Հենրիկ Էդոյանի «Պոեզիայի երկակի տեսողությունը» (2020) աշխատությունը արդի հայ գեղագիտական մտքի հիմնային հանգրվաններից է, ուր, առանցքային հարցերի շարքում, պոեզիայի, նրա լեզվի և աշխարհայեցության քննությունն է, որ շաղկապված է գրական ընթացքի, գրական արդի որոնումների հարցադրումներին:
Գոյությունը և լեզուն, իբրև մշակույթ, միասնական են Էդոյանի աշխարհայեցության մեջ, որ հոգևոր-փիլիսոփայական ելակետ ունի: Մետաֆիզիկական նախահիմքը, որ սկսվում է Խոսքի ոլորտից, հանգում է կրկին Խոսքի ոլորտին: Սկիզբը և վերջը, հետևաբար, շրջապտույտի և դարձի միջոցով, կրկնում է Ոգու մարմնավորման աստիճանակարգը՝ վերևի և ներքևի, մահվան և հարության միստերիան: «Խոսքի հիմքը,- հետևաբար, Էդոյանի վերլուծությամբ,- բառն է», բայց «բառն առանձին որևէ ձև չունի», «բառը կարող է խոսք դառնալ, եթե նրան միանում է մի ուրիշ բառ», ուստի՝ «խոսքը բառերի հարաբերությունն է մի որոշակի սիտուացիայի մեջ»[1]:
Էդոյանն, անշուշտ, բառի ծագման մետաֆիզիկան մեկնաբանում է փիլիսոփայական հիմքի «փորձառության» և այն համակարգելու միջոցով մշակույթի պլանում, որի ելակետը Հեգելի «Էսթետիկայում» արտահայտված Ոգու շարժման (էվոլյուցիայի), արվեստների աստիճանակարգման հայեցությունն է, ուր գրականությանը (պոեզիային) տրվում է Խոսքի սկզբնավորման օբյեկտիվ (նյութական) աստիճանից («երբ ոգին ձգտում է մարմնավորման») անցնելու ավելի բարձր՝ ոչ նյութական (երբ ոգին ազատվում է մարմնավորությունից) աստիճանի շնորհը: Այդ պատճառով պոետականը Էդոյանը, Հեգելի հետևությամբ, համարում է արվեստի գլխավոր սկզբունքը, որի վրա կառուցվում են արվեստի բոլոր տեսակները. Ոգին հասնում է ազատության բարձրագույն աստիճանին, գործում բացառապես մարդու մտավոր-հուզական աշխարհում, որ ամենամոտն է կանգնած հոգևոր բարձր աշխարհին (էջ 100): Էդոյանն այն համեմատում է կիերկեգորյան անհատի (մարդու) հետ, որ միայնակ է Աստծո դեմ, «ահ ու դողը» սրտում անցնում է մահվան և հարության ուղին, հասնում է բառային-լեզվական աշխարհի իրականությանը, որտեղ գործում է «երկու աշխարհների»՝ վերևի (բարձր աշխարհի) և ներքևի (ուր մեռնում է Ոգին), կրկին հարություն առնում՝ հավասարակշռելով շարժումը: Ահա ինչու «արվեստը սկսվում է պոեզիայով և ավարտվում պոեզիայով» (էջ 99),- սահմանում է Էդոյանը, որի հոմանիշն է լիրիկան: Հետևաբար, լիրիկան, ըստ Էդոյանի, աշխարհընկալման, «հոգե-մտավոր աշխարհի անմիջական արտահայտությունն է, գրականության այն աստիճանը, երբ մարդը որպես անհատ-ինդիվիդում, դեմքով կանգնած է Բարձր աշխարհի առջև» (էջ 103): Էդոյանն, իհարկե, այս մտքին հանգում է Ոգու շարժման, ժանրային համակարգի վերլուծության ճանապարհով, կարելի է ասել, Լեսինգի ժանրային բաժանումների տեսությանը հավելելով համաշխարհային գրականության պատմության և տեսության իր ըմբռնումը, որ արժևորվում է բառի երկհիմք աշխարհընկալման հայացքով: Լիրիկայի գոյաձևը համարելով լեզուն, դրամայինը՝ երկխոսությունը, էպոսների հիմքը՝ երկաշխարհային կոմպոզիցիան (աստվածների աշխարհը և մարդկանց աշխարհը), նոր շրջանի վեպը համարում «լեզվական կոմպոզիցիայի վրա կառուցված», ողբերգության անհետացումը նոր դարում բացատրում անհատի (ինդիվիդումի) անհետացման հետքով,- բայց այս ամենը ինքնին, որքան էլ առանցքային է, մեզ հետաքրքրողը և առաջնայինը պոեզիայի և լեզվի էդոյանական ըմբռնման հարցն է, որի վերլուծության նախադեպը չունի մեր գրականագիտությունը, և որին հետամուտ է մեր վերլուծությունը՝ վեր հանելու նրա արդիական և պատմական արժեքը, եթե կուզեք, մեր գրականագիտության մեջ ձևավորված նրա համաշխարհային նշանակությունը:
Լիրիկան, ըստ էության, Էդոյանն ընկալում է լայն ասպեկտով: Պոեզիան, թերևս, մշակույթ է, որի հանգրվանը լեզուն է, ուստի՝ պոեզիայի զարգացումը, որ արտահայտվում է Ոգու ոլորտում, նախևառաջ բառա-լեզվային զարգացումն է. ասել է՝ աշխարհն արարվում է լեզվով և ավարտվում է նրանով: Ահա ինչու Էդոյանի մեկնաբանության մետաֆիզիկական լայն ըմբռնումով «ամեն ինչ սկսվում է լեզվից և հանգում լեզվին» կամ՝ ամեն ինչ տրվելով լեզվին, անցնում է պոեզիային, որը «գիտի այնքանով, որքանով գիտի լեզուն» (էջ 106): Ուրեմն՝ լեզուն այն վայրն է, ուր իրար են միանում ներքին և արտաքին (վերևի և ներքևի), Կանտի ասած՝ նոումեն (էության) և ֆենոմեն աշխարհները, արտահայտվում որպես լեզվի էություն և լեզվի երևույթ: Ընդ որում, էությունը չի տրվում երևույթին, որովհետև էությունն անճանաչելի է, երևույթը՝ ճանաչելի, ուստի, ինչպես փիլիսոփան է ասում, կարելի է այն միայն պատկերացնել: Պոեզիայի միակ արդարացումը, հետևաբար, պոեզիան է, որի գոյության միակ ձևը խաղային, ազատ ձևն է, որ, թերևս, կարելի է ապրել, բայց բացատրել և ճանաչել մինչև վերջ՝ անհնար է, որովհետև էությունը ճանաչողության չի տրվում:
Հետևելով Կանտի այս մտքին, Էդոյանն էլ պոեզիայի գոյությունը շաղկապում է նրա ազատ լինելու և հանճարեղության հետ, ազատ քաղաքական, հասարակական, բարոյագիտական հարցերից: Պոեզիան ազատ լինելով այս «կապերից», կեցության իր «վայրը» փնտրում է լեզվի ազատ հարաբերության մեջ: Մնացած բոլոր դեպքերում, երբ պոեզիան, բացի լեզվից, այլ նպատակադրումներ ունի, ուրեմն՝ միջակ պոեզիա է, որ վիրավորանք է լեզվի էության նկատմամբ: Ահա ինչու, ինչպես Էդոյանն է հավելում, «միջակ պոեզիա գոյություն ունենալ չի կարող», «նրա գոյության միակ ձևը հանճարեղությունն է» (էջ 107), որը նաև Կանտի մեկնաբանությունն է:
Դժվար չէ կռահել, թե որտեղից է ծագում Էդոյանի այս միտքը, դեռ նախորդ դարի 70-ականներին բանաստեղծի որոնումների հիմքը բառն էր: «Բառի որոնումը» հոդվածում Էդոյանը, որոնելով բառի մետաֆիզիկական նախասկիզբը՝ բառի այնկողմնային-ներքին ոլորտը, պոեզիայի հատկանիշը համարում էր նրա մետաֆորային «կառուցվածքը», որ, թերևս, հանգում էր բառի երկրորդային իմաստի՝ «գաղտնիքի» որոնմանը, որ հայտնիի և անհայտի, վերջավորի և անվերջի (Շելլինգ) երկհիմք միասնությանն է ձգտում: Էդոյանի ներքին ինտուիցիան, որ բանաստեղծության աշխարհընկալման նոր ձև էր փնտրում, մետաֆիզիկական իր հայեցությունը դեռ նախորդ դարում հակադրվում էր առարկայապաշտներին, կեցության պոզիտիվ աշխարհընկալման մունետիկներին: Բառի «համակարգի» ներքին ընդլայնումը, որ Էդոյանին տարավ մշակույթի ոլորտ, արդեն նախորդ դարի 90-ականներին և նոր դարասկզբին, պոեզիայի ինքնությունը փնտրում է արդեն, եթե կարելի է այսպես ասել՝ «լեզվի ոգու», նրա «ինքնաստեղծ» էության մեջ, երբ լեզվի «մետաֆիզիկական ներքին էության մեջ արտահայտվում է Ոգու ներկայությունը» (էջ 108): Սրանով Էդոյանը առնչություն է փնտրում բառի և մշակույթի միջև, որովհետև բառը, կրելով «սկզբի» էներգիան, հաղորդակցվում է այնկողմնային աշխարհի՝ Խոսքի ոլորտի կանչին, ձուլվում է Խոսքին և Լոգոսին, որ արարչագործական իր նախահիմքով ստեղծում է Կոսմոսը: Ահա ինչու Էդոյանը ասում է. «Լեզուն ինքը իր մետաֆիզիկական միասնության մեջ մտածում է» (էջ 109): Ուստի լեզուն քննում է մի քանի մակարդակներում՝ հաղորդակցական, հոգեբանական, փիլիսոփայական և ինքնաստեղծ՝ «լեզուն որպես լեզվի գերնպատակ» համակարգի միասնություն ներսում:
Զուտ պոետական առումով, բացատրությունը, որ կարող ենք անել, ի՞նչ է պոեզիան հարցն է, որ Էդոյանի անցած ճանապարհի հարցն է նաև: Բանավիճային հիմքը, որ արտաքին դրսևորում չունի, արտահայտվում է Էդոյանի պոեզիայում: Ուստի հարցադրման ուղղությունը կարող է ընդգրկել պոետական տեքստի երկաշխարհային երկու կոմպոնենտ՝ լեզուն որպես ձև և սուբստանց և հեղինակային ես-ը: Հումբոլդտը լեզվական համակարգը, որ Էդոյանը ընկալում է որպես տեքստ (հյուսվածք), համեմատում է «վիթխարի գործվածքի հետ, որի թելերը շատ կամ քիչ նկատելի կերպով կապված են միմյանց հետ, և յուրաքանչյուրը՝ ողջ գործվածքի հետ ամբողջությամբ»[2]: Ելնելով ահա Էդոյանի աշխարհընկալման հիերարխիկ բնույթից, այդ ներքին աստիճանավորումը, որ տանում է պոեզիայի բնույթի հարցադրման (թեև այն ուղղակիորեն արտահայտված չէ Էդոյանի այս գրքում), ի՞նչ է պոեզիան հարցը ունի մի պատասխան. պոեզիան լեզվի և նրա ձևի գեղագիտական կատեգորիաների արդյունք է, այլ կերպ ասած, արդյունք է այն բանի, ինչ լեզուն կարող է սովորեցնել իր հետ կապի և առնչության արդյունքում, որ նույնն է, թե ինչպես է անհատը (հեղինակը) «լսում» լեզուն: Հետևաբար պոեզիան (գրականությունը), ինչպես Իոսիֆ Բրոդսկին է ասում, «ոչ թե կյանքի, այլ երկու կատեգորիաների՝ տարածության ու ժամանակի մասին է»[3], որ Էդոյանի պոեզիայում և աշխարհայեցության հիերարխիայում արտահայտվում է լեզվի երկհիմք՝ վերևի և ներքևի, բարձրի և ցածրի, խոսքի և ոչ-խոսքի անցման և հարաբերության մեջ: Ուստի, ինչպես ասում է Էդոյանը, «երկու սկիզբները հանդես են գալիս որպես մեկ. տեքստը մեկ է, սկիզբները՝ երկու» (էջ 125): Այսինքն, պոետական տեքստը մի «վայր է» և ժամանակ, ուր միմյանց են միանում երկու՝ ներքևի, հեղինակային ես-ի զգայական և վերևի՝ հոգե-մտավոր, անվերջավոր աշխարհը՝ ստեղծելով նոր «իրականություն», ուր պլատոնյան «մեոնը» (մարդկային ոլորտը) միանում է աստվածային (խոսքային կամ Ոգու) ոլորտին որպես մեկ անբաժանելի իրականություն: Հետևաբար պոեզիան, որ ստեղծվում է անհատի (ես-ի) և լեզվի դեմիուրգային հարաբերության կապով, այսինքն՝ հեղինակի ես-ը ոչ թե պատճենահանում է իրականությունը, այլ անհատական փորձի միջոցով ձևափոխում է լեզուն, ունի երկու սկիզբ, լեզուն՝ «իր երկաշխարհային բնույթով և հեղինակի ես-ը՝ որպես կոնկրետ կեցություն»: Պոեզիան, ուստի, ըստ Էդոյանի, «չի կարող ստեղծվել մեկ աշխարհի ընկալման վրա, ոչ բարձր, ոչ ցածր, այլ՝ երկուսի վրա միաժամանակ» (էջ 117): Ուստի, ինչպես ասվում է, «պոետական ինֆորմացիան անսահմանի առկայությունն է սահմանափակ պատկերի մեջ» (էջ 117), որ տեքստի ներքին մակարդակում (իմաստի ոլորտում), կարելի է վերապրել, բացատրել մինչև վերջ՝ ո՛չ, որովհետև էությունն անճանաչելի է, ինչպես անճանաչելի է Խոսքի ոլորտը, որ Լոգոսի փոխանունն է:
Բավական է հիշել, թերևս, Հումբոլդտի մի նկատառումը, ըստ որի՝ լեզվի բոլոր բաղադրիչները փոխպայմանավորված են մեկը մյուսով, և մեկի փոփոխությունը առաջ է բերում փոփոխություններ ողջ համակարգում կամ նրա մի մասում: Իսկ Էդոյանը հավելում է, որ տեքստի ներքին միավորումների որևէ փոփոխություն, տեղաշարժ, ձևափոխում է «ինֆորմացիայի ողջ կառուցվածքը» և բովանդակությունը, որ, լավագույն դեպքում, կարելի է ընկալել որպես ուրիշ տեքստ (էջ 127): Ուստի՝ ինչպես որ չի կարող լինել ձև առանց սուբստանցի, այնպես էլ սուբստանց՝ առանց ձևի. այսինքն՝ լեզու առանց խոսողի (հեղինակի) և հեղինակ՝ լեզվական ինքնագիտակցության (ասել է՝ առանց ոճի): Հետևաբար, Էդոյանի բնութագրմամբ, «բանաստեղծության տեքստը միակ բնակավայրն է, ուր պոետն ապրում է, ապրելու ուրիշ վայր նրա համար չկա», ուստի՝ «պոեզիայի ողջ սիստեմը, որ ստեղծվում է պոետի կողմից, նրա կառուցած աշխարհն է, իր բնակավայրը, ուր ինքն ապրում է» (էջ 128): Իսկ պոեզիան «ինքնաստեղծ լեզվի», ինքն իր «կենսագրությունը» վերստեղծելու, «թաքնված» և «խոսող» լռության հետքն է պահպանում, որովհետև լեզուն «ապրում է» Խոսքի «լռության» մեջ, և ինչպես Հումբոլդտն է բացատրում, լեզվի կազմավորման և գործառույթի հիմքում «նախաստեղծ ոգին է» կամ «հոգևոր ուժը», որ միասնական է «իբրև ձևավորված սուբստանցիա» (անձև սուբստանցը հիշեցնում է քամելեոն)[4]:
Էդոյանը ահա ինչու բերում է Ու. Ուիթմենի օրինակը, որ ասում է. «Ով ձեռք է տալիս իմ գրքին՝ նա ձեռք է տալիս իմ մարմնին», որ նշանակում է՝ Գիրքը ոչ թե պոետի ֆիզիկական գոյության, այլ հոգևոր գոյության առանցքն է, որ Էդոյանի պոեզիայում ևս մեկնաբանվում է իբրև «հենման կետ» (ինչպես նույնանուն ժողովածուում):
Այնուամենայնիվ, որքան էլ լեզուն իր նշանային և ձևի հարաբերության մեջ հանդես է գալիս որպես փակ համակարգ, այն վերաճում է բաց համակարգի Խոսքի ոլորտում: Պոեզիան սկսվում է խոսքից, պոեզիան խոսքի էությունն է, նրա հոմանիշը, որն սկսվում է բառերից: Խոսքի հիմքը բառն է և «այդ պատճառով,- ինչպես Էդոյանն է ասում,- տեքստը որքան խոսում է, այնքան էլ լռում է» (էջ 122): Մտնել բառերի ներքին աշխարհը՝ նշանակում է լսել բառերի լռությունը, որ փակ աշխարհ է, յուրատեսակ Կոսմոս, որ լեզվի «տարբերության» ներքին ձայնն է: Վիտգենշտայնի հայտնի ասույթը՝ «այն, ինչի մասին չի կարելի խոսել, դրա մասին պետք է լռել», վերաբերում է Բարձր՝ հոգե-մտավոր, մենտալ աշխարհին, որովհետև «արվեստը (պոեզիան) անհնար է առանց լռության» (էջ 123): Բառերի «թիկունքում» շնչող «լռությունը» ներհակ է Քաոսի պատկերին, քանի որ պոեզիան, Էդոյանի բացատրությամբ, հանդես է գալիս երկակի տեսողությամբ՝ նույն պատկերի մեջ արտացոլելով միաժամանակ երկու աշխարհները՝ բառերը և նրանց իրային ուրվագիծը և երկրորդ՝ բառերի և իրերի մետաֆիզիկական «ստվերը»: Իրերի «հայելին», որ բառն է, առաջին պլանում հեղինակի կյանքը, մտքերի առօրյա հոսքը և զգացումներն է արտացոլում, երկրորդ պլանում՝ հակա-արտացոլում իրերի այնկողմնային պատկերը, ես-ի վերապրումները: Այլ կերպ, ինչպես Էդոյանն է բացատրում, «պոետական տեքստը մարդու կատարյալ պրոյեկցիան է, աշխարհում նրա ներկայության ամենաճշգրիտ փաստը՝ որպես նրա հոգևոր աշխարհի հատակագիծը» (էջ 119):
Պոեզիան գոյության և ես-ի ներքին ստրուկտուրայի կրողն է, որ լեզվական փակ համակարգում համապատասխանում է Կոսմոսի պատկերին, բաց համակարգում՝ Քաոսին: Ընդ որում՝ Կոսմոսը Բարձր աշխարհի, Քաոսը՝ Ցածր աշխարհի ներկայությունն է տեքստում: Կոսմոսը, հետևաբար, կարգավորվածության, Քաոսը՝ ես-ի զգայական ոլորտի հետ առնչությունն է արտահայտում, որ չունի ներքին ստրուկտուրա, կապված է իրերի աշխարհի հետ, արտահայտում է հեղինակի ենթագիտակցությունը: Բայց պոեզիան անհնար է առանց հեղինակի զգայական շերտի պատկերացման, թեև փաստի գերաճը, ինչպես նաև դրա հակառակը՝ Բարձր աշխարհի վերացության պատկերումը և գերաճը լեզվամտածողության մեջ, հանգեցնում է պոեզիայի վախճանի: Ուստի պոեզիան կա և հնարավոր է, եթե «երկու սկիզբները» հանդես են գալիս միասին՝ որպես միասնական ստրուկտուրա:
«Գաղտնիքը», որի վրա «կառուցում» է Էդոյանը իր հայեցությունը, պոեզիայի մետաֆորային բնույթի բացատրությունն է: Մետաֆորը՝ խոսքի, նրա մետաֆիզիկական հիմունքի արտահայտությունն է, բառը՝ առարկայական աշխարհի, որ կարող է ի հայտ գալ նշանի (սիմվոլի) տեսքով: Բառերի միջև կա մի «բաց տարածություն», որ ձևավորում է բառերի հարաբերությունը իբրև պատկեր՝ առանց որի պոեզիան չի կարող ապրել: Իսկ պատկերը կամ բառը վերաճում է մետաֆորի, եթե, Էդոյանի բացատրությամբ, ունի ինֆորմատիվ արժեք, այլ կերպ՝ բառի երկու կողմերի՝ հայտնիի և անհայտի միացումը ձևավորում է պոետական ինֆորմացիան, պոետական տեքստը ձեռք է բերում մետաֆորային արժեք կամ հանդես գալիս որպես ընդարձակ մետաֆոր, որն արտահայտվում է բանաստեղծական ստրուկտուրայի բոլոր տարրերի մեջ, որոնցից ամենակարևորը զարդանախշային (օրնամենտային) մետաֆորն է, որի մետաֆորային «դիմակի» տակ թաքնված է բանաստեղծական ինֆորմացիայի «կենտրոնը», հոգե-մտավոր աշխարհից եկած «իմպուլսը»: Էդոյանը «երկհիմք» մետաֆորի այս «քողի» տակ է տեսնում էպիֆանիայի (աստվածահայտնության) շարժումը, շարժում դեպի Խոսքը, որի վերլուծության համար անհրաժեշտ է կիրառել հերմենևտիկական մեթոդը՝ ազատվելու սուբյեկտիվիզմից: Խոսքի ոլորտը, հետևաբար, էպիֆանիայի ոլորտն է: Մինչդեռ, յուրաքանչյուր տեքստ, գիտակցության համար փակ տեքստ է, որ անուն չունի, այն պետք է բացահայտել՝ ինչպես բացահայտվում է Խոսքը, որ անուն չունի. այն պետք է անվանել, այսինքն՝ ճանաչել: Իսկ դրա առանցքը լեզվի գոյաբանական (արտաքին) մակարդակից անցումն է ներքին (իմաստաբանական) ոլորտ, դեպի խոսքի ավելի բարդ ռիթմերը և կոնստրուկտիվ ձևերը: Առաջինը, Էդոյանի բնութագրմամբ, լեզվի «հորիզոնական ռելիեֆի» ընկալումն է, որը բնորոշ է սիմվոլիզմին, երկրորդը՝ լեզվի ուղղահայաց զարգացումն է, որը բնորոշ է մոդեռնիզմին և մեր դարին: Լեզվի հորիզոնական մտածելաձևում Էդոյանը տարբերակում է «այստեղի» և «այնտեղի» հասկացությունները, այն է՝ հեղինակը միշտ «այստեղ» է, հեղինակը չի լքում իր «վայրը»: Այստեղը «առարկան» է, որտեղից դիտում է հեղինակը «այնտեղը», որը չի նվաճվում, բայց «երաժշտա-լեզվական կամուրջի միջոցով նրանք միանում են միմյանց՝ պահպանելով իրենց ինքնությունը» (էջ 134): Հետևաբար, սիմվոլ-մետաֆորի ոլորտից է երևում բառի երկրորդային պլանի «գաղտնիքը», իմաստի հորիզոնը: Իսկ ուղղահայաց լեզվաընկալման դեպքում ոչ թե հեղինակը, այլ լեզուն է խոսում, հեղինակը կորցնում է իր ես-ը, տարրալուծվում մետաֆորային կոնստրուկցիայի մեջ, վերածվում մետաֆորի՝ պահպանելով իր ինքնությունը լեզվական ստրուկտուրայի և կոմպոզիցիայի մեջ: Ահա այսպես է XX դարի պոեզիան իր «գինը» վճարում՝ հրաժարվելով հանգի, երաժշտականության և այլ լեզվական կոմպոնենտներից, տաղաչափական այլ կանոններից, հուզական ռիթմից՝ հասնելով անանձնականության (դեպերսոնիզացիայի):
Անշուշտ, Էդոյանի աշխարհայեցության մեջ կարևոր նշանակություն ունի հավատը՝ հավատը պոեզիայի, նրա մշակութային ինքնության նկատմամբ, որ երբեմն մոտ է կրոնական հավատին (գուցե ասենք՝ Էդոյանը պոեզիայի իր «կրո՞նն է» ստեղծում): Բայց, ինչպես ասել է բանաստեղծը վաղուց, բանաստեղծությունից մինչև Ավետարան մի քայլ է, որ երբեք չի կատարվի: Իսկ այժմ, պոեզիայի երկակի տեսողության հիմքում, վերլուծելով հարցը, հավելում է՝ պոեզիայի և կրոնի միջև «անանցանելի անդունդ կա», որովհետև մետաֆորային հիմքը բացակայում է կրոնական տեքստերում: Պոեզիան, ըստ Էդոյանի, խոսում է մետաֆորներով, իսկ «պոետական ինֆորմացիան, շնորհիվ երկակի տեսողության, ունի մետաֆորային, իսկ մետաֆորը՝ ինֆորմատիվ բնույթ» (էջ 137), որ նույնն է, թե ասվի՝ «հոգին ավելին գիտի, քան ինքը գիտի այդ մասին» (էջ 141), որովհետև կրում է «մենտալ» աշխարհի ազդեցությունը՝ ինչպես կրում է մետաֆիզիկական ակնթարթի լույսը, որ Հայտնության պահն է, պոեզիայի իսկական բռնկումը, որ Էդոյանի վճարած «գինն» է Ճակատագրի և Խոսքի առաջ, որ հատուցվելու ու ետ է դառնալու…
Ուստի, ի վերջո, ուղղակի ասեմ, Էդոյանի հիերարխիկ և բարդ աշխարհայեցությունը, շնորհիվ հեղինակի ինտուիցիայի, միաժամանակ բարդ է և հստակ, ներթափանցումների և հայտնության խորքերին է հասնում, որ հեշտ չէ վերլուծել: Անընդհատ դարձը նույն ելակետին և մտքերի այն շրջապտույտը, որ Էդոյանի միտքը տանում է կուտակումների հունով, գուցե այն կրկնելը վերլուծողի համար շնորհակալ գործ չէ, հաճույքն էլ վերապրելը բավարար չէ… Ահա ինչու, ինձ թվում է՝ Էդոյանը իր մտքի և իր շուրջը պատում է այնպիսի թաղանթով, որի աուրայի ներսում էլ խորհում է ինքը, որից դժվար է «ներս» նայել, տեսնել նաև անտեսանելին: Այդպիսին է իրականում Ճերմակահերը՝ վեհափառ, վեհաքայլ ու անճանաչելի, որ ամեն օր ու ժամ, իր մտածումների և մտքերի ռիթմին համապատասխան, լինի քայլելիս թե մեզ հետ զրուցելիս, նրա խոսքի մոտիկը «հեռու է», ձայնը լսվում է ասես «անկեզ մորենու» խորքից, որին չես կարող մոտենալ, ներշնչված է ու հմայող, որին միայն հանձնվում են, այսինքն՝ հանձն առնում…
[1]. Հենրիկ Էդոյան,Պոեզիայի երկակի տեսողությունը, Երևան, «Զանգակ-97» ՍՊԸ, 2020, էջ 122 (այնուհետև մեջբերումներ անելիս այս գրքից տեքստում կնշվի էջահամարը):
[2]. Вильгельм фон Гумбольдт, О различии строения человеческих языков и его духовное развитие человечества (В. фон Гумбольдт, Избранные труды по языкознанию, Москва, 1984, с. 88).
[3]. Նոր-Դար, Թ. 3, 1998, էջ 252:
[4]. Вильгельм фон Гумбольдт, Избранные труды по языкознанию, Москва, 1984, с. 71.
