Քարուտի երեսն ի բաց ցրված քարերի հիշողությունը անցած ամռան կիզիչ տապից ոչինչ չէր պահպանել: Ասենք, քարին ո՞ւր է հիշողություն: Հո մարդ չէ՞, որ անպատեհ մի պահի բռնվի հիշատենդով և բան ու գործ թողած՝ ուշքը անցած-գնացած բաներին տա: Քար է, քա՜ր: Հո իզուր չե՞ն դրել անունը: Քար է ու նույնիսկ իր շուրջը ելումուտ անող մրջյուններին ու ականջմտուկներին չի ճանաչում: Հիմա, աշնան այս կեսօրին, առնում է արևի շոյող տաքությունն ու երկար ժամանակ պահում է իր մեջ: Չէ՛, այդ տաքությունը հասկացողն ու գնահատողն ինքը չէ, այլ՝ շուրջն աճած խոտերը: Նրանք արևից խաբված՝ կարծում են, թե գարուն է ու կանաչում են: Չեն հասկանում, որ շուտով ձմեռ է գալու, ձյուն է դնելու: Էդ ժամանակ նույնիսկ Շուշանի գրպանում դրած հեռախոսն է անզոր դառնում: Խոսում, ծլվլում է մի երկու օր, իսկ հետո նրա մեջ նստած աղջիկը փափուկ ձայնով հայտնում է. «Ձեր կանխավճարն սպառվել է»,- կարծես Շուշանն այդ մասին չգիտի: Էդ ժամանակ դե մարդ գտի, որ գյուղի բերանին դրած ձյունե խուփը բացի, գնա, հասնի մարզկենտրոն և իրեն ու հարևաններին անհրաժեշտ բազում բաների հետ վերալիցքավորման քարտ բերի քեզ համար:
Հիմա Շուշանը գրպանի մեջ շոշափում է հեռախոսի հարթ կողերն ու մտքի մեջ կատակում է հետը. «Հը՞, հոգնե՞լ ես»: Ախր, էս խեղճը տղայի հետ երկու տարի ծառայեց Հայոց բանակում ու տուն եկավ տեսքից ընկած: Այնքան էին օգտագործել՝ կոճակները մաշվել էին, վրան հալ չէր մնացել: Տղան նորն առավ, դրեց գրպանն ու հոր հետ Ռուսաստան գնաց, իսկ էդ տառապած, մաշվածը նորոգել տվեց ու իրեն նվիրեց.
– Միշտ մոտդ պահիր: Ռուսաստանից կզանգեմ:
Էդ մասին քարերը չգիտեն, նրանց շուրջն աճած կանաչը չգիտի, չգիտեն այն մի կերպ, լեզվի ծայրով արածող կովերը: Իսկ ինքը՝ օր ու գիշեր ձեռքը հեռախոսի զարկերակին՝ գիտի: Երբ համբերությունը սպառվում է, կամ կարոտը հաղթում է ժլատությանը, սեղմում է կոճակն ու Սարատակից մինչ Կրասնոյարսկ կռվում է մարդու հետ.
– Սիրտդ թաղեմ, ախր ձմռան վառելիքի, անասնակերի փող չկա, ի՞նչ ես մտածում… Ալյուրն ամբարի մեջ պակասել, մնացել է մի բուռ… Հեչ մտքովդ չի՞ անցնում՝ փող ուղարկես:
Էդ դժգոհության, էդ անեծքի, ամուսնու հայհոյանքի արանքում քարի տաքությունից խաբված կանաչի նման ծլում է սերը: Բայց ինչպես ծլում, այնպես էլ չորանում է: Հեռակա, հեռախոսով, հոգս ու ցավի հետ խառնված սերն ի՞նչ պիտի լինի: Բայց ասում են, չէ՞, չեղած տեղը կաղամբն էլ է միրգ:
Շուշանն ուղղում է ուսերին գցած ամուսնու բամբակաբաճկոնը և վազում է սև ցլիկի հետևից, որ քարուտի կանաչը թողած՝ դունչը հարևանի աշնանացանին է մեկնել: Բալու անունով էդ սև, էդ չար ցլիկը պահել է, որ տղան Ռուսաստանից գա, գլուխը հավաքի, մի լավ, մի շախով հարսանիք անի: Բայց ինչ տղան է, հեռախոսի մեջ կատակում է.
– Մե՛ր ջան, առաջիկա երկու տարում ձեռ քաշի:
«Առաջիկա»,- էդպես էլ ասում է: Թե նրան չճանաչի, կմտածի՝ դպրոցում գիրք կրծող գերազանցիկ է եղել: Բայց ով-ով, Շուշանը հո լա՞վ գիտի, որ վառարանի ետևում՝ նրա պառկած տեղում քիչ էր մնացել՝ հատակը փոս ընկներ: Պառկում ու աչքը հեռուստացույցին էր տնկում: Ինչքան ուզում ես անիծիր ու ղժղժա:
Բալուն դարձյալ տրտինգ է տալիս քարուտում ու վազում է դեպի Մարգոյի աշնանացանի արտը:
– Ա՜յ մոզի,- կանչում է Շուշանը, մի ձեռքով բռնում է ուսերին գցած պիջակը և ճիպոտը թափահարելով վազում է նրա ետևից:
Չի՜ գա, ի՞նչ Աշոտ լինի, որ Ռուսաստանի պես երկիրը թողած՝ Սարատակ գա: Գա, ի՞նչ անի: Աղջի՞կ: Ռուսաստանում աղջիկ չկա՞: Սպիտակ, փափուկ, բաց… Ի՞նչ տղամարդ լինի, որ դիմանա: Կամ ասենք՝ եկավ, ամուսնացավ… Սիրուն, «ձեռքի ջրով», ընտանիքի մի աղջիկ բերեց, դրեց տունը: Գարնանն էլի խոպան չի՞ գնալու: Գնալու է՝ էնտեղից հեռախոսով կարոտի: Սկզբում՝ կնոջը, հետո՝ էրեխեքին, հետո՞… Հետո էդ սիրուն աղջիկը հոգսն առնելու է վրան, հա՛մ տղամարդ է լինելու, հա՛մ կին, և արևը, քամին, հոգսը, կարոտը սրբելու, տանելու են երեսի կարմիրը, թևերի սպիտակը, զիստերի փափկությունն ու նրան դարձնելու են սև տռճե: Էլի չի կարողանալու ամուսնուն սեր, գեղեցկություն ու փափկություն նվիրել: Նրա տվածը կարող է հավատարմություն լինել, իսկ հիմի դա ծախու ապրանք չէ՜: Հրե՜ն Սուրիկի Աղվանը: Գյուղի առաջին գեղեցկուհուն հարս տարավ, մի երկու տարի գնաց-եկավ, հետո արդեն երեք տարի՝ ո՛չ հիշում է, ո՛չ գալիս: Կինը սպասեց, սպասեց, հեռախոսով օրհնանք ու անեծք հղեց Սիբիրի խորքերը, մինչև գլխի ընկավ, որ ամուսնուն ձեռքից առել են: Հեռախոսը ծլվլաց, մի ուրիշի ձայնով նրա ականջին պատմեց, թե.
– Աղվանը հրեն՝ Անյայի տանն է:
Ու Սոնան ամառվա խոտհնձի շրջանում ամեն ինչ թողեց ու՝ Սիբի՛ր, ո՞ւր ես, գալիս եմ: Երեք երեխային մոր մոտ թողեց, երկու կովը հարևանին հանձնեց. «Կաթ ու կթանը քեզ: Գամ, աշնանը անասունն՝ ինձ»: Հավ ու ճիվը տեգոր կնկան տվեց ու ինքնաթիռ բարձրացավ: Սոնան, որ կյանքում Սարատակից հեռու չէր գնացել, Սոնան, որ ամաչել էր սեփական հավերի ածած ձուն Վանաձորի շուկայում ծախել, ամեն ինչ թողեց ու գնաց՝ ամուսնուն Անյայի ծոցից հանելու, նրան ետ բերելու…
Երկու ամիս անց եկավ՝ սմքած, գարնան գլխին՝ միանգամից ծաղկաչոր եղած ծառի նման: Եկավ ու ոչ ոքի ոչինչ չպատմեց: Չասաց, որ գնացել, Աղվանին գտել է Անյայի տանը: Անյա ասածդ՝ Աղվանի մոր տարիքին, սիգարետը՝ մատների արանքում, արաղի բաժակը՝ շուրթին ու Աղվանը՝ նրա հլու-հնազանդ ծառան: Ի՞նչ Աղվան լինի, որ աման լվանա, ավել առնի ձեռքը:
– Տղա՛, քեզ ի՞նչ է պատահել,- թևերը կանթել էր Սոնան, իսկ Աղվանը նրա թևից բռնել, տանից դուրս էր հանել, թե՝ քեզ ո՞վ է իրավունք տվել, որ Սարատակից ինքնագլուխ գաս, հասնես էստեղ ու Անյայի առաջ խայտառակ անես ինձ:
Այ քեզ Անյա… Սոնան չասաց, ու ոչ ոք չիմացավ, որ նա գյուղից տարածը թողել էր նրանց տանը, թե՝ չնայած դու խելք չունես, Աղվա՛ն տղա, բայց էս քամած մածունը, էս անարատ կարագը, էս կճուճի կանաչ պանիրը քեզ համար եմ բերել… Ասել ու դուրս էր եկել նրանց տանից: Որտե՞ղ էր քնել, ի՞նչ էր կերել, ինչպե՞ս էր ետդարձի տոմսի փող ճարել… ոչ ոք չիմացավ: Մինչև գյուղ հասնելը հեռախոսը չէր գցել: Մեկ էլ տեսար՝ Աղվանը փոշմանեց, զանգեց: Մարդ է, էլի, ընկել է հազար տղամարդ տեսած պառավի ցանցը: Բայց հեռախոսը լուռ մնաց: Սոնան եկավ, իջավ գյուղի տակ, նայեց սարերի վրա թառած տներին և փոքրիկ տոպրակը ձեռքին՝ քայլեց ճանապարհն ի վեր: Ձեռքը գրպանի մեջ հեռախոսի զարկերակին դրած՝ քայլում էր մտամոլոր: Սակայն հեռախոսը լուռ էր:
– Հա՞,- ինքն իրեն, թե՞ հեռախոսին հարցրեց կինը: Հետո նստեց ճանապարհամերձ քարին, գրպանից հանեց հեռախոսը, շոյեց կողերը, ուշիուշով նայեց վրայի գիր ու նախշերին, ապա դրեց քարին, գետնից մի այլ քար վերցրեց և սկսեց մանր-մանր ջարդել:
– Քեզ պետք չէ՞, հա՞,- ամուսնուն, թե՞ ուրիշ մեկին էր հարցնում կիսաձայն: Հարցնում ու խփում էր:
Գործն ավարտելուց հետո նստեց էլի մի քիչ, հետո վեր կացավ, ձեռքերն իրար քսելով թափ տվեց, առավ տոպրակն ու քայլեց: Ատամները սեղմած քայլեց հաստատ վճռականությամբ, որ ոչ ոք, նույնիսկ մայրը չի իմանալու իր հոգու խռովքը:
– Տեսնենք ո՞վ կզղջա, Աղվա՛ն տղա,- ասում էր մտքում, բայց ամեն աշնան նրա տան վառելափայտը կոտրած, ցորենն աղացած, թթուն դրած էր լինում, և ոչ ոք չգիտեր, որ նա ամեն աշնան աչքը ճանապարհին՝ սպասում է:
Չէ՛, Շուշանը դեռ խելքը հացի հետ չի կերել, որ ամեն ինչ թողնի, գնա, հասնի ռուսաստանները: Գնա մարդու մոտ, նա էլ գաղտնի ու ալենի հպարտանա ու մտածի՝ տեսեք ինչ տղամարդ եմ, որ կինս խելքամաղ եղած, եկել-հասել է էստեղ: Գիտի՝ դուրս գնացած ամուսին ունեցողը պիտի համբերի: Տղամարդ է, էդքան ամիս դրսում, ո՞նց կլինի, որ «ձախ» չնայի: Հո կնի՞կ չէ, որ նամուսի գերի լինի, աչքը դուրս գցի ու մի մատ մեղր դառնա, աշխարհի բերանն ընկնի: Մանավանդ էս տարիքին, երբ ասես վաղո՜ւց մոռացել է իր կին լինելը:
– Ամռան արևից ե՞րբ տաքացանք, որ հիմա աշնան արևից տաքանանք,- տնքաց քթի տակ ու նայեց Սանդաքարի գլխին նստած կլորակ ամպին: Քամու զարկից այն տարբեր ձևեր էր ստանում: Մեկ՝ զենքը ձեռքին, մարտի գնացող զինվոր էր դառնում, մեկ՝ բահն ուսին դրած ջրվոր, մեկ՝ չիբուխը բերանին ծերունի…
– Անտեր մնաս, անտեր,- ամպին, թե՞ աշնանացանի քաղցր արտին վազող Բալուի հասցեին անչար մրմնջաց նա ու հիշեց չիբուխը բերանին՝ բաստուրմա ծախող ծերունուն:
Էն սովետի տարին լեն ու լի Լեննագան քաղաքի քիչը՝ հայտնի, շատը՝ գաղտնի ծախվող շուկայում նստել, միսկոմբինատից թռցրած մսից սարքած բաստուրմա էր ծախում ու ամուսնուց գաղտնի՝ աչքով արեց իրեն: Շուշանը կաս-կարմիր կտրեց: Մեկ ուզեցավ աչքը փակել, բերանը բացել ու ծալ-ծալ նախշել, բայց մեկ էլ հիշեց, որ ամուսինը հետն է, ու կուլ տվեց… Իսկ հետո… Երևի իր կյանքի լավ օրերից մեկն էդ է եղել, ու ինքը չի իմացել: Ամուսինն արագաքայլ, մի ուսը տնկած, առաջ ընկած գնում էր: Ինքը ետևից չէր հասնում: Ամուսինն ամաչում էր կողքից քայլել: Գնում էր մի քիչ, կանգնում, սպասում էր իրեն:
Երբ տեսնում էր, որ ամուսինն առաջ է անցել, դիտմամբ դանդաղեցնում էր քայլքն ու մտքի մեջ ձայն էր տալիս հետևից. «Վազի՜ր, ինչքան կուզես՝ վազիր, ես վազքի մրցման չեմ եկել»… Հետո շուկայի կողքի խորովածանոցում մանր կտրատած, վրան շաղ տված մրսած սոխով խորոված կերան:
…Ավտոբուսը դանդաղ ու դխկդխկալեն գալիս էր քաղաքից: Հոգնել էր ու սկսեց դանթել: Մի պահ աչքը բացեց, տեսավ՝ քնած տեղը գլուխն ամուսնու ուսին է դրել: Աչքերը չբացեց, սուտքուն տված մնաց: Այդպես լավ էր: Ու թեպետ վիզը հոգնել էր, գլուխը ետ չէր քաշում, իբր՝ քնած է… Ամուսնուց ծխախոտի, արաղի, խորոված մսի ու ցուրտը տարած սոխի հոտ էր գալիս, և Շուշանը չէր կարողանում տարբերել, թե դրանցից ո՞րն է գերիշխողը: Հիմա էլ քթի մեջ այդ օրվա հոտն է: Հազար տարի էլ անցնի՝ միայն այդ հոտով կգտնի իր օրերի մեջ կորած այդ օրը:
Լավն էր այդ օրը: Փող կար, ուժ կար, նպատակ կար, խանդելու և խանդ առաջացնելու ցանկություն կար: Թե հիմա մեկ-մեկ բարկանում է ամուսնու արագաքայլ շտապողականության համար, էլի մտքի մեջ արդարացնում է նրան. «Հո ետ չէ՞ր դառնալու, ասեր՝ մտիր թևս: Բա, տղամարդ է, չէ՞…»:
Հիմա, արդեն քանի տարի է, էլ իրար հետ տեղ չեն գնում: Մինչ ամուսնու գալը ինքն ամեն ինչ առած-դրած է լինում ու չի ուզում նրան նեղություն պատճառել: Ասենք, նույնիսկ ինքն իրեն չի խոստովանում, որ ռուս կնկա փափկությունը ճաշակած մարդուն իր կոշտ ու կոպիտ գործնականությունը պարտադրել չի ցանկանում: Թե ճիշտն ասի, չի էլ իմանում՝ արածը ճի՞շտ է, թե՞ սխալ: Լա՞վ է անում, թե՞ վատ:
Նա ամուսնու հին թիկնոցն ուղղեց ուսերի վրա և իրենից գաղտնի հոտ քաշեց օձիքից: Չէ՛, այն օրվա հոտը չկար: Կար օշինդրի, քամու, հողի, հորթի և մենակության խառը մի հոտ, բայց ժամանակը վաղուց թիկնոցի վրայից ջնջել էր ամուսնու հոտը:
Գրպանի մեջ հեռախոսը ծլվլաց: Նա ձեռքը տարավ կոճակին, թաքուն հույս փայփայելով, թե ամուսինը կամ տղան հիշել են իրեն, բայց հարևան Սարգիսն էր.
– Անցնելու լինես, նայիր՝ մեր անտեր կովն էդ կողմերում չէ՞:
– Անտեր մնաս, որ մնացել ես,- Սարգսի հասցեին նետեց Շուշանը,- հեռախոս է առել ու ձեռքը կրակն է ընկել, չգիտի՝ ում զանգահարի: Տղաները, աղջիկը թռել, գնացել են Ռուսաստան՝ Սարգիսին ու կնոջը գյուղում թողնելով: Էն ցրտի, էն մթի ժամանակ Սարգիսն ամեն օր ձեղնահարկից մի գերան էր հանում.
– Ժամանակին շատ եմ դրել: Մեկ ու մեջ մնա՝ հերիք է: Ի՜նչ ծանրություն կա վրան, որ…
Հանում, կամաց-կամաց վառում էր: Էն ժամանակ էս փոքրիկ, էս ծլվլան հեռախոսները չկային, ու նա գնացել էր քաղաք, կապի բաժանմունքից հեռախոսի թելը քաշել ու խոսել էր տղայի հետ.
– Ես ու մերդ անվառելիք նստած ենք:
Տղան հեռախոսի այն ծայրին թառանչել էր, ու նրա նեղությունը եկել, անտես թելերով պատել էր հորը: Տեսել էր՝ մոր մասին չի հարցնում, ինքն էր խոսք բացել, թե.
– Մերդ անկողնում պառկած է, սիրտը շատ ա ցավում:
– Հիմի ձմեռ է, աշխատանք չկա,- նեղությունը չէր թաքցրել տղան,- թոշակով, բանով յոլա գնացեք: Գարունը բացվի՝ մի բան կմտածեմ:
Ու հայրը հասկացել էր, որ տղայի հետ հույս կապելը տղայություն է: Մտքում խղճացել էր նրան, նրա ջահել կտրիճությունն ափսոսացել ու առանց բառ ասելու՝ կախել էր լսափողը:
Քաղաքից եկել էր տուն՝ ճանապարհին հազար անգամ ափսոսալով անտեղի ծախսած երեք հազար դրամի համար: Կպահեր, գոնե դեղից-բանից կառներ պառավի համար կամ՝ մի երկու կիլո միս: Տանը պառավի հազար հարցը կտրել էր մի պատասխանով.
– Չկա, ասում է:
– Քոռանա՜մ,- մղկտացել էր մայրը,- երեխաս օտարության մեջ է, ո՞ւմ ձեռքին է նայում:
– Քո ասած երեխան քսանհինգ տարեկան է,- չոր կտրել էր Սարգիսն ու չոքել էր վառարանի առաջ, փչել մեջը, որպեսզի փայտը լավ վառվի:
– Ապրեմ, որ ի՞նչ,- իրենն էր շարունակել կինը,- մեռնեմ՝ պրծնեմ: Հո գերանդին պատից կախած չի՞ մնալու: Ասենք՝ մի երկու պարկ ալյուր ավել կերանք՝ ի՞նչ… Աշխարհում դրանից ի՞նչ կփոխվի,- իրենն էր առաջ տարել կինը:
Սարգիսը լռել էր, չէր խոսել, իսկ կինը կիսաձայն թոնթորացել էր.
– Աշխարհում բան չի փոխվի, հա՛, բայց որ չեմ մեռնում՝ ի՞նչ անեմ, հո ինքնասպան լինել չե՞մ կարող: Մեղք է ախր:
– Քիչ խոսիր,- նրա բարձրաձայն մտմտուքը կտրել էր ամուսինը,- քիչ խոսիր…
– Էն անտեր Ամերիկան ո՞ւր է,- չէր հանգստացել կինը: Ասում են՝ մի հայ բժիշկ կա, հոգեառ Գաբրիելին օգնում է:
Շուշանը նորից շոշափեց հեռախոսը և անուրախ թոնթորաց.
– Խելքիդ վրա ձյուն գա, հա՜, ո՛չ աշխարհին պետք եկար, ո՛չ քեզ: Ինքը մոռացել է, գիտի՝ ես էլ չեմ հիշում:
Ասենք, հիշելու բան էլ չի, որ հիշես, բայց անտեր հիշողությունը հո մարդուն չի՞ հարցնում: Հիմա էն չորքոտանին չկա, ոչ էլ դաշտերն են հանրային մնացել: Իսկ էն ժամանակ Սարգիսը կոլխոզի հանդապահն էր: Իրենց էշը էշ-էշ գնացել, մտել էր հանրային կորնգանի արտն ու քաղցր ծաղիկն արածել էր իր համար: Սարգիս դու Սարգիս, պաշտոն ուներ ու իր պաշտոնի ամբողջ խստությամբ պատժել էր խեղճ անասունին. դանակը հանել ու կտրել էր ականջները: Կենդանին տուն եկավ արյունլվիկ եղած, ու Շուշանը ձենը գլուխը գցեց.
– Էշը էշ է, որ չհասկանա, բա նրա ականջ կտրո՞ղը…
Սարգիսը այդ հրապարակային ուղերձին չէր պատասխանել, միայն թե լուր էր ուղարկել, թե ինքը կնիկ չէ, որ կնոջ հետ լեզվակռիվ տա:
– Կնկա հետ չի կռվում, իսկ անբան անասունի՞,- թաղն ի բաց ձայնեց այդ օրը, և կռիվն այդպես ավարտվեց: Հիմա, այսքան տարի անց, նորից հիշեց և մտքում դարձյալ սկսեց անչար հանդիմանել հարևանին. «Ասա՝ չե՞ս հասկանում, որ Աստված ավանակին երկար ականջներ է տվել ճանճ քշելու համար: Ականջները կտրեցիր, ու էն անասունը տանջվեց ամռան շոգին»:
Իսկ կնոջ մահվան օրը Սարգիսը լալիս էր հոնգուր-հոնգուր: Ավելի շատ ոչ թե կնոջ վրա էր լալիս, այլ՝ իր: Իր անտեր մնալու, իր որբ մնալու, իր ցավագար լինելու վրա: Երեխա ուներ ու չուներ: Տղա կար ու չկար, որ հարազատ մորն առոք-փառոք թաղեր ու գյուղում հայտարարեր, թե. «Ես իմ մոր թաղման համար գյուղացիներից փող չեմ հավաքում: Իմ մերն ինձ պահել, էս օրվան է հասցրել, որ իմ թևերով հողը մտնի»: Հեռագրել էին տղային, չէր պատասխանել, մի կերպ համար էին գտել ու զանգահարել, իսկ նա գծի էն կողմից խեղճ-խեղճ տնքացել էր՝ փող չկա: Փող ուղարկեք՝ գամ, հետո կտամ: Հարևան-բարեկամ խելք խելքի էին տվել ու որոշել՝ փողը տղային ուղարկելու տեղակ ավելի լավ է մորը թաղեն: Հավաքել էին՝ ով ինչքան կարող էր, ու թաղել էին: Ու Սարգիսը մնացել էր սեփական հույսին: Երբ մի քիչ խմած էր լինում ու քեֆը տաք, հոխորտում էր.
– Գնալու եմ՝ Ռուսաստանից կնիկ բերեմ:
– Այ հողը գլխիդ,- չանչում էին թաղի հարսները,- բա չե՞ս ասի, ռուսաստանցի կանայք քո անթրաշ երեսին են կարոտ:
…Իսկ էդ ձմեռ Սարգիսը կարծես խենթացել էր: Վառարանը վառում ու վառում էր: Հանում էր տանիքի փայտերն ու վառում: Չոր փայտը վառարանի մեջ չրթչրթալեն վառվում էր, ու կրակը վառարանի անցքից աչքով էր անում նրան, իսկ ինքը մրսում էր: Տան մեջ, ամեն անկյունում ջերմաչափ էր կախել. օդի ջերմաչափ, ջրի ջերմաչափ, հողի ջերմաչափ… Թե հարևանները հանկարծ մի աման տաք ճաշ կամ նոր թխած մի քանի լավաշ էին տանում, թևներից բռնում, ման էր ածում տան մեջ ու ցույց էր տալիս ջերմաչափները.
– Տե՛ս, ինձ Սարգիս կասեն, բա՞: Ժամանակին էնքան ավել փետ եմ դրել ձեղնահարկի տակ, վրան ի՞նչ կա, թեթև կղմինդր, մի քանի փետ էլ լինի՝ բավական է: Հիմի երկու տարի է՝ վառում եմ…
…- Հա՛,- հեռախոսի մեջ պատասխանեց Սարգսին,- հա՛, որ տեսնեմ, կբերեմ տուն: Հետո մտքի մեջ դարձյալ սկսեց կռվել նրա հետ. «Ասա՝ անասունն ի՞նչ ես անելու, որ գլուխդ ցավի տակ ես դրել»: Մտքում կռվում էր Սարգսի հետ, ամուսնու ու տղայի շքի հետ, իսկ բարձրաձայն անիծում էր Բալուին, վազում, հասնում էր նրան, ճիպոտով դաղում էր դունչը, որ աշնանացանի քաղցր ծիլերի համին դառնություն խառնի ու նրան փախցնի ուրիշի արտից:
Բալուին դաստիարակելու ու թաղելու արանքում նա մի պահ աչքերը բարձրացրեց ու նայեց գյուղ մտնող ճանապարհին: Փոշին ետևը գցած՝ ճանապարհի վրա վնգում էր մոլորված մի մեքենա: Փնչում էր վերելքի վրա, կողերը փայլեցնում իրիկնամուտի արևի տակ ու փռշտում էր՝ բերանը լցված փոշին մաքրելու համար: «Մերոնք են»,- կայծակի նման հարվածեց միտքը.
– Տեսնես ո՞վ եկավ,- միտքը խլացնելու համար բարձրաձայն իրեն ու քարուտին հարցրեց Շուշանը: Թե իրենը լինեն, գյուղից անմիջապես լուր կհասնի: Չգիտես ինչու, սիրտն սկսեց արագ զարկել, ծնկները կթոտվեցին, ու նստեց քարին: Քարը գոլ ու սովոր տղամարդու ձեռքերի պես խուտուտ տվեց զիստերը: Նա ձեռքը դրեց ծնոտին ու մոզուն մոռացած՝ աչքերը պելեց իրենց քառակուսի ձեղնահարկին: Նստեց երկար, հետո տեսավ, թե ինչպես ճանապարհի վրա, փոշուց փախչելով դխկդխկալով գնում է փայլուն կողերով մեքենան: Ետ էր գնում: Իր հետ ուրախություն էր բերել մեկի տուն, իր հասանելիք վարձն ու մաղարիչ հավն առել, գնում էր:
Նա ձեռքը տարավ հեռախոսին և վախեցած ետ փախցրեց: Հեռախոսը թպրտաց ձեռքի մեջ ու ծլվլաց: «Եկա՞ն»,- մտածեց ու ինքն իրեն աչքով չտալու համար միտքն իրենից ետ հրեց: Առանց էկրանին նայելու սեղմեց կոճակը և նազ անող ձայնով շշնջաց.
-Ալո՜՞…
– Էլ մի՛ տանջվի, Շուշա՛ն, էն անասունը տուն էկավ,- հեռախոսի մեջ ղռղռաց Սարգիսը:
Նա օձ տեսածի նման ձեռքը ետ քաշեց հեռախոսից ու շշնջաց.
– Այ, չունենամ քե՜զ:
Հեռախոսն ընկավ գետնին, աշնան օրապակաս կանաչի մեջ, կանաչ աչքով նայեց կնոջն ու ասես քմծիծաղեց նրա վրա: Մե՛կ մտքովն անցավ ոտքը դնել վրան կամ քարով մի լավ ճզմել կողերը, մե՛կ էլ ժլատությունը խառնվեց հույսին.
– Էս խեղճն ի՞նչ մեղք ունի:
Վերցրեց գետնից, հողն ու մղեղը թափ տվեց: Աշխատում էր:
– Պինդ է, բանակում ծառայած հեռախոս է, ինչի ասես՝ կդիմանա,- իր տագնապն ու սպասումը կուլ տալով ձեռ առավ նա ու մոզուն գյուղ քշեց:
Թաղում ամեն ինչ նույնն էր, բայց օդում անհանգստություն կար: Մարդիկ վազում էին իրենց տան կողմը: Նա տագնապած նայեց տանը. ամեն ինչ կարգին էր: Ուշօրեք տեսավ, որ Սարգսի ձեղնահարկը ճապաղվել է մեջքը կոտրած անասունի նման: Ասես մեկը բռունցքով մի լավ հասցրել էր նրան, ու նա, այլևս չդիմանալով, մեջքակոտոր կեցել էր աշնան, ժամանակի ու սպասումի մեջ: Մարդիկ վազվզում էին իրար խառնված, և այդ բոլորի մեջ միայն Սարգիսն էր, որ անտարբեր ու անհաղորդ նայում էր գյուղի դատարկ ճանապարհին:
