ես ճչում եմ.
– Մի բուռ վայրի տանձն ի՞նչ է, որ այն թռցնելը մեղք է համարվում:
– Տանձը չէ բանը, այլ՝ գողությունը,- հատ-հատ ու որոշակի պատասխանում է Նա, Ով գիտե ամեն ինչ և մեզնից ամեն մեկին ճանաչում է դեռևս չծնված:
– Լավ, իսկ աղջի՞կը, մի՞թե հայրս կարող էր փրկել նրան ու չփրկեց:
– Չէր կարող, բայց չցանկացավ, որ ինքը զոհված լիներ նրա փոխարեն:
– Մի՞թե հայրս այդ երկու մեղքն է գործել կյանքում,- չարանում եմ ես:
– Երկո՞ւ,- հանգիստ հարցնում է Նա, Ով գիտի բոլոր հարցերի պատասխանները,- հայրդ շատ մեղքեր ունի, բայց նրա միայն երկու մեղքի համար ես դու պատասխան տալու: Այսինքն` պատասխան տվողն էլի ինքն է, բայց քո միջոցով:
– Միայն այդ երկու մե՞ղքն է լինելու ինձ համար, ու վե՞րջ,- էլի հարցնում եմ ես, բայց պատասխանը լռությունն է: Ես դարձյալ վախենում եմ ու կծկվում: Ուզում եմ հարցնել, թե արդյոք բժշկի դանակն ինձ է՞լ է կտրատելու, բայց զգում եմ, որ արդեն կորցրել եմ կապը Նրա հետ, կամ ինչ-որ բան խաթարվել է, և Նա լսելով այլևս չի լսում ինձ: Վախից տրոփում է սիրտս, իսկ հետո լռում է և այլևս չի բաբախում: Հիմա մի բան եմ ուզում, որ չբաբախի սիրտս և վերադառնամ այնտեղ, ուր Ձայնը միշտ լսելի է, ուր մարդ մեղքի դեմ հանդիման երբեք մենակ չէ:
Հետո զգում եմ, թե ինչպես ձեռնոց հագած երկու ձեռքեր նախ շոշափում են ինձ, հետո վերցնում ու դուրս են քաշում մորս ամեն ինչ ներող ու տաք որովայնից: Ձեռքերն ուշադիր են, զգույշ, բայց սեր չունեն: Նրանք իրենց ո՞ր մի շոշափած երեխային սիրեն: Ասենք սկզբում փորձել էին սիրել, բայց չէր ստացվել, և սիրո փոխարեն միայն ուշադիր գործնականություն էին ձեռք բերել:
Ձեռքերն ինձ վեր բարձրացրին, և առաջին բանը, որ տեսա բժշկի գրպանի մեջ, խալաթի տակից երևացող կանաչ թղթերն էին: Մի քանի հատ, խնամքով ծալած… Հայրս էր տվել նրան, որ մորս լավ կտրատեր ու ինձ նշտար չկպցներ հանկարծ: Նայում էի կանաչ քառածալ թղթերին բժշկի գրպանում և չգիտեի, որ նրանք են դիմավորում մարդուն այս աշխարհ մտնելիս և նրանք են ուղեկցում այս աշխարհից հեռանալիս: Չգիտեի նաև, որքան էլ որ շատ լինեն նրանք, էլի քիչ են թվալու մարդուն:
Բժիշկն ինձ ու մորս հետ էր, բայց բացակա էր կարծես: Նրա ենթագիտակցության մեջ տաք խլրտում էր կանաչ թղթադրամների տված ապահովությունը: Շուտով կվերջացնի ամեն ինչ, կգնա երկար ոտքեր, տաք ու կանչող ժպիտ ունեցող այն աղջկա մոտ ու ողջ գիշեր մտքի մեջ կփայփայի իր անխոցելի լինելու հիմար միտքը:
– Պտուղը խեղդված է,- տագնապով ասում է նա:
Ես նրա ձայնը լսում եմ բոլորովին այլ ձևով: Ականջներս ցավում են, մարմինս ցավում է, սիրտս կծկվել է ու չի ցանկանում բաբախել: Եվ ես չեմ ուզում լինել այստեղ: Իսկ բժիշկը թափահարում է ինձ, կախում գլխի վրա, իսկ ամենավերջում թափով հարվածում է փափուկ տեղիս: Ես այնքան ցավից չեմ բողոքում, որքան վիրավորանքից, և աշխարհի ամենավերջին բառերով անիծում ու հայհոյում եմ նրան: Հայհոյում եմ, որ չթողեց մի քիչ ավելի երկար վայելեմ մորս որովայնի ապահով տաքությունը, անիծում, որ նա էլ է Նրա կողմից, ով պահանջում է, որ հորս գործած մեղքերի համար պատասխան տամ և նաև այն բանի համար, որ այս աշխարհ ոտք դնել է ստիպում լացով ու անեծքով: Ես զայրանում եմ, ձայնս գլուխս գցած՝ գոռգոռում, սակայն այդ ամենի փոխարեն ճիչ եմ արտաբերում և միզում եմ բժշկի ձեռքերի վրա:
Հետո զգում եմ, թե ինչպես կամաց-կամաց մթագնում է նախնիներիս գեների միջով ինձ փոխանցված հազար տարեկան հիշողությունը և ես կամաց-կամաց վերածվում եմ նորածին մանկան, անօգնական պառկած և հիվանդանոցային կիսամաշ խանձարուրով փաթաթված:
Ու մինչ հայրս տագնապով սրթսրթում էր հիվանդանոցի պատի տակ, ես մոռանում էի ամեն ինչ և սրտնեղությունից ճչում էի, փորձելով ձեռքերս ու ոտքերս ազատել այս աշխարհի առաջին կապանքներից:
Բոլորն ինձնով զբաղված՝ չէին զգում, թե մայրս ինչպես մոռացության մշուշից դուրս է գալիս ջրահարսի նման և եթերի մեջ պարզ ու շոշափելի լսում է Հրեշտակների թևերի բաբախյունը: Գնում է այնտեղ, ուր մարմնի պորտալարը մեղքի նման չի փաթաթվում պարանոցիդ, ու դու երբեք չես խեղդվում քո պորտալարի հիշողությունից:
Ու մինչ ես գալիս էի, իսկ մայրս՝ գնում, «Ամեն ինչ լավ է անցել, աչքդ լույս» ասելով՝ հորս համոզում էին սպիտակ խալաթ հագած կանայք ու նրա գրպանի վերջին թղթադրամներն էին բաժանում իրար մեջ:
