Ճակատամարտի գիշերից նրանք շատ բան քաղեցին՝ կռվի դաշտում տեսան իրենց առաջ սարսափահար փախչող թուրք-սելջուկ զինվորի թիկունքը: Եվ երբ բանն այդպես եղավ, և սպարապետի զորքը զոհվածներով, վիրավորներով բեռնաբարձ, թաքնվեց անտառում, Ջուրջը, անպաշտպան ու միայնակ թիրախ, թաքստոցից նայողների ու փոքրաթիվ մնացած թուրք-սելջուկի աչքի, զարմանքի, տարակուսանքի առաջ նետերի տարափի տակ կռացավ, դանդաղ, շատ դանդաղ հանեց վայրի վարազի կաշուց կարված երկարաճիտ կոշիկները, բրդյա գուլպաները, և բոբիկ ոտքերով՝ այնպես, որ ներբաններն անմիջնորդ հպվեն մայր հողին, ամբողջ հասակով կանգնեց թշնամու և իր զինվորների ճամփաբաժանի կենտրոնում: Հրաբուխի ծաղկի շառագույնից մի փունջ ճառագայթ և առէջքներից պոկված մի բուռ ղողանջ ընկան նրա վրա, և պողովատիկ սաղավարտը շառագունեց ու ղողանջեց, և նրան արձագանքեցին մնացած զենք ու զրահը, և Ջուրջի իրանը: Պարսպի վրա կանգնած կանայք ու վանականները նույնպես տեսան այդ պատկերը և շլացան, քարացան տեղերում:
– Ավա՜ղ,- ասացին միաբերան,- սպարապետը գնում է ինքնազոհության, ողջակիզվողի գույն ու կերպարանք ունի:
Եթե չլիներ Ավետիք որսորդի սաստող հրամանը, անտառում թաքնվածներն անհապաղ դուրս կթռչեին ու այդ ժամանակ՝ վա՛յ քեզ, տաճիկի զորքի մնացորդ, թե կաս, այդ ո՞ւմ ես ողջ-առողջ ողջակիզում, նա հայոց սպարապետ է, սպարապետների տոհմական ժառանգականության մեջ, երևի, ամենավերջինը, կգոչեին կատաղի, և թուրք-սելջուկի զորքի մնացած բեկորների սպանդը կշարունակեին ամբողջ գիշեր: Ավետիքը, սակայն, սաստեց, կաշկանդեց: Միայն նա էր հասկանում Ջուրջին:
– Սպարապետն ինչ-որ բան ծրագրել է,- ասաց ինքնիրեն,- բայց ի՞նչ… Նա, կարծես, զրուցում է մայր հողի հետ:
Ավետիքը ճիշտ է կռահել: Ջուրջն իսկապես զրուցում է: Երեկ նրան փորձության ենթարկողը Աստծո հրեշտա՞կն էր, հրաբուխի ծաղի՞կը, թե մայր հողը… Այդ երեքն էին միաժամանակ: Նրանց թելադրանքով Ջուրջը հանեց ոտնաման ու գուլպա, բոբիկ ոտքերով հպվեց հողին:
– Նվաճողից նախ մարդն է պաշտպանելու երկիրը,- ասացին հրեշտակն ու հրաբուխի ծաղիկը,- ապա՝ հողը, հողի հերթն է:
– Լսված բան չի,- ասաց Ջուրջը,- որ հողն իրեն պաշտպանի:
– Լսված չի՝ կլսես, տեսնված չի՝ կտեսնես,- ասացին,- երբ ներսուդրսից հողոտվես-մղեղոտվես:
Ջուրջը, թշնամու առաջ բաց ու անպաշտպան թիրախ, ամբողջ հասակով կանգնել է, ոտքի տակ փափուկ խո՞տ է, չոր փո՞ւշ, կնձիկնե՞ր են, թե քար ու խիճ, չէ՛, տարածուն ու բազմախորհուրդ վիպասք է, կանգնել է տարածուն ու բազմախորհուրդ վիպասքի վրա, և իրար ջերմացնում են, մեկը մյուսով ներծծվում… Եվ Ջուրջը դարձավ-ասաց հայրենի հողին.
Ուրիշ տեղ չի Արքայությունը, այստեղ է, հրեշտակն ինձ իզուր երկինք տեղափոխեց:
Ապա նորից դարձավ հայրենի տառապած, անթիվ-անհամար վերք ու կարկատանով կցված-կցմցված հողին, ասաց.
Թափ տուր քեզ, ինչպե՞ս ես դիմանում վերքերի, սպիների, կարկատանների ծանրությանը:
Ներսուդրսից հողոտվեց: Սաղավարտի, զենքուզրահի, դեմքի ու իրանի արտասովոր գույնից, փայլից, ղողանջից, հրեշտակից, հրաբուխի ծաղկի ու վիպասքի հարևանությունից հասկացավ, որ իր խոսքը, ինչպես անապատում բարբառած ձայն, իզուր տեղը շաղ չի եկել: Իրագործվող հրաման է, առկա են՝ և՛ հրաման արձակող արքան, որ ինքն է, և՛ արքայությունը, որ հայրենի երկիրն է, և՛ կատարողը, որ հողն է բյուրավոր կնձիկ-զինվորներով զորացած: Սրանք, եթե նույն նպատակի համար համախմբվեն, զորք է ամենակարող ու անպարտելի: Համախմբվածությունն, ուրեմն, առկա է, զորքը, ուրեմն, կազմուպատրաստ է, և հրամանը տրված է Ջուրջի շուրթերով, և հողը, ինչքան դիմացել եմ, բավական է, ասաց, չեմ համբերելու, և կուրծ առավ, շրջվեց ինքն իր վրա, և բյուրավոր խոր վիրապներ բացվեցին ամենուր, և անթիվ-անհամար գերեզմաններ փորվեցին անձեռակերտ: Ինքն էր իր հերկավորը և իր թույլ ու ուժեղ կողմերն իմանում էր բերանացի, և որտեղ առավել փուխր էր, ամենակուլ ձոր բացվեց ձորի պռնկին, և բոլոր պարունակներով դժոխք արարվեց երկրի երեսին, աշխարհստեղծման սկիզբն էր ասես՝ սարը նոր էր արարվում, ձորը նոր էր փորվում, և գետը փոխում էր հունը, ջրվեժվելով թռավ սարից, անհատակ ձորն ընկավ, հետն արմատախիլ քարշ տվեց, տարավ ամեն տեսակ օտար մանրէ, իսկ օտարամուտը թուրք-սելջկական զորքն էր՝ տապակեց, խորովեց, ջրասույզ արավ՝ կնձիկավոր վարելահողից վերածվելով սևազգեստ հուղարկավորի:
Եվ Ջուրջը նորից հրաման տվեց, և Սյունիքի արևելյան, արևմտյան, հյուսիսային ու հարավային կողմերում հողը ճաք տվեց, և վերևի շերտերը, յոթ կանգուն խորությամբ, շարժվեցին, սահեցին, և հրաբուխն արթնացավ ճեղքերի խառնարաններից, և հյուսիսն ու հարավը, արևելքն ու արևմուտքը միախառնվեցին, որովհետև արեգակը գետնի տակից ծագեց՝ հրահուր լավայի տեսքով ու պայծառությամբ:
Լեռան լանջերը գետի պես հոսում են ձորն ի վար,- ասացին գետափին և առանձին անշարժ կղզյակներում կանգնածները,- ինչ կա-չկա լանջին՝ ծառ ու թուփ, խիճ ու քար, թուրք-սելջուկի զորք ու զորավար, քշում-տանում են: Չմեռանք՝ հողի բարկությունը տեսանք:
Եվ որովհետև Ջուրջը տասնյակ ասպարեզ հեռուն շոշափելու չափ մոտեցրեց իրեն, և որովհետև դիմացի սարը, հին հագուստից ազատվելով, մերկացավ, Ջուրջի հայացքը հեշտությամբ ճեղքեց-անցավ ժայռապարը և տեսավ, թե ինչպես է ուժգին ցնցումից, գահավեժ սահքից կորցնելով հավասարակշռությունը՝ հնձված արտի պես իրար ետևից գետնին փռվում, հողի խելահեղ հոսանքում տակնուվրա լինում հակառակ լանջով մագլցելու և Տաթևի վանքը չորս կողմից շրջապատելու փորձ անող Թողթունի առանձնացրած զորքի հիմնական մասը՝ ավելի քան քսան հազար զինվոր: Տաճիկ զինվորները գետնատակ անցան, վերջացան, և Ջուրջը բաց օդի պես թափանցիկ դարձած սարի հակառակ լանջին, անշարժ կղզյակի վրա նշմարեց մի հեծվորի: Սա ապշահար նայում էր շուրջը. այդ ի՞նչ հրաշք էր, որ կատարվեց: Քիչ առաջ անպարտելիության համբավ ունեցող վիթխարի զորք կար իր թիկունքին՝ ո՞ւր կորավ, որտե՞ղ անհետացավ: Հեծվորը գլուխ է կոտրում այդ խճճված, անսկիզբ ու անվերջ հանելուկի վրա ու չի վերծանում: Հակառակորդ զինվոր չի երևացել, ճակատամարտ չի եղել, բայց իր բանակը չքվել է աշխարհի երեսից՝ ոլոր-մոլոր գահավիժող հողաշերտերի հետ: Միայն նրա ոտքի տակի փոքրիկ հողակտորն է անշարժ մնացել:
Ջուրջը հեռավոր ու միայնակ հեծվորին ճանաչեց միանգամից:
– Թողթունն է,- ասաց,- այս խնդրում ևս մայր հողը հավատարիմ է ինքն իրեն, օտարամուտն ու թշնամականը սրբեց-տարավ, Թողթունին թողեց: Նա, որքան էլ դավաճան, այնուամենայնիվ, հայ է, այս հող ու ջրի զավակ: Ներե՜ց, մայր հողը մեծահոգաբար ներե՜ց իր սնուցած դավաճանին, իսկ նրա հայրենակից մարդը, հայտնի չի, կների՞, թե ոչ:
Կանչեց Ավետիքին: Նա եկավ՝ հագուստի ու զենքերի վրայից թափ տալով գիշերային ճակատամարտի ծանր նստվածքը՝ բարկություն, դաժանություն, վրեժի անհագ ծարավ… չար ու չներող հայացք… Այդպես հրաժեշտ էր տալիս ներկային, որը խիտ ամպափոշու նման պոկվում, հեռանում էր նրանից և սուզվում անցյալի անհատակ ծովը:
– Աշխարհազորը լավ կռվեց,- ասաց Ջուրջը,- կարգադրիր, որ ամբողջ ռազմավարը իբրև պարգև հավասար բաժանեն իրենց մեջ, իսկ զինվորների ու կանանց գնդի հարցերը ինքս կլուծեմ:
– Նրանց ամենամեծ պարգևը տաճիկի՝ իրենց առաջ փախչող զինվորին թիկունքից տեսնելն էր… նրա անպարտելիության սարսափը վերացավ,- ասաց Ավետիքը,- շինականներն այս կռիվը առասպել կդարձնեն ու կպատմեն սերնդեսերունդ:
– Եվ ինձ ու քեզ անպայման կմոռանան իրենց պատմություններում,– ժպտաց Ջուրջը,- է՛հ, բարեկա՛մս, ճակատամարտն ավարտվեց, ճակատամարտը դեռ նոր է սկսվում, դա մարդու ինքնամաքրման հավերժական կռիվն է… շատ ջուր կհոսի այդ ճանապարհին, և սկիզբն ու վերջը չեն երևա:
– Դու կախարդ ես, տե՛ր սպարապետ,- ասաց Ավետիքը,- քիչ առաջ զրուցում էիր մայր հողի հետ, հրաման տվիր, և նա քեզ արձագանքեց:
– Դու տեսար, չէ՞, ժայռի կրծքին բացված հրաբուխի ծաղիկը, հազար տարին մի անգամ է ելնում արևերես…,- ասաց Ջուրջը,- հողը չդիմացավ օտարի ծանրությանը, թափ տվեց իրեն, ճեղքվեց իր միջից և գետնատակ քշեց, տարավ տաճիկի բանակը, սարի հակառակ կողմում մի ձիավոր է մնացել միայն:
– Թողթունն է,- ասաց Ավետիքը,- ես կերթամ նրա ետևից:
Նրանք այդպես խորհում ու գործում էին, որովհետև անսխալ կարդում էին հրաբուխի ծաղկի թերթիկների մեսրոպատառ դաջվածքը. եզակի զանգակածաղիկն առաջվա պես ղողանջում էր, և անհայտ էր, թե երբ է թոշնելու ու հեռանալու:
*Հատված «Մազե կամուրջ» վեպից
ԻՄ ՕՐՆ ՈՒՆԻ ՔՍԱՆՄԵԿ ԺԱՄ
ՀՌԻՓՍԻՄԷ
Ժամացույցն իմ լավագույն հաշվապահն է, գիտի արթնությանս ու քնիս սահմանները, և օրս չափվում է հենց այդ սանդղակով։ Արդեն դժվար է, շա՜տ դժվար՝ մութը տարանջատել լույսից, հիշողությունը՝ օրվա տրոփող զարկերակից, հատկապես, երբ լալկան ապրիլն իր հետ բերում է անծիածան, դրամատիկ մի երկինք, և հիշողությունները դառնում են սեղանի աղ ու հաց. վերապրումը սկսում է առավել թանկանալ։ Ապրիլի վերջին օրն է ծնվել իմ պոետ ընկեր Արմեն Մարտիրոսյանը, ով իր ներկայությամբ փոխում էր գույների դասավորվածությունը, օրվա շարժը. կարող էր կարմիր երանգին ասել ճերմակ, դեղինին՝ վարդագույն։ Հենց այստեղ էր նրա յուրատիպությունը, երևակայական բարձրադիրը, տաղանդի աղը։
Արմենն այն պոետն էր, ով ճշմարտությանը չէր հագցնում ժամանակին հարմարվող փողկապակիր կոստյում, ասում էր այն, ինչ թելադրում էր սիրտը, խիղճը և թքած ուներ, թե ով ինչպես կընկալեր։
Իր սիրո մեջ ազնիվ էր, նվիրյալ, ատելության պահերին շանթ էր ու որոտ։
Գինովցած ժամանակ դառնում էր մեծ, անկառավարելի երեխա, սիրում էր հիշեցնել իր անուն-ազգանունը, ազնվագույն տեսակը։
Երբևէ չեմ տեսել մեկին, ով իր գրած վեպի ամեն տողն ու ստորակետն անսխալ հիշեր։
Արմենը գիտեր իր «Մազե կամուրջ» վեպն անգիր, որը իմ զարմանքի բուրգն էր։ Էլ չեմ խոսում բանաստեղծությունների մասին։
Մենք կարող էինք երկար վիճել մի բառի, տողի համար կամ երկար լռել, երբ օրը չէր հերիքում։
Մի օր Հակոբ Մովսեսը ժպտադեմ մոտեցավ սրճարանի մեր սեղանին և ասաց.
– Ես նայում եմ ձեզ ու զարմանում՝ ո՞նց կարելի է ժամերով նստել դեմ դիմաց ու չխոսել։
– Մեր լռության մեջ բառերի աղմուկ կա,- ասաց Արմենը։
Սիրում էր իմ Կասկադի տունը, որը գրողական էր, բոհեմիկ, հիշարժան։
Երբ վաճառվեց այն, կանգնել էր մուտքի դռան մոտ և թույլ չէր տալիս իրերը դուրս տանել։
– Մեր ձայները դաջված են այս պատերին, հիշողությունները՝ նույնպես. այն չի կարելի դրամով տալ օտար մեկին, քո՜ւյր, դավաճանությո՛ւն է, մի՛ արա էս բանը,- խնդրում էր ինձ։
***
Ես միշտ զարմացել եմ Արմենի հիշողության գերադրական աստիճանի վրա։
Նարեկացուց, համաշխարհային պոեզիայից հետո ինչպե՞ս էր կարողանում մի ջահելի բանաստեղծությունից տողեր հիշել։ Ում չէր ընդունում, համարում էր «ճ» կլասի պոետ։ Անգերազանցելի էր իր ճշտապահության մեջ, հանդիպումներից երբեք չէր ուշանում, կամ որևէ հոդված հանձնարարելիս գալիս էր՝ ծալված թուղթը գրպանում. գինարբուքից հետո ե՞րբ էր հասցնում, սա՛ էր հարցերի հարցը։
Գրում էր մանր, վայեյչական, գեղեցիկ, ցուցադրելի ձեռագրով։ Մի օր ասաց.
– «Մազե կամուրջիս» առաջին հատորը 54 թղթային էջ էր։
Երբ շատ զարմացա, ծիծաղեց.
– Ձայնավորները չեմ գրում. եթե կորցնեմ էլ, ոչ մեկը գրածս չի կարող սեփականացնել։ Հետո անսխալ սկսում եմ մեքենագրել… Չես պատկերացնի, թե ինչ գողգոթա է դառնում ինձ համար։
Էէէէ, Արմե՜ն, Արմե՜ն, անկանոն են հիշողություններս` նման ապրիլյան եղանակին։
Նա իմ օրը կարող էր և՛ արևոտել, և՛ դարձնել անհասկանալի երկինք։
Սիրում էր պոեզիաս. երևի դա էր մեր երկու եզրերը կապող ամուր կամուրջը։
Երբ ավարտում էի բանաստեղծությունս, անմիջապես մտածում էի. «Տեսնես Արմենն ի՞նչ կասի»…
Նրանից հետո փոխվեց իմ ստեղծագործական հունը… Սերը, կանացիությունը ուրիշ որակներ ստացան, պակասեցին. չկար այն կրակը, որի վրա միշտ փայտ էինք դնում երկուսով։ Մարեց, ու մնացին պեծերը, իսկ երբ մենության քամին խառնում է տաք մոխիրը, հիշողության կայծերը խոստանում են արթնացում, բայց իզուր…
Այսօր ես բոկոտն քայլեցի հիշողությանս կոտրված ապակիների վրայով և երկնքին նայեցի։
Ինձ թվաց՝ Արմենը տեսավ, որ ցավ եմ զգում։ Նա միշտ ինձ ասում էր.
– Էն աշխարհում էլ կգամ՝ քեզ որոնելու, բայց այս անգամ՝ առանց մարմին, միայն ոգի դառած։
Ես հավատում էի, որ կա երկրորդ կյանք, և հիմա շատ եմ վախենում նրա չլինելուց։
