Մի՛ վայրկյան էլ, բաժանումի արևաճառագ մի՛ պահ, և նրանք այլևս չեն տեսնի իրար։ Ըմբոստ ու աննկուն երկու տղամարդ կանգնած են սպասումի ողջ ահավորության՝ փոթորկող մթի, անորոշության ու պրծնող հույսի մլմլոցի մեջ և գիտեն, որ անշրջելի է բանը։ Նրանք ցցված են իրենց վախճանի ըմբռնման առաջ, դրա արձանագրության մեջ, անհիշատակ բնաջնջումի վերջին երերի մեջ՝ որպես հավատի և չհավատի ճոճք։
Ահա՛ նրանք, ահա աչքերի հրացայտ շեղբերը, հատնող ժամանակը կանգառելու փորձից բռնած շնչերը, խուլ ու թրաշառաչ հոգոցները, և ահա՛ սրտաճաք զսպանակումները՝ որպես դատարկության անծայրածիր գրկում հուրհրացող այս միակ, անկրկնելի, այս քաղցր կյանքի վերջին տոն… Մեկը հայոց ոգեղենության ամրոցի տիրակալն է՝ սրբազան խելահեղության ու կատարյալի և անհատույց սիրո սանձերը ձեռքն առած Եղիշե Չարենցը, ով հիմա ձեռքերը թաքցնելու փորձ է անում, իսկ մյուսը Աղասի Խանջյանն է՝ բզկտված ու մոխրակույտի վերածված երկրի թագավորը, ով բռնկված էր վերածնության առեղծվածային մի փողփողումով, և որպես Հայկական բարձրավանդակի բնածին տեր՝ զգում էր Ղարաբաղի, Վանի, Նախիջևանի, Կարսի ու Էրզրումի ամբողջական, անբաժանելի, դրանց կենսական, հե՛նց կենսաբանական մեկ միավոր լինելը, այսինքն՝ հողի, ջրի ու երկնքի ուղիղ կապն իր արյան հետ, որը ստեղծել էր նրան այսպես, այսպիսի՛ն, և ով հիմա իր աշխարհընկալման մահապարտն էր, այդ հնամենի դավանանքի ժառանգն ու այն նորովի կերտողը…
Թող որ տրտում, լուռ ու մտացրիվ, բայց անթաքույց վսեմ՝ նրանք կանգնած են մահվան ու ճակատագրի՝ իրարից խրտնող փարումների մեջ, որ երկու կողմերից գալիս հոտոտում են կյանքի հուլունքներն ու ձևանում են կույր, զարկվում իրար, ձևանում են խուլ ու անձայն խնդում, բայց դեռ չեն հանդգնում ձեռք տալ, չե՛ն հանդգնում փրձլոտել այն նվիրական թելերը…
Ո՞վ է դրության տերը։
Գո՞ւցե մենք, որ ուզում ենք կենդանացնել նրանց մեջ՝ անշառ հեռվից, այսինքն՝ գալիքը, նույնքան անզոր, որքան իրավիճակը շտկելու մեզ տրված կամ հասու հնարը, թե՞ անցյալն է շնկշնկում այստեղ․ գուցե աղերսի ու վրեժի այն թույնն է կենդանացել մեր առաջ, որ գոյացել էր Նավասարդի առավոտներ երկրպագող քրմերի մորթից, որ իրենց աստվածներին հերձող ազգակիցների մոլագարությունից ծնված զարմանքի ու զարհուրի շաղախն է սա՝ հատուցման շառաչը… Թե՞ վերևից մեկ այլ դիտող կա, որ ձգում է ժամը, որ բռնել ու քրքրում է մարդկային սրտերից երկինք առաքվող հույզերի պարսը, որ նայում ու անկշտությունից չի տեսնում, չի՛ կարողանում գտնել այդ հոսքի մեջ առկա ու ծպտյալ այն կենտ զրինգը, ինչի գոյությունը լոկ նրան է հայտնի…
Այս ամենից զատ, նաև պատմության պարույրից փախչող ծիկրակոցներ կան՝ ազգի ուշագնա ճակատագիր ու ընկնավոր կանխագիտություններ, բայց և ավելին կա. զորեղ, խանդավառ ու անդրդվելի մի Ստեղծողի ներկայություն կա, արարչութան դողէրոցք, և՛ այս նյութն է մեր զննման առարկան…
Բայց մենք ետ դառնանք և փորձենք տեսնել, թե ո՞ւր է կանգնած այս պատումի սկիզբը. ինչի՞ց է սերված և ի՞նչ արմատ ունի դրա ինքնությունը:
Թեկուզ որպես վերջին ապավեն, թեկուզ՝ ընդվզում, հարցադրում կամ հնազանդություն, բայց թագավորն է եկել իր հոգևոր դաշտի դուռը… Սա՛ է հյուլեն. սրանով արդեն մեր հիշողությունների բունը գերեվարված է, մեր էթնիկ ընկալումների ոստանը գրգռված, և այս տեսարանը՝ որպես նույնացման ակնթարթ, նույնացման խորհուրդ, հաղորդություն է, ինչը տեղափոխում է մեզ վաղնջական այն ժամանակներ, երբ Քուրմ-արքան էր երկրի բարձունքը մարմնավորում, երբ նա էր մեր դրոշն ու զինանշանը: Մտքի և ենթամտքի բոլոր շինությունները ցնցվում են մեր մեջ, հոգու բոլոր տները՝ ճողփում և փշաքաղություններ կորզում մեզանից, իսկ մենք շտապում ու հակված ենք տեսնել (որպես վերին արդարություն), որ հայրենիքի՝ թերևս մեզ հայտնի այդ միակ ոգեղեն կառույցի ուրվապատկերն է նշողվում այստեղ… Ընդմիշտ վարագուրված, անորսալի ու նույնքան ցնորական նրա պատկերը, որ ոչ մի ոսպնյակում չի կարող հավաքագրվել, ոչ մի միտք չի կարող համակարգել, և ո՛չ մի օրինաչափություն՝ կաղապարել նրա բնության դրսևորումները, առավել ևս, որ գերիրական այս զորեղությունը ժամանակ առ ժամանակ մեզ է շրջում իր ամենատես աչքերի հառվածքը. ո՛չ ներհակ, ո՛չ ամոքիչ, ո՛չ ձաղկող այդ խորաթափանց, հարց ու պատասխանից զերծ և հայեցումներից ձերբազատված նայվածքը՝ որպես մաքուր ցավագարության ու մաքուր վեհության շողարձակություն… Առավել ևս, որ այս անէ, անհոլովույթ էությունը ինչքան որ աներևակայելի է, ինչքան որ՝ անշոշափելի, նույնքան էլ կենդանի է (նա է Տեր-կենդանին), նույնքան էլ շնչեղ, զրնգուն ու անհերքելի՝ ինչպես Աստծո գոյությունը՝ ի ծնե բնավորված մեր մեջ… Այս բնագռման առեղծվածի, արյան այս բաղադրության հետ է մեր գործը, թեպետ դարեր ու դարեր առաջ հայ էթնոսը այդ բանը իր ներսից հանել, դրել է աչքին ի տես՝ Մհերի դուռ անվանումով:
Մհերի դուռը երակ է, Երկիր մոլորակի ու հայկական բարձրավանդակի աշխարհագրությունն է (հյուսիս-հարավ բևեռների 1/3 – 2/3/), նրանց միջև բվվացող ձայնն է, և այդ ձայնի արձանագրման ժամանակահատվածն է պտղի կողմից (հղիության շրջանի մեկ երրորդը), որը և մեր էության ծածկագիրն է (ինչպես Գիլգամեշի կերպարը): Սա Երկիր Մոլորակի, կենսաբանական ամբողջի և՛ Հայկական Բարձրավանդակի մարդու փոխհարաբերությունն է, ներհյուսված բնույթների նկարագրությունն է (Համաշխարհային Ոգի)՝ արտահայտված ժամանակի հետընթացով: Մհերի դուռը հակադարձ փոխակերպություն է, որն այլաբանում, ավելի ճիշտ՝ խորամուխ է լինում մինչև շնչավոր ու անշունչ աշխարհների նախածին վիճակ, աստվածային սկիզբ, որը բազմած է երկնքի ամեն մի երևույթի, ուղիների, պատճառների ու դրդիչների լեռնաշղթայի վրա որպես բոլոր նպատակների գագաթ՝ կյանքի ծագման առեղծված, որպես անշնչից շնչավորի այլակերպության անհաս բարձունք, բացարձակություն…
Ի՞նչ նախաստեղծ նյարդ է գալարվում մեր ու Համաշխարհային Ոգու միջև. գերզգա ու ամենաթրթիռ մի նյարդ, որ մե՛րթ շաղկապում, անտրոհելի ձուլում է այսը այնտեղին, և մե՛րթ ցնորում, այրում է ելքի ու մուտքի բոլոր ճամփեքը, սրբում է գալու ու գնալու բոլոր արահետները, ասես ոչինչ էլ չի եղել՝ ո՛չ սեր, ո՛չ կարոտած սիրտ, ո՛չ մի մորմոք ու արարման տենդ, և ո՛չ էլ կորստի ցավ ու դառնություն է եղել կամ լինելու է երբևէ, թեկուզ որպես միակ ու վերջին հուշ, վերջին դրոշմ ու հիշատակ՝ չգոյության որջերը քարուքանդ անող մեր կենարար սրազարկերից… Դա՛ էլ չի լինելու: Ինչպես Չարենցն ու Խանջյանն են որպես ոչինչ, որպես ոչ ոք ցցվել մահվան անկարեկից ու անմխիթար ճիրանների դեմ՝ ինչպես ինքն իր ստվերից կառչած հանգչող մոմակրակի փռթկոցը… Մինչդեռ նրանք ընտրյալ են. ոչ թե, որ նահատակ են կամ զոհաբերվել են հանուն մեզ կամ մեկ այլ գալիքի և փառավորվել մեզնից ու փառավորվելու են մեկ ուրիշով, կամ նվիրել են իրենց կյանքը շինծու և ոչ շինծու կամ ուզածդ գաղափարի կամ հանունի, այլ որ՝ ուրանա՛լ չէին կարող… Ո՞ւմ բայց: Ի՞նչ ներքնատեսություն է սա, ի՞նչ բնականություն: Ե՞րբ և ինչպե՞ս նրանք դարձան օծյալ, աստվածային հյուլեի կրող, որտեղի՞ց են գալիս և ո՞ւր են գնում այդ նյարդաթելերը…
Ժամանակին անենթակա, հանգամանքներից ու դիպվածներից վեր ու այն կողմ կանգնած այս էության հետ է մեր գործը, ով զորու է եղել մեկին կերպափոխել, դարձնել արքա (Աղասի Խանջյանը թագաժառանգ չէր, առավել ևս՝ պալատական, և ոչ էլ դավի միջոցով էր տիրացել գահին), իսկ մյուսին հղկել, հոգեցունց գնդակոծումներով կոփել այնքան ու այսպես, որ կարողանար անսահմանության ծայրերից քամել բոլոր ձայների արձագանքները, ողջը բերեր ու զետեղեր մի կետի մեջ (ասես ինքն իրեն ուզում էր լսելով տեսնել, ուզում էր քանդակել իր պատկերը հնչյունի կախարդանքով), և հիմա նրանք մեր առջև են՝ որպես մեռնող ու հարություն առնող աստվածների փոխակերպության արար, որից սակայն խլված ու առգրավված է ժամանակի հոսքը, որտեղ փլուզվել կամ ահա՛ փլուզվում է երկնակամարը:
Նրանք հառնել են մեր ճամփին, քա՛ր կտրել, և ուր էլ գնանք, որ կողմն էլ որ գնալու լինենք՝ հետամուտ են մեզ, և հե՛նց մեզանից են ակնկալում շարժման ուղղություն. ամենակարող, կենդանացնող մի բոց՝ ապրելու մարմաջ կամ մեռնելու և չերկնչելու տղամարդկություն: Սա մի կողմից, սա` արտաքուստ: Իսկ մյուս կողմից՝ կարծեցյալ այս արձանացումի ներսը նման է բոլորակողմ սլաքված նիզակների խրձի, որտեղից խոցիչ ու հատու թռիչքներ են պոկվում սվսվոցներով, բայց այդ խուրձը պրծնելու տեղակ վերարտադրվում ու շարունակում է սուրալ առաջ, ետ, վերև, ներքև, անցյալ ու ապագա և չի՛ դադարում ծածանել կանխագիտության իր հուզված դրոշակները…
Ի՞նչ է արթնացնում մեր մեջ այս քուրմ-արքա միությունը: Ի՞նչ հուշ է սա. նվիրական ինչպիսի՞ մի իմացություն, որ մեկից ծնում, գալարում է երկյուղ, ահ, սրտազարկի գույժ, սրտազարկի խինդ, ապա անսանձ, կատաղի ու դարանամուտ կրքեր, վեհության գրգիռ, երանություն, անաղարտ երազ ու երազի պես մեկեն փառ բռնում՝ խանդի շղարշով կոծկում է ողջը, գոցում է այնպես, որ անգա՛մ երկինքը չկարողանա ու չհասցնի աչք նետել դրան… Սա հայրենիքի նախադուռն է… Մեր առջև այն ծածուկ մնացող բնազդն է կենդանացել, խելքից ու մտքից, հոգուց, սրտից ու սրտի կանչից զորեղ, բոլոր կարոտների հայր ու բոլոր կատարելությունների հարուցիչը՝ ոգի ընծայող ու մեզ ոգու տեր դարձնող գերագույն բնազդը՝ հայրենիքի ենթագիտակցությունը… Այդ նախադուռը մեկընդմիշտ պաշտելի է եղել, կա ու հաստատվում է, ճիշտ ինչպես արքան է հաստատում մեր սրտերի բաղձանքն այն արարքով, որ ստորադասում է իշխանություն ու պետություն կոչվածները հայրենիքի առջև: Իմանալով, որ գնում է անխուսափելի մահվան՝ վերջին պահին գալիս է Չարենցի մոտ՝ որպես հայրենիքի զգացողության, այդ զգացմունքային վառքը տեսած, դրա հրալեզվակ բարձունքների ծածանը գրկած ու մի հնարով դեռևս կենդանի մնացած այս մոգի մոտ, որ ի վերջո տեսնի, թե ո՞վ է իր հոգու տերը… Ի՞նչ է երկիր Նաիրին…
Այս բնավեր, ամեն ինչ կորցրած մարդը, ով տակավին պատանի ստիպված էր զենք վերցնել ու կռվել իր կյանքի, տան, երկրի ու հարազատների կյանքը փրկելու համար, ով տակավին երիտասարդ արդեն պայքարում էր տարբեր էթնիկ ծագում ունեցող մարդկանց հետ, նրանց դեմ՝ նրանց մեջ, բայց հանուն այս լեռների, ով բախվում էր տարբեր լեզվաընտանիքների, բարքերի, մտածելակերպի ու մտքի կառույցների հետ (ճակատագիրը թրծում էր նրան), որտեղ նրան շողշողացել էր իր ոգու բնույթը, ա՛յդ ոգուն իշխելու բացառումը (սա է նրա արքա լինելու միջուկը), որսացել էր դրա հնավանդ, հղկված ու անաչառ ելևէջները և, որպես ազնիվ այր, չէր թաքցնում, որ չի ճանաչել, առ այսօր չի տեսել ու չի հասկացել, թե ո՞վ է իր հայրը… Ո՞վ է երկիր Նաիրին:
Իսկ դրսում պատմական մի ժամանակաշրջան էր, երբ դարի քաղաքական գործիչներից միայն Ադոլֆ Հիտլերն էր բարձրաձայնել.
– Իսկ ո՞վ է այսօր հիշում հայերի կոտորածը…
Պատմագրության չափանիշով այդ այսօրը նույն պահն է, նույն վայրկյանի տասներորդ մասը. այսինքն՝ Չարենցն ու Խանջյանը կանգնած են հայրենիքի արնաշաղախ մարմնի մոտ, և Հիտլերի աղաղակը ոչ միայն մատնանշում է այն ցեղախմբի տեղն ու դեմքը, ովքեր հանդգնեցին կազմակերպել ու հղանալ հայոց եղեռնը, նաև ծաղր է, քաղաքակիրթ աշխարհի սնանկության ծաղրը, և ուղերձ մեզ՝ զարթնե՛լ խայտառակ թմբիրից…
Սակայն ոչինչ էլ չի փոխվել, և ոչ մի տարբերության չկա այսօրվա Երևանի փողոցներում շնակատու արածացնողների հարաճուն բանակի՝ իրենց օտարված էության վիհերը կեղծ հավատարմությամբ կամրջողների և այն օրերին մասոնական օթյակներում սրա-նրա հետ չայ խմող հայ մտավորականների միջև, ինչպես որ տարբերություն չկա Պոլսի խանութպանների ունեցած ոսկու և ներկա չարչիների՝ պետություն փառաբանելով կամ փնովելով կեր հայթայթողների ճակատագրերի միջև… Կամ կա՞ տարբերություն երկնային արքայության երգիչների մոլեռանդության ու ընդերքի թալանով կլանված իշխանիկների ջերմախտի, ոսկե ձկնիկ շրթունքներով կանանց զորքի ու նույն ձկան հրաշագործ գործառույթի գայթակղության առջև թուլացող ծնկների անսեռության միջև, որոնց ուղիղ համեմատական է վաշխառուների ու հարկահանների մորեխային ամպի բզզոցը և պորտ ցուցադրող աղջիկների հորթային անմեղությունը… Հայոց լեռների համար մղված բոլոր պատերազմներից չարագույնը, հանուն այդ լեռնաշխարհի հեղված բոլոր արյուններից ահասարսուռը հոսել է քրմական դասի ու զորքի կոտորածի ժամանակ։ Պորտ մերկացնողը այդ նույն մշակութային եղեռնն է, դրա անուղղակի շարունակությունն ու եռակի վերարտադրությունը․ ոչ միայն, որ իր հոր ու մոր մերկությունն է ցուցադրում, այլև որ վաճառքի է հանում Համաշխարհային Ոգու և մեր շաղկապը, հայրենիքի կորիզը (պորտալարի միջոցով է նրան հասել մոր սրտազարկը՝ Այբ, բեն, գիմ): Պորտալարը կրոնների, առասպելների ու հին արվեստի կոթողների մեջ թափառող օձն է՝ հնչյուն ու խոսք արտաբերող այլաբանությունը, որը նաև հոր ողնաշարն է՝ որպես գավազան, որը նաև մարդկային սերմի նշանագիրն է, այսինքն՝ ժամանակի սկիզբը, ինչպես նաև գաղափարագիր է՝ որպես գոտի կնոջ մեջքին, որպես կենսաբանական փուլ, փուլերի շղթա…
Ո՞վ է բնազդիկների առուծախից դիվահար հոգու մղկտոցների տերը:
Ո՞վ է ուրիշ ու օտար կյանքեր կապկող և դրան համընթաց՝ ներսի ուռճացող դատարկությունից գաղտնի արցունքներ թափող, բայց դարձյալ վաղվա քմահաճույքին ապավինած ամբոխի տերն ու պահապանը… Ո՛չ ոք և ո՛չ մեկը, որովհետև ներմուծած է գլխավորը՝ ազատ ու երջանիկ լինելու խաղը, որտեղ գոյության կռվի պրկված, մազաթելից կախ ընկած բեռը պարում է ինքն իր հետ, որտեղ մարդկային զանգվածի գործը միայն իր ներսի աղբը դուրս հանել ու այն աշխարհի գլխին շուռ տալն է՝ ոխերիմ, անբարո և անամոթ…
Մի՞թե երկինք են գնում այդ խեղված հույզերը: Գուցե՞ խառնվում են հողին, մի ձևով կպչում քարերին ու ներծծվում, հասնում են մայր ջրերին, որ զտվեն, հետո ելնեն կարկաչով ու կանգնեն Չարենցի ու Խանջյանի կողքին՝ թեկուզ հարյուր, հազար կամ տասը հազար տարի հետո, որովհետև նրանց համար այնտեղ տեղ չկա՛, որովհետև քուրմն ու արքան կանգնած են այս հողի համար ընկած հոգիների շուրջկալի մեջ՝ նրանց ակնդետ բբումի ու անլսելի հևասպառության, անղողանջ արտազարկերի հսկումի ներքո, առավել ևս հիմա՛, երբ այս բարձրավանդակի Տիբեթի՝ Արցախի համար իրենց կյանքը մատղած որձ հոգիներն են խմբվել այնտեղ…
-Մի՛ գնա, Աղասի՛…
Այս հուսաբեկ, թևաթափ մրմունջը: Սա արքայի ու քրմի միության ճաքն է, բռնի ճեղքվածքը և հայրենիքը պետության վերածելու՝ միջոցառումներից բաղկացած այդ ճահճի դեմն առնելու վերջին ու անզոր փորձը: Պետությունը որպես գործիք հազիվ նշմարելի եզրեր, եթե չասենք, որ ոչ մի ընդհանրություն չունի հայրենիքի հետ, չհաշված, որ հայոց պետականությունը միայն Հայկական Բարձրավանդակի կազմաբանության մեջ է դիտարկելի: Այդ պետությունը չկա՛, որովհետև զգացմունքների խառնափնթորությունը հոգևոր դաշտի բացակայությամբ է պայմանավորված, և հույզ նմանակողները, աղճատ կրքերն ու ցանկությունները չեն կարող ծնել այն թագավորին, ով նախ ի՛ր ազգին պիտի ասի, թե ո՞վ, ովքե՞ր և ո՞ւմ ձեռքով փորձեցին ու ուզեցան մորթել, ջնջել քո հայրենիքը, և հետո միայն իր խոսքը ուղղեր նրանց, թե՝ ա՛յ այսինչ ու այնինչ, դուք ինձ պարտք եք, պա՛րտք եք մարդկությանը, Աստծո՛ւն: Ահա՛ ես և ես հատուցո՛ւմն եմ… Այդ թագավորը չի՛ կարող ծնվել, որովհետև ակումբների, ճառասացների, խանութպանների, սպառողական ապրանք ներկրողների ու ո՛չ մի արտադրություն չունեցող խրոխտ ու սեգ իշխանների երկիր է սա, ովքեր տե՛ր ունեն, տերը՝ ադամանդե դաշույն ու հեքիաթային դղյակ, իսկ նրանցից մեկը՝ հեռվից տեսել, և իրենք դեռ հերթափոխով տեսնելու են այդ դղյակը…
…Մի պատկեր կա հին աշխարհից, մի դրվագ, որտեղ ասվում է, թե Քուրմ-արքան գուշակություն է անում ծառի տերևի սոսափով… Սա ոչ միայն պարապ ու անհեթեթ գործ է (չհաշված, որ պարզունակ մտածողությունից բացի, գուշակությունը ոտնձգություն է Արարչի դեմ), այլև անհնարին, անլուծելի խնդիր ու անելանելի վիճակ է, կատարյալ ընկնավորություն: Բայց մեր առջև տարածաշրջանի հզոր պետություններից մեկի քուրմն է, Նաիրի երկրի արքան, ում ստեղծած պետության ամրոցը արդեն չորս հազարամյակ չի կարողանում քանդել, ոչ էլ փոխարինել մեկ ուրիշ բանով ժամանակն ինքը… Ի՞նչ թաքնագիտություն է սա:
Ուրեմն՝ ծառի տերևի սոսափով… Ո՞ր տերևի… Ինչպե՞ս է ընտրվում, լսվում ու զանազանվում բյուր ձայների մեջ այդ սոսափը ծառից, այն էլ՝ սոսիների անտառում… Ո՞ր ծառից, ի՞նչ նշան, կամ ինչի՞ն է ուղղված հայացքը: Ո՞ւր է նայում և ի՞նչ է տեսնում. ինչո՞վ է հավասարակշռված պահը, երբ մի տերևի շարժն արդեն ցնորում է տեսողությունը, ուր մնաց թե՝ որևէ ճյուղի բույլից դրան տարբերակելը, այն էլ՝ մյուս շիվերի, ընձյուղների, ոստերի ու որթերի դարսեդաս հարաշարժությունից… Սա ակնհայտ որոգայթ է․ իրարից ծնվող, իրար մեջ ու իրար վրա բացվող պատկերների մխիրճ է, հարափոփոխ հենքերի օվկիան, և նույնքան էլ հնչերանգ՝ շրշյուն, ճայթոց, ճիչ, նվագ, թմբկահարություն ու երկնային երգեհոն․․․ Մի՞թե աստղազարդ բավիղը չէ մեր առջև․ Երկնքի մանրակերտը՝ ձայնային ամփոփի տեսքով․․․
Որտե՞ղ է կանգնած այս ծառապաշտ հոգին: Ի՞նչ հեռավորության վրա է որևէ ծառից ու շրջակա ծառերից։ Պտտվո՞ւմ է բներից մեկի շուրջ՝ արմատների եզրագծով, ոտաբոբի՞կ է, առնո՞ւմ է մազարմատների տնքոցը, որոնց տրորելու վախ ունի որպես բնապաշտ ոգի, կամ կա՞ տեղ այդ անտառում, որտեղ արմատների ոստայնը չի նետել իր հյուսքերը, փթթել ու գժվել՝ դատարկություն չհանդուրժող մայր բնության պես: Քուրմը ոչ միայն կանգնելու տեղ, այլև ընթանալու, կենտ մի քայլ անելու հնար չունի սոսյաց անտառում… Նաև շնչելու, եթե լսում կամ տեսնում է կենսահյութի հոսքը ծառաբունն ի վեր, այդ հևասպառ խլրտյունը մազանոթներից մինչև տերևներ` որպես ծննդի ու մահվան հարագոյություն (կաթիլ-գոլորշի-վերադարձ), և որտե՞ղ է այս շրջապտույտի սկիզբը, որտե՞ղ՝ մուտքը: Մեր քուրմը ոչ միայն ելք, այլև մուտք գործելու հնար չունի դեպի սոսյաց անտառ. չհաշված, թե ի՞նչ ժամի արար է սա և լույսի ու ստվերի ինչպիսի՞ խրախճանք է գուժում չորս կողմը. լույսի խտացո՞ւմն է ծառը, թե՞ կրկնահագ մթի, մթածին հրայրքի՞ն պիտի դիմանա, թե՞ արևավառ խնդությանը մեր քուրմը, որ գուշակելու շնորհ ստանա… Սակայն այս զգայական շփոթն ու տարածական բացառումը հետհարված ունի, և մեր առջև դարձյալ անսահմանության կառույցն է, համայնը՝ արտահայտված մազարմատների փոխաբերությամբ: Սրա հետհարվածը անձի ոչնչացման իմաստն ունի, և ոչ մի թագավոր ու թագավորություն չկա այստեղ:
Սոսափը հույզի նշանն է, իսկ ծառի առջև կանգնած գուշակը՝ մտքի: Սա հույզի և բանականության խաչասերումն է՝ պետության ներսը. այդ կառույցը ներսից, իր ճշմարիտ կերպարի մեջ, որը կոչված է համակարգելու հույզերի բնահուն շրջանառությունը: Այս բանը ևս արտակերտված է մեր ներաշխարհից և դարձյալ կրում է մեր ներքին մղումների ու մտագարության հասնող մեր գերիրական իղձի դրոշմը` հասնել Աստծուն. հարթել դեպի նրան տանող արահետը (որի մասին միայն կանխագիտում ու երևակայական գրգռիչներ են հայտնի), որտեղ նյութի կողմից ոգու ստրկացման հավիտենությունն ու անսասան ոգու պայթյունների հերթագայությունը ծնում ու կործանում է և՛ մարդ, և՛ մարդու պատկեր և ազգ, և՛ ազգի հոգի, ապա համբառնում նորից…
Մեր առջև հուզապաշտ քուրմն է, բայց արքան տեսանելի չէ: Նա արքա չէ, եթե չի կրում պատասխանատվություն գեթ մեկ տերևի սոսափի առաջ՝ այսօր, վաղը, մյուս օրը: Նա ամեն ժամ, րոպե ու վայրկյան հաստատվելու, կայանալու խնդիր ունի: Արքան տեսանելի չէ, որովհետև այս կառույցը (պետություն) տանիք չունի, երկինք չունի և գտնվելու վայր չունի (ինչպես սոսյաց անտառի հուզապաշտը), եթե բացակայում է հայրենիքի կամարը՝ աստվածային հյուլեն, աստվածային գենը…
Քուրմ–արքան այդ կամարի պահապանն է: Ծառը բուսական հիերարխիայի գագաթն է, մարդը՝ կենդանականի. նա հանդիսանում է այս միության՝ արարչության պահապանը: Հայկական բարձրավանդակում մարդու կյանքը դրված է եղել հայրենիքին համարժեք բարձրության վրա, որովհետև մենք քանակի (հյուսիսային ազգերից վսեմագույնդ) ազգ չենք եղել ու չե՛նք լինելու…
Եվ արքան դառնում է տեսանելի. ավելի ճիշտ՝ հառնում է մի ջլաղեղի գունդ, որ կծկվում, բացվում ու կանգնում է խալդյան առյուծի բաշին՝ տակավին ցնցադող, հպարտ, վեհ ու լուրթ աչքերի հսկումի տակ առած այդ երկչոտ մահվան ու այդ երկերեսանի անմահության խլվլոցները… Սա մահապարտների շարքի առջև ձախից աջ, զգաստ ու ձիգ, ինչպես ենթակա զինվոր՝ հերթով ամենքի դիմաց, ամենքին իր խոնարհումը բերող Վազգեն Սարգսյանն է, ով անբառ, պրպտուն, զարզնդալի, ցնծագին ու կարոտավառ խոյանքով հառում է իրեն ամեն մեկի աչքերի խորքը՝ բացառելով ներելու և ներված լինելու որևէ դրսևորում, վստահ, որ իրենցից և ոչ մեկը, իրենց միագումարն ու բազմապատիկը նույնպես ոչինչ է այն կանչի դիմաց, որը համախմբել է նրանց, որ հիմա նրանք այդ կանչն են՝ Աստծո արցունքի փայլատակումն ու հայրենիքի մռնչյունը.
- Չմեռնե՛ս, արա՛․․․
Թեպետ մենք թվով փոքր ածու ենք, կամ Արեգակ տաճարի քրմերը
– Չմեռնե՛ս, արա,- որովհետև դո՛ւ չես քո արյան տերը, ոչ էլ քո զավակն է լինելու այն բանի տերը, որը քո հոր ու պապի համոզմամբ իրենցը պիտի լիներ, և ոչ էլ քոնն է լինելու այն, ինչը ստացել ու ժառանգել կամ ժառանգելու ես նախապապից, ում ոչ տեսել ես, ոչ հիշում ես կամ էլ գիտես նրա ով լինելը՝ բացառությամբ այս պահի ծնգոցների և մեկ էլ այն պահի ղողանջոցի, երբ քո արյունը կտաս մայր հողին ու կխառնվես նախնյաց, և այդ կարճատև, բայց անսահման ժամանակի ու չպրծնող հոգևարքի կանգառում միայն, միայն դո՛ւ կիմանաս, թե ո՞վ և ինչպիսի՞ն է Աստված, և միայն դո՛ւ կզարմանաս մահվան հանելուկի վրա. այն բանի վրա, թե ինչպես է կարողացել քո նախապապը հասնել քեզ, և ի՞նչ ձեռք էր ճկում, բացում, սեղմում, կտրատում, ձգում ու նորից ճկռում ոլորանները, որ բերեր իր հնահոտ արյունը զնգացնելու ու թրծելու քո մեջ, ոչ թե քեզ թրծելու ու զնգացնելու, այլ այդ արյունը հղկելու համար… Ոչ թե նրա հնարամտությունն է բանը, այլ ընթացքը՝ գալու, տեղ հասնելու և գնալու պարզությունը, և դու մե՛կ անգամ էլ կզարմանաս մահվան վրա, դրա անհնարինության վրա, երբ քո արյունը կփարվի հողին, ու մի սրթսրթոց կհամակի ձեզ, առմի՛շտ, որովհետև մինչև մարդ դառնալը դու եղել ես Նա. եղել ես ծիլ, օդ, հորոտ-մորոտ ծաղկի արցունք, առէջ, ցող, մուժապատ կատարների շնչառություն ու գայլային հևք, գայլ, նաև անսանձ ու վայրի ու բարբարոս հուրա, ծառ, հալհլուն երկաթ ու արծիվ, արծվաչք, կայծակների պար, հրեղեն ձիու թառանչ, աստղակաթ, բու, ծղրիդ ու գիշերվա ա՜խ… Նաև ցուլ, քամի, ագռավի ճիչ, ձնաբուք, գազանի ճեմ ու նաև թոնիր. թոնրատան չպեղված երդիկ, որտեղով արարիչներն են սիրում ելումուտ անել, նաև ձձում ու դրա մեջ խելագարված հավերժություն, որ խարկվում է երկու կողմից իրեն գրկած սիրատոչոր ձեռքերի ջերմից, և պրծում չունի՛ նրանց` իրար գիրկ հասնելու մտայնությունից ու ամաչկոտ աչքերի դեռևս խակ հրդեհումից. նաև ձուկ, արևադարձ, և նրա կոնքերին արշավող վտառներ, նաև լորի բույն, բնի կողքն ընկած մի ձվի կճեպ, կճեպի պուտ, փոշի, և հորիզո՛ն, որտեղ հողմածեծ, բիրտ ու ամայի լեռնագագաթները ամեն գիշեր ուզում են իրենց սիրտը բացել երկնի նազանքին, բայց ամեն գիշեր մոռանում են անել այդ բանը` զմայլանքից դրդված… Քո հոգին է այդ զմայլանքը, և դու չե՛ս կարող մեռնել, թեպետ նվաճված, թեպետ տրված է, և դու կարող ես վերածվել ինչի որ ուզես, որովհետև սա քո՛ հողն է, բայց նա քեզ կենդանի է սիրում և սիրում է քո կենդանությունը, որովհետև դո՛ւ ես Բարձրավանդակը…
Հայկական բարձրավանդակի և մեր ողնածուծքի ընդհանրության, այդ հին աշխարհի դեմ է կռվում այս նոր աշխարհը… Կռվում է ամեն միջոցներով. կեղծիքով, ատելությամբ, դավով, աղեկտուր ճչոցներով, լերդապատառ հրեշտակներով, այլասեռ ծաղրածուներով ու աճպարար գիտուններով, ցարով, սուլթանով ու հազար տարի այս մոլորակը կողոպտողներով և անպատճառ ու անպայման՝ անհայրենիք մարդկանց զորքով. Աստծո տեղն ու ձևը իմացողների, նրան տեսած ու հետը զրույցի բռնված ստերջ ու սնամեջ ողորմելիքով…
– Մի՛ գնա, Աղասի՛…
Սա խռովք չէ, արդարության ճիչ ու աղաղակ չէ, սա պատերազմի կո՛չ է: Պատերա՛զմ ընդդեմ բոլորի և հանուն այս բարձրաբերձ լեռները կամարող աստվածության: Սա վիթխարի, խորունկ, բազմաշերտ ու փոթորկած հոգևոր դաշտ է, նրա ինքնագիտակցությունը:
Գնում է Աղասի Խանջյանը: Քայլում է դեպի ելք, դեպի հառնող արևային քաղաքը, և այդ՝ մի՛ գնա, մի՛ գնա Աղասին է նրա վարձքը… Այդ տագնապն է նրա հավատը, կապանքների, շղթաների ու ջղաձգության ուժով կողպված ա՛յդ դողն է նրա կյանքի արժևորումը, նրա ներսը խաղաղեցնող ու երկվությունները փարատող ամոքիչը՝ վերջնական թագադրմամբ, վերջնական համոզմունքով, որ հոգևոր դաշտը դողում է իր կյանքի համար, որ դրանով իսկ նա անմահ է, անպարտելի…
Ահա նա դրսում է, պատմական իր ժամանակի մեջ, որպես հին աշխարհի մարդ, որ ընթացքի մեջ ոտքը մի պահով կախ է գցել, հայացքը՝ Արարատ լեռանը, ուշքը՝ այն պեծպեծանքին, որով համակցված էր իր անտուն, անհող ու սովի մատնված ազգը, և այդ հինավուրց տենդը՝ կառուցելու ջիղը, զարթնել դարավոր քնից և հալածում էր նրանց օր առաջ իրենց պատմությունը քարի մեջ ամփոփելու ցանկությամբ, այդ բանը տեսնելու, աչքի առաջն ունենալու պահանջով՝ որպես թե անտաշ քարերի սառնության ու մարդկային ջերմության փարումների մեջ նախաստեղծ մի գաղտնագիր կար, որտեղ նրանց ով լինելու ասքը մոռացված կամ ընթեռնելի չէր դեռևս… Խանջյանին այլևս չի՛ հուզում դրա ինչ լինելը, որպիսությունն ու ծագումը, բայց գիտե, որ հավիտենական այդ ձգողությունը տնօրինում է մարդուս ներաշխարհը, որ դրա առջև անուժ է մարդը, և համոզված է, թե այդ բնականության մեջ մի անհայտ բան կա, զուլալ մի բնազդ, զտարյուն ջիլ, ինչից որ շարահյուսվում է հայրենիքը, և որ նա՛ է մեր փառահեղ անզորությունն ու փառահեղ անկրկնելիությունը… Ի՞նչ էր կատարվում այս ավերակ, փշրանքների վրա մնացած երկրի մարդկանց հոգու հետ: Իսկ եղելությունը այսպիսին էր. ասես բարձրավանդակը թոթվել իրեն, խռովել ու աշխարհի չորս ծայրերն էր շպրտել իր զավակներին, ապա վշտից գժվել, հարբած քուն մտել, հետո զարթնել ու չէր հիշում ոչինչ և մի դղիրդ էր բռնել նրան… հիմա վեր թռել տեղից, նետվել էր աշխարհից-աշխարհ, որ իր արյան հրակայուն պալարների հետքով գնում, հավաքում էր ամեն մի Թլոր Դավթի, ովքեր թլոր էին օտար հնչունային համակարգի մեջ մնացել, որովհետև այս լեռների մեջ հղկված արյունը նորե՛ն բորբանալու, խորթ վարքերի ու վայրերի մեջ իր ինքնությունը զնգացնելու շնորհ ունի:
Սկզբում, ասես վաղնջական զմուռսներից, թե՞ քարաքոսի միջից՝ այդ նույն քարաքոսի խոհուն, անմրմունջ տոկումի նույն հոտառությամբ մի դերվիշ եկավ (Թորոս Թորամանյան) ու դեգերում էր հայոց լեռներում: Նա քարի մեջ որոնում էր փառքի ու կործանման իր պատմությունը, մինչև որ գտավ մտքի ու ոգու համաձուլվածքին ենթակա քարը, և նրա շփոթմունքն ու հուզմունքը անուն չունեցան, որովհետև այդ քարը գտնվում էր թռիչքի մեջ. նա լույսի արտակերտումն էր, դրա թիռը (Տիր) պահի մեջ և պահը քարե խոյանքի տեսքով:
…Ինչ-որ մեկը հարցրե՞լ է, թե ո՞ւր է նման կառույցի հատակագիծը: Ի՞նչ գաղտնի թաքստոցում, ի՞նչ գրադարան է դա, և ո՞ր ժամանակների: Ինչպե՞ս կառուցել նման երկրաչափական ու մաթեմատիկական ճշգրտություն պահանջող տաճար՝ առանց նախագծային բազմանպատակ քարտեզի: Եթե չկա այդ համալսարանը, ապա կործանումից (Զվարթնոցը մրուրի տակ կոծկողները իրենց են վերագրում այն կառուցելու վավերությունը) ութ դար հետո ինչպե՞ս ծնվեց Անիում: Զարմանալի չէ՞, որ, ասենք, Ագաթանգեղոսի հորինվածքները հասել են մեզ, բայց Գրիգոր Նարեկացու «Մատյանի» բնօրինակն ու Զվարթնոցի պես տաճարի հատակագիծը՝ ոչ: Այդ նույն գրիչն ասում է, թե քրմական զորքի ընկած վայրում Գ. Լուսավորիչը մի խաչ տնկեց ու վրան գրեց, որ նրանք ընկան հանուն Քրիստոսի… Սա ոչ միայն բացահայտ անարգանք է, այլև… Բայց ես հարցնո՛ւմ եմ, թե ի՞նչ լեզվով և ո՞ւմ համար, ինչերե՞ն, և ի՞նչ տառերով է գրել 301 թվին… Նաև հարցնո՛ւմ եմ, թե ինչ տարբերություն՝ այսի և վիշապաքարերով Երևանի փողոցները ողողելու խեղանդամության միջև… Նաև՛ գիտեմ, որ ուր որ է կգա՛ ճշմարիտ հնէաբանը` աստղափոշու և մեր սրտի տենչանքների նույն`սիրո ու կորստի ու անմահ երկրպագության նույն շաղախի միջից և կվերադարձնի՛ վիշապներին իրենց աստղաբանական ծննդավայր, որպեսզի նրանք կարողանան հսկել մայր ջրերի մեծ շրջապտույտը, որպեսզի երկնային ջրերը պահապան ունենան այս հողի վրա, և կվերադարձնի՛ Քարահանուջից գողացված քարն իր տեղը, որի դերն ու նշանակությունը դարձյալ թռցրել են (երևի նույն գրադարանից), ոչ թե որ խարդախությունը, անզորությունն ու պարզամտությունն է պատճառը, կամ որ էթնիկ աշխարհընկալման՝ երևույթի բնույթն արյամբ զգալու արգելք կա, այլ որ այս հողն իր զարմերի հետ զրուցելու ուրույն ձայնն ունի, և ո՛չ մի գերեզմանափոր ոմն, ու ո՛չ մի գլուխը աստղերին տնկած չգիտեմ ում ու այլոց՝ տրված չէ լսել այդ ձայնը, որովհետև այս մրմնջացող քարերը սոսյաց անտառի խորհուրդն ունեն, և սոսափի քարե շարահյուսությունը (նրբահույզ էներգիա), և այստեղ ոչ թե աստղերը դիտելու, այլև նրանց լսելու ունակությունն է ամփոփված… Զգալո՛ւ առարկան, դրա (նրբին կոհակներ) ձևն ու բովանդակությունը որպես էություն, միտք, խոհ, ներքին պայծառատեսություն և այնտեղի՛ց, կամ որ նույնն է, թե՝ անսահմանության շեմիքից արտազեղված ձա՛յն. թերևս այս տիեզերքի առաջին ձայնը. այն փուլի, այն պահի, այն ժամի ձայնը, երբ համատարած ու բազմասեռ անկենդանության ուղիղ սրտի մեջ բոցկլտացել է առաջին հույզը՝ որպես կենսաբանական բռնկման արարի հիմն, ժամանակի էություն, երկնքի շեմ և Աստված… Համենայնդեպս, մեզ համար մի Ձայն, որը թմբկահարում է այս բարձրավանդակի կուրծքը՝ ինչպես երեխան մոր միջից` մորը, և ինչպես նրա սրտազարկն է միայն այդ երեխան լսել ի զորու (Տերտերյան Ավետը քանիցս մեր ունկը շոյել է այդ անհիշելի, բայց հարազատ ու նախածին սարսուռներով)…
Հետո, այդ նույն դերվիշին նախքան ժամանակն իր ծոցը կառներ՝ երկինքը գգվեց մի անգամ էլ, և Անհայտ ոգին բերեց, զարկեց նմանատիպ մի կառույցի երկունքի պատմությանը, և չգիտես՝ հատուցո՞ւմ էր սա, սպեղանի՞ (վկա արյուն լացող նրա դիմանկարը՝ ում ճանաչել էր գույնը որպես ներսի թրթիռ, ներքին երերույք, և այս խորհրդով ու այդ խորությամբ իրերի ներսը մեզ բացահայտող Հայոց Կախարդը), թե՞ այդ նույն ոգու գերակայության ցուցադրումն էր սա, նրա հարություն առնող բնույթի անկասելիության ապացույցն իր անդաստական որդուն, որդիներին և պատմությանը: Արդյո՞ք այդ ոգու քամահրանքը չէր այն խղճուկ մատուռը (լեզվի համար խորթ, սրտին՝ անհասկանալի, ոգու համեմատ՝ տկար հորինվածք), որ թառել էր Արեգակ տաճարի տեղում՝ որպես պատմական արդարության մաղձ…
Ուրեմն, բարձրավանդակի ազգը պատուհասված է իր ներաշխարհը հավասարակշռելու մոլուցքով: Ազգը բախվել է մահվան հետ, և ոչնչացման ահը նստած է ներսում, իսկ ավերմունքի դևը խարտոցող վնգոցներով կրծում է նրա հոգին, բայց նա համախմբվել և տաճար է քամում իրենից: Բայց հնավանդ մի ծեքծեքոց՝ ինչ-որ պահի խլրտացել է նրա մեջ, և հիմա նրա էության ամենավերջին բջիջը տեղից վեր թռել, տիրոջից թաքուն դարձել է լսողություն և ուզում է կրկին որսալ, մե՛կ էլ լսել այն զարկի թնդյունը, որ ճչում էր, թե՝ իր հոգո՛ւ տունն է ավեր: Որ ոչ թե իր մարմինն են սպանել, թալանել են երկիրն ու հողը զավթել, այլ այդ ամենից առաջ՝ ժանգ է պատել նրա հոգուն, որ նրա երկինքն է գրավված… Որտե՞ղ է այս ձայնի ակունքը, ո՞վ է ձայնողը. թե՞ այն ծնվում է հղկվող քարի ու աչքերի բորբի խառնուրդից, կամ մի՞թե աստվածների լեռան հևասպառությունն է դա՝ Շղթայվածի հևքը… Թողնենք նրանց կենդանի-անկենդան ձուլարանում, թող կառուցեն իրենց տաճարն ու լսեն հինավուրց բվվոցներ ու տեսնեն նախնադարյան կրքեր և դրանց թակարդում՝ իրենց նախահորը, և թող ձե՛ն տան իրար… Բայց մենք դառնանք այդ տաճարի նախապատմությանը:
Ահա մի քուրմ (Ալեքսանդր Թամանյան), ով յուրացրել էր ճարտարապետության գաղտնիքները, ստեղծել էր բազում աննման կոթողներ, հմտացել էր ոճի, բովանդակության ու համամասնության դաշինքի մեջ, որսացել ու ենթարկել էր մտքի կամքին լույսի, ստվերի և հնչեղության խաղիկները, կարողացել էր ներդաշնակել կամարների զուսպ, հավաք ու պայթող նազանքները, ահա այս քուրմը չի կարողանում տևական մի շրջան կերտել այն կառույցը, որը, պարզվում է, բնակվել էր նրա հոգում որպես մաքուր երազ սկզբից ևեթ, որին մարմնավորելու հնարավորություն էր տրված, իսկ վարպետը քարկապ է ընկել այդ բացառիկ պատեհության առաջ… Ի՞նչն էր ինչի հետ խմորում, բաղդատում ու հավասարակշռում այս վարպետը… Ի՞նչ մոգական ձայն էր լսել, հաճախականության ի՞նչ տարր, որին ամենայն ինչը միմյանց շաղկապելու իշխանություն էր տրված, և որը սակայն չքանում ու անէանում էր առարկայացնելու ամեն փորձի հետ: Իր Էթնոսի բռնի ոչնչացման հետ բախված նրա խռով հոգին ո՛չ համակերպվում է, ո՛չ հաշտվում եղելության հետ, բայց և չի կարողանում պեղել, իր միջից դուրս կորզել որակական այն ցուցիչը, իր էության ա՛յն հմայիլը, որի վրա Աստծո մատների հետքը կա, նրա շնչառության դրոշմը և նրա պայծառատես ակների շողքը՝ դարձյալ որպես վերին արդարության և իր ազգի անձեռնմխելիության առհավատչյա…
Քանի դեռ անհագուրդ հոգին այրում է իր տիրոջը, քանի դեռ նժարում ու կռվում է վարպետը համաչափության սահող, պտտվող, գալարակոծ, հայտնվող ու անհայտացող առանցքների ու կենտրոնների հետ, մի պահ ետ դառնանք ու փորձենք տեսնել, թե ո՞րն է կառուցելու բուն շարժիչը:
Համենայնդեպս, ոչ ոք մարդուն չէր կարող սովորեցնել տուն շինել, հիմնել գյուղ, կառուցել քաղաք ու հանգել նրա կորիզի հայտնությանը՝ ստեղծել երկնահաս բագին՝ մտքի ու ոգու համաչափության կենտրոն, առանցք, ներդաշնակություն: Այդ ուսուցիչը բնակվում է մեր մեջ. նա մարդու՝ կենսաբանական միավորի և համայնի միջև գործող անխափան հանգույցն է (ենթագիտակցության ասենք, թե գերգիտակցության, թե մեկ ուրիշ բան՝ մեկ է): Կառուցելը կրում է երկնային մարմինների, նրանց համակարգային կազմի ֆիզիկական (տուն, գյուղ, քաղաք, մայրաքաղաք) վերարտադրության հետքն ու ազդեցությունը, եթե չի հանդիսանում դրա ուղղակի պատճենը: Հայտնի է, որ երկնքի մանրակերտը առկա է բազում ձևերով, և եթե մեր օրգանիզմը չի կրկնում այն ուղղակիորեն, ապա մեր բանական արարածը լինելու նախանյութն է սա, և այն առկա է ամենուր ու այն ամենի մեջ, ինչը որ մարդն է ստեղծում (ինչպես Երևան քաղաքի հատակագիծն է կենդանի բջիջ հիշեցնում կամ գալակտիկա, և ինչպես նրա կենտրոնական հրապարակի ու Արևի տաճարի հարաբերակցության շուրջ բաշխված է քաղաքը. ճիշտ ինչպես մարդկային սաղմը՝ խմբված սրտի ու աչքերի շուրջ)…
Ինչո՞ւ է մարդը տաճար կառուցում (կրոնը, իշխանությունը և պետության այլևայլ դրսևորումները հետո են ներխուժում այնտեղ): Թերևս, սա կարող է լինել մեր կայացման վայրի՝ մոր մեջ գտնվելու վերհուշից՝ ենթագիտակցական այդ ձգողությունից սկսած, մինչև մտքի հավերժական տենչ, մղում և դրա պարփակումը, որ եղել և մնալու է Աստծո հետ ձուլվելու մեր թաքուն, ահեղ կիրքը… Շինությունը այդ ամփոփն է, ա՛յն վայրին զուգադրված կառույցը, որտեղ արդեն կայացել է արարչության հետ շփումը, և մարդը ձգտում է գնալ ու հասնել, ի վերջո հայտնվել այդ հոգեզմայլ տարածքի մեջ, որտեղ աստվածային երակի տրոփ կար, ջերմության բույր, որտեղ իր զգայական դաշտը անդրադարձ ունի, արձագանք ու տեսանելիություն… Սա հայրենիքի տունն է:
Արևի տաճարի վերջնական հղացումը կանգ է առել կամարի խորհրդին, և այս կառույցը ամեն ինչից առաջ ու հետո տարածական կամար է: Հայ էթնոսի դեպքում անկամար շինությունը նայելու պահից արդեն կորցնում է հետաքրքրությունն ու ձգողականությունը, և ինչքան էլ որ հրաշակերտ լինի այդ կառույցը, այն չքանում և ժամանակ անց անհետանում է մեր հիշողությունից, վերածվում է դատարկ տարածքի կամ դրա խեղաթյուրված կրկնապատիկի: Նույն բանը կատարվեց եկեղեցու հետ, երբ նրանից օտարվեց դպրոցը. այսինքն՝ այբուբենը… Այսինքն՝ կամարը ծածկագիր է, մեր լեզվի թարգմանն է, մեր լեզվամտածողության համեմատականն է, դրա հնչյունը, բառն ու միտքն է ճարտարապետության մեջ: Սա էություն է, որը բնածին արմատներ ունի, բնարար երակ, որոնց սերուցքը հեռանում, հասնում է մինչև Հայկի աղեղ:
Այս էության ձևավորումը նույնքան առեղծվածային է, նույնքան անմեկնելի ու անքննելի, բայց և վեր է կասկածից՝ ինչպես Հայկի զորքի, նետի գլխիկի ու մարդկային սերմի միջև փայլատակող նմանությունը, և այս երեք վիճակներին (շնչավոր, անշունչ, բնազանց) տնօրինող աստվածությունը: Մեզ այնտե՛ղ է ուղղորդում ճարտարապետը. նա այնտեղից է առգրավել աղեղների, սլաքների ու լիցքերի հարաշարժ հոսքը, կորզել է բնազանցության ու ստեղծելու ցնորքի գրկից նրանց սերը, դրել աչքին ի տես՝ որպես պահի մեջ համրացած քարեղեն դող, պահի մեջ զսպված զգայական թրթիռ, քարե կախարդանք, ավելի ճիշտ՝ ինքներս մեզ դիտող ոգեղեն դարձվածք, այլաբանություն…
Արևի տաճարը միտք է. հենց մտքի կառույցն է, ոգու աստվածային բնույթի նշանն ու մանրակերտը՝ կե՛տ, որը կարող է աճել, ընդարձակվել ու ընդգրկել մեզ հասու ծիրը, ապա սեղմվել, խտանալ ու դառնալ կուռ՝ գերխիտ համայն… Սա բազմահարկ երկնքի կերպարն է և մարդու տեղը նրա մեջ: Այդ տեղը՝ դրա կարևորությունն ու նշանակությունը, սակայն, չկա այստեղ. վարպետը չեզոքացրել է այն, ոչ թե միտումնավոր, այլ որ հարազատ է մնացել լեզվամտքի առանձնահատկությունը, որովհետև քո հավաքական ուժի մեջ է քո ամեն ինչը, և ստորադասում չկա այստեղ, ճիշտ այնպես, ինչպես որ այդ բանը չկա հայոց դիցարանում:
Արևի տաճարը մարդկային հոգու վիճակի խորհրդանիշն է, հնարավոր և միակ հորդող ուժը (ինչպես մոր և պտղի տուրևառությունը), իրենք իրենց սահմանները բռնած բոլորակի տեսքով. և որտեղ էլ որ կանգնած լինի մարդը՝ նա այդ արևն է, այդ վեհությունը…
Ներքին, հարազատ ու արնակից մի շաղկապվածություն էլ կա. այս շինությունից հորդող ուժը (ինչպես խոյան գանգից հորդող շառափումներ) մեկից գերում ու կարկամում է դիտողին, և դրա ներսը տեսնելու ցանկությունը, ա՛յդ ցանկությունից զորավոր վախով է պատվում. տատանումների երևութական և աներևույթ շարքից բաղադրված մի շորշոփով (ինչպես շենքն ինքը). իսկ ի՞նչ կա այնտեղ… Ինչպիսի՞ն է ներսը… մի՞թե դա այնն է, ինչը ես գիտե՛մ, ինչն իմացել եմ ժամանակի սկզբից, որը ճանաչելու համար ո՛չ ուղեցույց, ո՛չ ուղեկից և ո՛չ էլ հուշում է հարկավոր: Իսկ եթե նա՞ չէ… Նորից երկնչումի ալիքները օրորում են մարդուն, ցանկության ու վախի՝ իրար հերթ չտվող արշավանքները նրան ալեկոծում են, և այս անգամ արթնանում, ավելի ճիշտ, թակարդից ելնում ու բոցկլտում է հիմնական ենթամիտքը.
- Իսկ ո՞վ եմ ես այնտեղ, դրա ներսում… ո՞վ առհասարակ…
Այս ամենի տակ, թերևս սքողված, գործում է մեր գերագույն բնազդը. արթնացել է գենետիկ հիշողությունը, և մինչև տաճարի հետ տուրևառող մարդը թերթում է իր հոգու ծալքերը, շտապողական փորփրում, տնտղում է իմացության դարանները՝ նրա արյունը սարսուռներ է հալածում էության խորշերն ու զրնգում համբերանքի ու անհամբերության միջև, թե տաճարի ներսում նրան է սպասում հավերժական բաղձանքը… Բայց չկա՛ ընդառաջ տանող քայլը, չկա՛ դեպի նա խելակորույս վազքը, չկա, ոչ թե որ կաշկանդված ես նրան հասնելու վախից, այլ որ ելել ու բոցափայլ ճառագումներ է շաղ տալիս մարդուս էության թագը` ձգե՛լ, երկարե՛լ ու մե՛կ էլ ձգել այս հեքիաթը, որ այս հեքիաթը վերջ չի՛ կարող ունենա՝ թեկուզ Աստծո հետ ձուլվելու պայմանով (սրա հետ, սրա դեմ ու հանուն սրա էր մարտնչում Վարպետը)…
Քանի դեռ ջրերը տանում ու բերում են տաճարի առջև հայտնվածին, քանի դեռ նրա հայացքն ափլփում է շենքը՝ նախանշան ու գաղտնազերծում գտնելու հույսով, իսկ միտքը չի դադարում կախարդական որոգայթներ տեսնել ու նետվել, ընթանալ, վազել-սլանալ ու թռչել դրա խորխորատներով, որ շշկռի այնտեղ հուզմունքների տարափը, մինչև որ մեկ այլ շա՛նթ է դիպչում նրան, և մարդը հասցնում է որսալ այն կեծկլտոցը՝ թե հայտնվել է հավերժական վերադարձի գիրկը, հավերժական շրջապտույտի մեջ, թե սա՛ է նորոգվող, անհատնում, անկանգ ու անսպառ սկիզբը… Հասցնում է որսալ, թե Արևի տաճարը շարժման մեջ գտնվող էրկանք է, որը միաժամանակ բանում է և՛ ուղղահայաց, և՛ հորիզոնական դիրքերում, որ սա կրկնակի էրկանքն է՝ որպես երկրի ու երկնքի միաձուլման սրբազան ծես՝ մարդ… Վարպետը մարդու խորհուրդն է կանգնեցրել տիեզերքի կենտրոնում. նրա արարիչ բնությունը՝ որպես աստվածային կամքի կրող, բնականություն, բնապաշտ հոգի:
Էրկանք բառը չէր կարող ծնվել այդ գործիքը ստեղծելուց առաջ կամ հետո. սա երկունքն է գործողության մեջ, դրա բնութագիրը՝ արտահայտված առարկայի փոխակերպությամբ… Այլակերպության այս արձանագրումը հենց արարչությունն է ներկա պահով. այս ներկա պահն է մեր որոնածը՝ աստվածային հյուլեն:
Ամեն ոք՝ լինի վարպետ, քուրմ, մոգ, դերվիշ թե մարգարե՝ բոլորը նրան են փնտրում, և բոլորը նրա տառապանքն են, նրան լույս աշխարհ բերելու՝ շղթաներից ազատագրելու մաքառումն ու արտավիժող հույզի օրհնանքը…
Թեև աստվածային հյուլեն անկարելի է առարկայացնել կամ տեսանելի դարձնել ինչ-որ ձևի ու բովանդակության մեջ (ինչպես համայնը), ինչպես որ նա չի կարող գտնվել միայն շարժման, դադարի կամ ճոճի մեջ, միայն անշունչ լինել, մնալ շնչավոր կամ նիրհել միջանկյալ վիճակում, դառնալ ձայն ու թնդալ անվերջ կամ վերածվել անվերջ մարող արձագանքի, բայց այս հարագոյի հետ հանդիպման վայր կա, հստակ տեղ ու ժամանակ, և ամեն ոք՝ այդ հանդիպումն է…
Այդ հանդիպումը, որտեղ հաղորդության դարպասները գոց են քո առաջ և դու օծյալ չե՛ս, և ահաբեկված, որ քեզանից զատ ոչ ոք չի՛ լսում հոգեհմա այն ձայներգումները, որ ղողանջում, բայց չեն կարողանում մարմին առնել, ոչ ոք չի՛ տեսնում այն դյութական երազները, որ բռնել են անծիր երկինքը, որոնց այլևս չես կաղապարի, և չնաշխարհիկ սավառնանքների այն բունը, որի շյուղերը քո սրտի թելերից է մանված՝ ուր որ է՛, հիմա՛, ահա և կծվատեն ամենակուլ քաջքերը… էլի վայրկյաններ՝ տվայտանքների լարված ու հալհլուն ժամ, ճիգ, հուզավարար թնդյուններ, բայց դու մենակ ես, ներսից ու դրսից ճայթող հողմերի մենությունն է լոկ, այդ ահեղաձայն շառաչումների ցանցկեն ստվերը… Ահա՛ հրաժարումը, ահա՛ մերժված լինելու ճարճատոցները՝ ինչպես խարխուլ տաճարի երկնակամարը պայթյունի պահին.
– Չկա քո երկինքը երկինք պահող մարդը… Չկա՛, որովհետև դու պատահականություն ես… Խաբե՛լ ես ինձ: Նույնիսկ չես խաբել, որովհետև այնտեղ ոչինչ էլ չկա…
Քիչ էլ, ու ճաք տված վայրկյանի միջից՝ զգալու և տեսնելու արանքից ելնում է մեկը, նախքան լսելն ու ըմբռնելը՝ հասնում է քեզ, հետո գալիս են բոլոր նրանք, ում ճանաչում ես, հիշում ես կամ ենթադրում, որ հավաքվում են շուրջդ, թիկունքիդ (և ում տրված է ձեռքը քո ուսին դնել՝ դնում է), հետո գալիս են նման ու լրիվ տարբեր ուրիշներ, որոնց դու դարձյա՛լ ճանաչում ես, որովհետև բոլորի աչքերի մեջ հարազատ, զննող ու գրեթե պաղատագին, հորդորող ու գրեթե հիացական, զարմանքից խեթ, միաժամանակ պահանջող ու չպարտադրող բան կա, որի ինչ լինելը հասու է քեզ անբառ, և մինչ նրանք համբերատար սպասում են, տեսնում ես, որ կանգնած ես նախնիներիդ հետ, նրանց մեջ… Նախնիների ներկայությունը, այդ բանը զգալու անվիճելիությունը դարձյա՛լ չի տրվում բացատրության, ինչպես նրանց՝ հայացքի ուժով միտքը տարածության մեջ փոխանցելու և կենդանացնելու ունակությունը… Նրանք կանգնած են համառ, անդրդվելի, ահեղ, մտասույզ ու անազդակ այդ սպասումի մեջ, և այլևս ուշք չե՛ն դարձնում ու չե՛ն նայում քեզ… Մինչ նետվում ես նրանց աչքերի գիրը կարդալու՝ նրանք հեռանում են, ճյուղաձգվում դեպի լեռների ծոց ու բռնում են բարձրավանդակի բոլոր ակունքները, համրանում են գետաբերնին, վտակների եզերքին, աղբյուրների վրա՝ շնչի ու արտաշնչի արձանացման մեջ, համակ լսողության ու անթարթության հսկումի ներքո՝ որպես լռապաշտ քրմեր, որ անձից անձ շրշում, դիմավորում ու ճանապարհում են ձկնկիթի եկող վտառների սրսփոցը…
2023 թ., մայիս, Թավշուտ
