Երեսունհինգամյա Աննան, լուսամփոփի առջև նստած, իր սաների գրավոր աշխատանքներն էր ստուգում: Նա հայոց լեզու և գրականություն էր դասավանդում Ստեփանակերտի դպրոցներից մեկում: Մի քանի օր առաջ ցածր դասարանի աշակերտներին հանձնարարել էր գրել շարադրություն «Իմ հայրենիքը» խորագրով: Ու հիմա նրա ուշադրությունն ավելի շատ սևեռված էր ոչ այնքան ուղղագրական սխալների վրա, որքան պարզելու, թե ինչպիսին էր երեխաների հոգեբանական վիճակը շրջափակված Արցախում: Բարեբախտաբար, նրանց մոտ հիասթափություն չտեսավ, այլ միմիայն ցանկություն՝ իրենց ծննդավայրում ապրելու, սովորելու, միշտ լինելու ընկերների ու ծնողների կողքին: Միայն թե երազում էին Արցախը տեսնել ազատ ու անկախ: Երիտասարդ մանկավարժը թախիծով մտածեց այն մասին, որ ինքն էլ ծնվել էր 1988-ին՝ ազգային-ազատագրական շարժման օրերին, որին հաջորդեց Արցախյան գոյամարտը: Թերևս այն օրերին չկար մի ընտանիք, որի անդամներից մեկը զինվոր չլիներ: Հայրն էլ մասնակցել էր պատերազմին ու վիրավորվել Մարտակերտում՝ Սարսանգի ջրամբարը պաշտպանելիս: Ու թվում էր, թե Արցախյան առաջին պատերազմում հաղթանակ տանելուց հետո վերջապես Արցախը ձեռք կբերի իր անկախությունը: Ցավոք, այդպես չեղավ: Հայաստանի «վայ» ղեկավարները ոչ միայն պաշտոնապես չճանաչեցին Արցախի անկախությունը, այլև չհամարձակվեցին այն Հայաստանի մաս դարձնել: Մինչդեռ Արցախի հարցը կախված մնաց օդում՝ մինչև տասնամյակներ հետո հաջորդեց Արցախյան 44-օրյա պատերազմը: Աննան նորից հիշեց պատերազմը սկսվելու օրը, երբ հրթիռակոծում էին Ստեփանակերտը, և իր դպրոցահասակ որդու և մոր հետ արագ իջան ապաստարան: Եղբայրը դիրքերում էր, քանի որ պայմանագրային ծառայող էր: Իսկ երկու օր հետո ինքը ստիպված որդու հետ տեղափոխվեց Երևան՝ բարեկամուհու մոտ: Մայրը մնաց քաղաքում: Այնտեղից էլ ամեն ժամ շունչները պահած հետևում էին, թե ինչ էր կատարվում Արցախում: Ու թեև ամեն օր հեռուստալուրերով կեղծ տեղեկություններ էին հայտնում այն մասին, որ «հաղթելու ենք», իրականում իրենք հավաստի լուրեր ունեին, որ, ընդհակառակը, Արցախի ազատագրված տարածքները մեկը մյուսի ետևից հանձնվում էին թշնամուն: Հանձնվեցին նաև Շուշին ու Հադրութը: Արցախը պարտվեց: Այնուհանդերձ, Աննան կարծում էր, որ Ադրբեջանին մասամբ հաջողվեց հասնել իր նպատակին: Ադրբեջանական զորքերը չեն կարողացել լիարժեք հաղթանակի հասնել, քանի որ կանգուն է Ստեփանակերտը, Ասկերանը, Մարտակերտը, Մարտունին: Ուրեմն՝ պատերազմը դեռ ավարտված չէ…
Մայրը՝ թոշակառու տիկին Աստղիկը, կամաց բացեց ննջասենյակի դուռը, աղջկան առաջարկեց միասին թեյել: Այդ պահին ինչ-որ պայթյուն լսվեց մոտակայքում: Աննան մոտեցավ պատուհանին՝ տագնապով ետ քաշելով վարագույրը: Որդին, որ քնած էր, վախից արթնացավ և տեսնելով մորն ու տատիկին՝ շփոթված նստեց տեղաշորի մեջ:
– Ի՞նչ անեմ, մայրի՛կ: Շորերս հագնե՞մ… Նորի՞ց պատերազմ է սկսվել:
– Ո՛չ, Միքայե՛լս… Հանգստացի՛ր… Հրավառություն է: Երևի ինչ-որ տեղ մեկը ուրախ ծննդյան տարեդարձ է նշում:
Գանգուր մազերով սիրունատես տղան կրկին պառկեց և կուչ եկավ անկողնում: Աննան անջատեց լուսամփոփի լույսը, մոր հետ դուրս եկավ սենյակից: Այն, որ պատերազմից հետո յուրաքանչյուր աղմուկից, պայթյունից մարդկանց մոտ տագնապ ու վախ էր առաջանում, անհերքելի փաստ էր:
Իսկ առավոտյան Միքայելը, բացելով քնաթաթախ աչքերը, դարձյալ հարցրեց.
– Մայրի՛կ, բացե՞լ են Արցախի ճանապարհը:
– Ո՛չ, որդի՛ս: Ամեն օր նույն հարցն ես տալիս: Չէ՞ որ եթե բացեն, միևնույն է, մենք ոչ մի տեղ չենք գնա:
– Գիտեմ, մայրի՛կ… բայց ուզում եմ, որ թուրքերը բացեն մեր ճանապարհը:
Ճանապարհի բացումը ամեն մի արցախցու երազանքների երազանքն էր դարձել: Հումանիտար այդ աղետն էլ իշխանությունների մեղքով էր, քանի որ թշնամուն հանձնվեցին Բերձորը, Աղավնոն, Սոսը, որտեղով անցնում էին նաև կոմունիկացիաները: Ահա ինչու ադրբեջանցիները երբ ուզում էին, Հայաստանից եկող թե՛ գազն էին անջատում, թե՛ էլեկտրաէներգիան, թե՛ ինտերնետային կապը: Հոգեբանական գրոհի միջոցով ադրբեջանցիները ցանկանում էին հասկացնել, որ միևնույն է, հայերին չեն թողնի ապրելու իրենց պապենական հողերի վրա:
Որդուն դպրոց ճանապարհելուց հետո Աննան գնաց աշխատանքի: Առաջին դասը չորրորդ դասարանում էր: Մի քանիսին գրատախտակի մոտ կանչելուց հետո նկատեց, որ աշակերտներից ոմանք անհանգիստ շարժումներ էին անում, գլուխները իջեցնում, պայուսակներից ինչ-որ բան էին հանում, թաքուն ուտում: Աննան հասկացավ, որ շատերը տնից առանց նախաճաշելու էին եկել դպրոց:
Տեսնում եմ, որ դուք քաղցած եք, երեխե՛ք… Հանեք ձեր պայուսակներից ուտելիքը, կերե՛ք, հետո կպատմեմ նոր դասը,- դիմեց իր սաներին:
Աննան գիտակցում էր, որ ծանր ու ողբերգալի օրեր էին ապրում բոլորը, հատկապես երեխաները: Իր որդին էլ մասնավոր պարապմունքների էր գնում ուսուցիչների մոտ ու երբեմն վերդառնում էր մի խնձոր, մի մանդարին կամ նարինջ ձեռքին: Ամենից շատ մրգի ու քաղցրավենիքի կարիք ունեին նրանք: Մինչդեռ շրջափակումից ի վեր դատարկվել էին բոլոր խանութները, քաղաքի միակ շուկան: Բնակչությանը տրամադրած կտրոններով ստանում էին որոշ մթերքներ: Մնացած մթերքների համար ժամերով հերթ պիտի կանգնեին: Արցախում մարդիկ պարզապես իրենց գոյությունն էին պահպանում: Փողոցում ծանոթների հանդիպելով միմյանց տոպրակներին էին նայում՝ հարցնելով, թե որտեղից կարելի է նույն մթերքը ձեռք բերել:
Դասերի ավարտից հետո Աննան, ինչպես միշտ, շրջեց խանութներով՝ հաց ու մթերք հայթայթելու նպատակով: Վերջապես հոգնած ու քաղցած տուն հասավ: Մայրը դիմավորեց նրան՝ ձեռքի տոպրակները վերցնելով:
– Ի՞նչ նորություն կա, մայրի՛կ:
– Գազը անջատել են նորից:
– Դա շատ վատ է: Նորից դպրոց չենք գնա: Ծրագիրը ո՞նց ենք հասցնելու: Այսպես ինչքա՞ն կարող է շարունակվել:
– Չգիտեմ, աղջի՛կս, միայն թե պատերազմ չլինի:
– Իսկ եթե լինի, ռուս խաղաղապահները մեզ կպաշտպանե՞ն:
– Իհարկե, կօգնեն:
Աննան տարակուսանքով նայեց մորը և ոչինչ չպատասխանեց: Նա համոզված չէր, որ ռուսները հայերին կպաշտպանեն, քանի որ փաստերը հակառակն էին ապացուցում: Պատերազմից հետո հենց ռուս խաղաղապահների ներկայությամբ ադրբեջանցիները գրավեցին Հադրութի շրջանի Խծաբերդ, Հին Թաղեր հայկական գյուղերը, Փառուխը, Քարագլխի մի մասը և էլի որոշ բարձունքներ: Ի վերջո նրանց հսկողության ու պատասխանատվության տակ է Լաչինի միջանցքը, որը փակ է շուրջ երկու ամիս: Իսկ թե ինչ են որոշել նրանք ադրբեջանցիների հետ, հայտնի չէր… Պատերազմների միջով անցած արցախցին մնացել էր թակարդում ու չգիտեր դավերից ոնց ազատվել…
