ԵՌԱՆԿՅՈՒՆ ՎԻՊԱՍՔ / Նորայր ԱԴԱԼՅԱՆ

«Վիպասք» բառն արտահայտում է ժողովրդական կամ հեղինակային էպիկական պատումների ամբողջության մի շրջանակ։ Այդ պատումները միմյանց կրկնությունը չեն, թեև գտնվում են նույն եռանկյունում և կարող են անգամ հավասար անկյուն ունենալ, այլ իրար հարաբերում են արյան ու հայացքի մի որոշակի ընդհանրությամբ՝ ինչպիսի փիլիսոփայություն է հեղինակը փիլիսոփայում, նրա գրվածքի արյան բաղադրությունը, պատմական թե ներկա գոյության հորիզոնում նրա հոգու և աչքի թռիչքը դեպի ուր է ուղղված, զգացմունքների ու բանականության ներքին զուգահեռներ և այլն։ Չասեմ, թե սա միայն հայկական երևույթ է, ո՛չ, ավելի կամ պակաս չափով է ի հայտ գալիս ամեն ընտիր գրականության մեջ, երբ բառերը հավաքվում են ցավոտ, էկզիստենցիալ, ողբերգական խնդիրների ու գաղափարների շուրջ, ինչպես, օրինակ, «լինել թե չլինել»։

Ես այս եռամիասնությունը համեմատում եմ բուրգի հետ, կոնկրետ՝ Քեոփսի, հայերիս դեպքում՝ Արարատ լեռան, որը գտնվում է ոչ թե եգիպտական տոչոր անապատում, այլ երկինք է խոյացել ծաղկուն Արարատյան դաշտից, շատ ավելի բարձր ու հոյակերտ, քան Քեոփսը։ «Արարատի ծեր կատարին դար է եկել վայրկյանի պես ու անցել,//Դու էլ նայիր ու անցիր»։ Ես նայեցի և չանցա։

(Ամբողջ կյանքում անդադար նայում եմ, հա նայում։ Տասը տարեկան էի։ Երևանի Դավայաթաղում ապրում էինք ծայրահեղ աղքատության մեջ։ Մի օր Մարտիրոս հայրս հայացքով ինձ ցույց տվեց Արարատը և ասաց. «Տղա՛ս, մենք աղքատ չենք, մենք շատ հարուստ ենք, նայիր, Արարատը մերն է»։ Տեսել եմ ու շոշափել՝ Քեոփսը քար է, Արարատը՝ միտք, զգացմունք և հոգի։ Նա բոլորինն է՝ անկախ կրոնական, ազգային, քաղաքական պատկանելությունից։ Մարդկությունը հարուստ է հայ Արարատով։ Աստվածաշունչ լեռ, գոյության սկիզբ և շարունակություն)։

«Վիպասանքից» կարծես շեղվեցի։ Սակայն ո՛չ, չեմ շեղվել, ընդհուպ մոտեցել եմ։ Ասելով եռանկյունի, բուրգ և Արարատ, նկատի ունեմ երեք վեպ՝ Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանին», Րաֆֆու «Սամվելը» և Եղիշե Չարենցի «Երկիր Նայիրին», որոնք որոշ վեպերի նման մեռած հոգիներ չեն, այլ ավելին են, քան գրականությունը, վերգրական երևույթներ, որոնց եռամիասնությունը ներկայում ևս կողմնորոշում է, ղեկավարում և բեմադրում հայոց հոգևոր գիտակցությունը, եթե ի վիճակի ենք ընդառաջ գնալու նրան։

(Ասված է՝ երբ աշակերտը պատրաստ է, գալիս է ուսուցիչը, գալիս է ու բռնում մեր վախերը, մեզ արթնացնում լեթարգիական քնից, մեզ արատազերծում, ստիպում զգաստ ու առողջ վերաբերվել ամեն ծագող օրվան, սիրել Երկիրը, սիրել Արարատը և նրան գլուխ խոնարհել)։ Հոգով ու մտոք պատրաստ լինենք ասելու՝ «Բարև ու բարին ընդ քեզ, ուսուցի՛չ»։ Այժմ, ցավոք սրտի, պատրաստ չենք։ Ավելի հիվանդ ենք, քան առողջ, իսկ հիվանդ առողջությամբ շատ դժվար է, եթե ոչ անհնարին, անվտանգ հայրենիք և բարգավաճ ժողովուրդ ունենալ։ Այստեղ ենթատեքստ երևի կարդացիք. մի Աբովյան, Րաֆֆի ու Չարենց, մի Կոմիտաս, գիտությունն ու գեղարվեստական մշակույթն ընդհանրապես, Արարատը վկա, մի Թումանյան, Վահան Տերյան ու Դեմիրճյան, Իսահակյան, մի Բակունց, Կոստան Զարյան, Մահարի ու Պարույր Սևակ, մի Վարուժան, Զոհրապ և Սիամանթո՝ հայոց գոյության բետոնե հիմնասյուներն են նաև այսօր ու անընդգրկելի գալիք ժամանակներում։

«Վերք Հայաստանի»՝ մշտապես արդիական վեպ որոշ պատմական հենքով։ 1826-1829 թթ. ռուս-պարսկաթուրքական պատերազմների ժամանակ Արևելյան Հայաստանն ազատագրվեց նրանց դարավոր ստրկությունից և ծնկի եկավ ռուսական կայսրության ավելի դավադիր ու մահաբեր թրի տակ՝ ընդամենը սա է պատմությունը։ Իսկ մինչև օրս շարունակվող, Աստված մի արասցե շարունակելի արդիականությունն աչքի է ընկնում ծովածավալ ընդգրկմամբ, որին հեղինակը տալիս է խլացուցիչ արձագանք, զգուշացնում հարազատ ժողովրդի անցյալ, ներկա ու գալիք բոլոր դահիճներին՝ «Էդ ո՞ւմ վրա եք թուր հանել, հայոց մեծ ազգին չե՞ք ճանաչում»։ Այս ընդամենը մեկ բառատողն հերոսական-ողբերգական սիմֆոնիայի հնչողություն, Արարատի, արծիվի, առյուծի դեմքով, սուր ու վահանով մեր զինանշանն է, մեր օրհներգի շեշտադիր մեղեդին, մենք ենք՝ մեր ճակատագրով ու պատմությամբ։ Անհնարին է հայոց գրապատմության մեջ այս ուժի և ընդհանրության ևս մեկ տող հիշել, մի՛ որոնեք, չկա, եթե լիներ՝ հաստատ կմտաբերեի, կհիշեիք, միայն սա է, մեր ժողովրդի հավաքական ձայնն ի լուր աշխարհի ժայթքած մեկ անկրկնելի մարդու հոգուց։

1858-ին առաջին անգամ ամբողջությամբ լույս տեսած «Վերք Հայաստանին» հիացմունքի փոթորիկ առաջացրեց հայոց արևելահայ ու արևմտահայ մտավոր շրջանակներում։ Եվ իր գեղարվեստական յուրահատկություններով՝ լեզու, կառուցվածք, ալեկոծվող զգացմունքներ, պատկերային համակարգը գործողությունների վիպասքային ընթացակարգ և այլն, որոնց հավաքականությունը նորություն ու նորարարություն էր հազարամյա հայ գրականության մեջ, և բովանդակությամբ՝ ժողովրդյան կյանքի անշրջանակ համայնապատկեր, մաքառում հանուն ազգի ազատատենչ ձգտումների իրականացման։ Անդրանիկ արձագանքը Աբովյանի դպրոցի աշակերտ, հետագայում ընտիր վիպասան Պերճ Պռոշյանից եղավ։ Անմիջապես էլ խոսք խոսեց ազատության ասպետ Միքայել Նալբանդյանը. «Այստեղ մարմին է առել ազգի հոգին, ազգի ներկա վիճակը, ազգի հասկացողությունը»։ Իսկ «Սալբի» վեպի առաջաբանում Րաֆֆին գրում է. «Այդ գիրքը թորում է ամեն մի հայի աչքերից արտասուք… Շատ անգամ ուռցնում է նոցա կուրծքերը մի վսեմ ազգասիրական ոգևորությամբ»։ Այնուհետև. «Հայրենասիրական վառվռուն սեր մը, հնարավոր երևակայություն մը և նուրբ դիտումներ կը գտնվին գրեթե ամեն էջերու մեջ… Տեղ-տեղ այնպիսի մանր ու փափուկ նկարագրություններ կան, որ Պալզաքի կամ Էոժեն Սյուի գրածներեն վար չեն մնար և վիպասանի թանկագին տաղանդ մը կը հայտնեն» (Ստեփան Ոսկան)։ «Այս գրքի մեջ են ամփոփված հայ ժողովրդի վերջին ժամանակների տանջանքներն ու տենչանքները, և գաղտնիքն էլ հենց սրա մեջ է, որ նա մեզանում համարվում է մի սրբազան գիրք,- ասաց Հովհաննես Թումանյանը։- Խ. Աբովյանն իր հերոս Աղասու բերանով առաջին անգամ ըմբոստացման դրոշակ է պարզում ընդդեմ բռնության և իր «Վերք Հայաստանիով» աշխատում է ըմբոստացնել հայ ժողովրդին»։ (Մի նրբություն, բայց ոչ նրբություն։ Թումանյանն այս տողերը գրել է «Վերքի» լույսընծայումից ճիշտ հիսուն տարի հետո՝ 1907-ին, հետևաբար նրա աչքի առջև են ոչ միայն պարսկաթուրքական բռնությունները, այլև՝ ռուսական, 1829 թվականից ի վեր)։

Իսկ մե՞նք… Այսօր մենք այդ դարից երկար բռնության տարիների ավելի մեծ գումարելի ունենք, Աբովյանի ու Թումանյանի վերքերը շարունակում են տանջել Հայոց աշխարհի մարմինն ու հոգին, ինչո՞ւ չի ծածանվում ազգային ըմբոստության դրոշը, այն էլ՝ եռագույն, մի՞թե սիրում ենք մեր ստրկությունը, ինչո՞ւ չենք լսում Վահան Տերյանի ձայնը. ժողովուրդ, «Գերված ենք մենք – ո՛չ ստրուկ – գերված մի արծիվ… Բարբարոսներ շատ կըգան ու կանցնեն անհետ… Տաճար է մեր երկիրը՝ սուրբ է ամեն քար… Արիացի՛ր, սի՛րտ իմ, ե՛լ հավատով տոկուն, // Կանգնի՛ր հպարտ որպես լույս լեռն է մեր կանգուն»։

Չկա քիչ թե շատ երևելի հայ գրող, ով իր խոնարհումն արած չլինի Խաչատուր Աբովյանի և նրա երկի առջև։ Այն հիացմունքն աննախադեպ է հայերի և գրի պատմության մեջ։ «Վերքի» տասնյակ հրատարակություններ եղան, նաև օտար լեզուներով։ Այն ոչ միայն հայ, այլև համաշխարհային գրականության մի վառ իրողություն է՝ իր մարդասեր ու ազատատենչ բովանդակությամբ։

(Իմ եղբայր Ռուբեն Ադալյանը մի օր խոստովանեց. «Ինչ էլ նկարում եմ՝ նատյուրմորտ, բնապատկեր, բազմամարդ կոմպոզիցիա, անգամ՝ քանդակ, ստացվում է ինքնանկար»։ Ֆլոբերն ասաց. «Մադամ Բովարին ես եմ»։ Ուշադիր նայելով շուրջս, ես մի օր տեսա՝ Դոն Կիխոտը Սերվանտեսն է, «Ոճիր և պատիժը»՝ Դոստոևսկին։ Լուվրում շատ երկար դիտում էի Ջոկոնդայի կարծես անձեռակերտ դիմանկարը։ Աստված իմ, կարծես Լեոնարդո դա Վինչին լինի՝ իր ժպիտով և իմաստնությամբ։ Հետագայում ինչ-որ տեղ կարդացի՝ ժամանակակից գերզգայուն սարքերով ուսումնասիրել են «Ջոկոնդա» յուղաներկ կտավը և նրա «ենթատեքստում» հայտնաբերել Լեոնարդոյին՝ նրա հայտնի գրաֆիկական ինքնանկարին որոշ գունագծերով բավականին նման։ «Ծիրանի ծառ», «Գարուն ա, ձուն ա արել» երգերը լսելիս Կոմիտաս չե՞ք տեսնում, ո՞նց չեք տեսնում, աչք չունե՞ք։ Թումանյանի ստեղծագործություններում հեղինակի ինքնանկարն է, մի աշխարհաշեն բանաստեղծ՝ ծնված աշխարհին անհայտ Լոռվա Դսեղ գյուղում։ Վերջապես ասեմ՝ «Վերք Հայաստանին» անգին գանձ է նաև իբրև Խաչատուր Աբովյանի ինքնանկար, որին լավ ճանաչելու համար հարկ է մի քանի անգամ կարդալ նրա վեպի յուրաքանչյուր էջ)։

Այս էսսեն հեշտ չեմ գրում, ուրիշ շատ բան էլ գրում եմ դժվարությամբ, կասկածելով ամեն բառ ու տողի ճշմարտությանը, չեմ անտեսում նաև քերականություն ու կետադրություններ։ Վերջում գրվածքը ծայրեծայր ընթերցելով՝ դարձյալ կասկածում եմ, նախ և առաջ ինձ՝ արդյո՞ք մի բավարար խոսք եմ շարադրել։ Ասում եմ՝ ո՛չ։ Ասում եմ՝ այո՛։ Դարձյալ՝ ո՛չ։ Եվ որոշում եմ այլևս ոչինչ չգրել։ Սակայն գրում եմ հակառակ ներքին մարդուս ցանկության։ Երանի նրանց, ովքեր չգիտեն ինչ է գիրն ու գրականությունը, չեն ճանաչում իրենց և գորտի նման երջանիկ բարգավաճում են տգիտության ճահճում։

Ես որոնում եմ մեկ հատիկ բառ, երկու-երեք բառեր, որոնք կխորհրդանշեն «Վերք Հայաստանիի» էությունը։ Որ կողմ նայում եմ, չեմ գտնում։ Որտե՞ղ ես, բա՛ռ, կա՞ս, թե՞ չկաս։ Վերջապես պայծառանում եմ։ Ինձ այդ բառը հուշում է, ցույց տալիս, նկարում է Խաչատուր Աբովյանը և կշտամբում՝ ամոթ քեզ, վերցրու, մտքիցդ չհանես, բառը վեպիս ճակատին է՝ «ողբ», «ողբ հայրենասերի», «ողբ»։

Բառն ունի և՛ ժանրային-կառուցվածքաբանական, և՛ բովանդակային շերտեր։ Մովսես Խորենացու «Ողբը» («Ողբք վասն բառնալոյ թագաւորութեանն հայոց…»)։ Գոյություն է ունեցել Պատմահորից առաջ ու հետո՝ անտիկ աշխարհից մինչև միջնադար։ Ժանրային ձևվածքի հիմքում ժողովրդական լալյաց ողբասացությունն է։ Աչքի է ընկնում բարձր հուզականությամբ, նաև՝ հռետորականություն, անասելի համեմատություններ ու քնարականություն, այստեղ իրար են հակադրվում «երանելի» անցյալը և դառնաղի ներկան, հեղինակը երազում է լուսավոր գալիք ժամանակներ և մխիթարում, հույս տալիս ապրողներին։ Ողբն ստեղծվում է՝ գրվում, երգվում, բեմադրվում «Ի սփոփանս տրտմեցելոց»։ «Վերք Հայաստանին» հայ միջնադարում այնքան տարածված, մեծարժեք գրականության այս տեսակի կրողն է։ Աբովյանը արևմտյան լեզուներ գիտեր, ծանոթ էր Գյոթեի, Շիլլերի, Կանտի, Ռուսսոյի ստեղծագործություններին, սակայն չցանկացավ եվրոպական չափանիշներով վեպ գրել, այլ՝ հայաշունչ ու հայանպաստ, հիմք ունենալով հարազատ ժողովրդի բանահյուսությունը, մեր ողբն ու ազգագրությունը։ Եվ, օ՜, զարմանք՝ նրա ազգային վիպասանությունը, ինչպես նշել եմ, եղավ նաև համաշխարհային։ Նկատել եմ. եվրոպացիներին հետաքրքիր են օտար գրականության ու արվեստների այն գործերը, որոնց տեսակից իրենք չունեն, իրապաշտ են, նրանք նորություն են սիրում և փորձում են հոգով ու մտոք ավելի հարստանալ։

Այստեղ փորձեմ ինձ ու ոմանց համար մի վերջին եզրակացություն անել։ «Վերք Հայաստանիի» անշրջանակ շրջանակում ո՞վ է «ողբի» կրողը, ո՞վ է ողբում ի լուր ազգի և մարդկության։ Կարծում եմ, նա՝ Խաչատուր Աբովյանը, նա է ողբասացը, նա է ողբերգում։ Եթե ճիշտ է, իհարկե սխալ չէ, այո՛, Աստծո շնչով շնչող ամեն արարիչ ինչ էլ ստեղծում է՝ ստացվում է ինքնանկար։ «Վերք Հայաստանին» ինքնանկարն է Խաչատուր Աբովյանի, որի մեջ ապրում է նաև հայ ժողովուրդ։ Տխուր, ողբանվագ մի երգ ունենք, որ ուրիշները չունեն՝ «Օ՜, Հայոց աշխարհ…»։

Ահա Արարատ բուրգի տեսքով իմ գծած եռանկյունու անկյուններից մեկը, որին հարաբերում են Րաֆֆու «Սամվելը» և Չարենցի «Երկիր Նայիրին»։

«Սամվելը» պատմական իրադարձությունների հինվածք ունի՝ 5-րդ դարի պատմիչ Փավստոս Բուզանդի «Հայոց պատմությունը». «Որդի մի Վահանայ, անուն Սամուէլ, եհար սատակեաց… մայր իւր»։ Ըստ Բուզանդի՝ Սամվելն սպանում է հայրենիքն ուրացած խորթ մորը, Րաֆֆու վեպում նա սպանում է հարազատ մորը՝ հայրենիքին դավաճանելու համար։ Գիտակցաբար հեռանալով ճշմարտությունից՝ գրողը հասնում է շատ ավելի էական ու բարձր ճշմարտության աստիճանին։ Այս պատճառաբանությամբ հարազատին սպանելն արդեն մի սովորական-կենցաղային մելոդրամ չէ, այլ ողբերգություն՝ ցնցող ու անօրինակ։

Այստեղ ես ուզում եմ հարց ուղղել ինձ և ձեզ միաժամանակ. որտե՞ղ է, ուրեմն, Րաֆֆին՝ ի՞ր ժամանակի մեջ, թե՞ պատմության խորագնա հորիզոններում… Իհարկե, իր դարի ծոցում միայն, որտեղից նրա հոգու զորավոր լուսարձակները գրկում են մեր նախնյաց ամբողջ ժամանակը։ Այդ սիրո դաշտը հայրենիքն է, որին ուրացողներն արժանի են պատժի։ Հին ճշմարտությունը Րաֆֆին վերածնեց արդիական գաղափարի։ Սամվելը ծնվել է հազար ու ավելի դարեր առաջ և ապրում է նաև այժմ, չի մահացել, մահը նրան երբեք չի կարող մոտենալ, և դա մահը գիտի։ Րաֆֆին Սամվելն է, Սամվելը՝ Րաֆֆի, նրանց համար սերն առ հայրենիք ու ժողովուրդ՝ ամենանվիրականն է բոլոր մյուս սերերից, անցյալից գալիս լցվում է ներկա գետի հունը և ալեկոծվելով շարժվում դեպի ապագա։

Ինչո՞ւ է կնոջ նկատմամբ սերը զգալիորեն գերազանցում մյուս զգացմունքները, նույնիսկ՝ հայրենասիրություն։ Որովհետև սերն առ կինը սուբյեկտիվ է ու եսական, և անվերջ գտնվում է, մինչև իսկ դա չգիտակցելով, ցանկությունների ու մտածողության անվերահսկելի շրջապտույտի մեջ։ Րաֆֆին և Սամվելը հաղթահարում են այդ եսականությունը, բոլոր նյարդերով փարվում հայրենիքի սիրուն, դառնում հարազատ ժողովրդի սրտի ու հոգու փողհարը։ Նրանց գալարափողը դարերում արձագանք տալով, հավաքում-համախմբում է հայ ժողովրդին հայրենիքի շուրջ, հայրենասիրության առջև խոնարհեցնում մարդկային բոլոր զգացմունքները, այդ թվում նաև սերը կնոջ նկատմամբ՝ ուժեղացնելու Հայոց աշխարհը մեր դժվար պատմության քառուղիներում։ Սա Րաֆֆու գեղարվեստական աշխարհում ապրող ամենաբարձր ու գերագույն գաղափարն է։ Ահա գերխիտ զգացմունքներով հյուսված բացառիկ հուզիչ ու դրամատիկական ակնթարթ, մի համլետյան լինել, թե չլինել.

« – Այժմ կասեմ քեզ, սիրելի՛ Աշխեն, թե ինչու համար եկա կամ ուր եմ գնում։ Երկու սիրելիներ դրած են իմ առջև. մեկը վտանգի մեջ գտնվող հայրենիքը, մյուսը վտանգի մեջ գտնվող կինը՝ դու։ Երկուսն էլ ինձ համար հավասար չափով պաշտելի են, երկուսն էլ ինձ համար հավասար չափով անգնահատելի են։ Երկուսի ձայներն ևս կանչում են ինձ։ Երկար ես տանջվում էի այն մտքով, թե դեպի ո՞րը դիմեմ։ Երկուսի համար ևս ուխտել եմ անկեղծ անձնազոհություն։ Բայց իմ զգացմունքները դժվարացնում են ինձ վճռել, թե որի՞ն պետք է նվիրել առաջին զոհը։ Ահա իմ սրտագին ըղձերը, իմ ամենաջերմ փափագները թափում եմ քո առջև, սիրելի՛ Աշխեն, դու ցույց տուր ինձ այն ճանապարհը, թե դեպի ո՞րը գնամ»։

Եվ կարելի է այսօր ևս՝ 2022 թվականի դեկտեմբերին, երբ գրում եմ այս հոդվածը, պատկերացնել այն անհատակ երջանկությունը, որ ռշտունյաց «նազելի օրիորդը» պարգևում է Սամվելին.

« – Դեպի հայրենիքի փրկության գործը… Դու ինձ արժան չես լինի, Սամվե՛լ, եթե քո արյունը չխառնես այն անբավ արյան հեղեղների հետ, որ պիտի թափվեն մեր աշխարհի ազատության համար։ Եվ ոչ ես արժան կլինեմ քեզ, եթե նույնը չանեմ…»։

Փավստոս Բուզանդի «Պատմության» մեջ այս երկխոսությունը չկա, Րաֆֆին է ստեղծել իր ժամանակակիցների և մեզ՝ ապրողներիս ու գալիք սերունդների համար, ճեղքել իր սիրտը՝ մեզ օծելով իր հայրենասեր արյունով։ Չեմ ուզում նրան հանճար ասել, համաշխարհային գրականության ու արվեստների տիրույթում այս բառը հարաբերում է շատ քչերին, մի Հոմերոս, Նարեկացի, Շեքսպիր, Միքելանջելո, Բախ, չխաղանք բառի հետ, չէժանացնենք նրան, ինչպես հաճախ մեզանում անում ենք, հանճար որակելով նույնիսկ ֆուտբոլիստներին։ Սակայն ուրիշ բառ էլ չեմ գտնում, հետևաբար՝ կրկնեմ Հովհաննես Թումանյանի, մեր մյուս մեծահրաշ գրողի խոսքը՝ ասված Րաֆֆու գերեզմանի վրա 1913-ին.

«Անմահ հոգի՛, որ հայի բազմադարյան տառապանքով ու նրա լավ ապագայի կարոտով լցված՝ քո տաղանդի կախարդական ուժով դուրս կանչեցիր անցյալի մութից ու ապագայի անհայտությունից հրապուրիչ պատկերներ ու հերոսական դեմքեր ու նրանցով վառեցիր, ոգևորեցիր վհատներին, որ տկարներիս համարձակություն ներշնչեցիր ու ղրկեցիր հզորների դեմ նահատակության արյունով լվանալու և սրբելու ստրկության արտասուքը, որ անհանգստություն տվիր հայ ժողովրդի հոգուն և ուղղեցիր նրան դեպի ազատագրության ճանապարհը… Ով անհանգիստ հոգի…»։ Այսպես հնարավոր է խոսել միայն Աստծո մասին, որը կա և չկա, իսկ Րաֆֆին՝ մշտապես ապրող, բացարձակ, անվիճարկելի եղելություն։

«Սամվելը» հայոց պատմավիպասանության գլուխգործոցն է, համաշխարհային վիպասանքի երևելի երկերից մեկը, թեև ունենք «Երկունք Թ դարու», «Գևորգ Մարզպետունի» և «Վարդանանք»։ Հերոսը՝ «որդի մի Վահանա, անուն Սամուել», մեր՝ հայերիս շեքսպիրյան Համլետն է։ Րաֆֆին Շեքսպիր չէ, բայց այստեղ, վեպի որոշ տեսարաններում բարևել ու ձեռք է մեկնել նրան։ Ինչպես «Անուշ» պոեմում Թումանյանը՝ «Ռոմեո և Ջուլիետին»։ Արարատի կերպարանքով իմ եռանկյունի բուրգում այժմ էլ որոնում եմ Րաֆֆու և նրա վեպի էությունը խորհրդանշող մեկ բառ և, ի տարբերություն նախորդի, անմիջապես գտնում եմ։ Այդ բառն է «հայրենասիրություն»-ը, որտեղ հայաստանյան վերքեր կան և հայրենասերի ողբ, ինչպես Խաչատուր Աբովյանի աշխարհում։

Վերջապես մտնեմ եռանկյունու ժամանակագրորեն երրորդ անկյան տարածք, որտեղ Եղիշե Չարենցն է և նրա «Երկիր Նայիրին»։

Հայ գրականության տիրույթում (և ոչ միայն) սա մի բացառիկ վեպ է թե՛ բովանդակությամբ և թե՛ գեղարվեստական ձևակառուցվածքով (այստեղ ձևն էլ է իմաստավորված և լրացնում, հարստացնում է բովանդակությունը մեկ ընդհանուր և միաձույլ շարադրանքում)։ Բառիս բուն իմաստով նոր, չեմ վախենա ասելու մոդեռն վեպ՝ հարազատ ու համահունչ 20-րդ դարասկզբի գրականության, համակ մշակութային մտածողության մոդեռնիզմին։ Չարենցը հաճախ լինում էր Մոսկվայում, որն այդ ժամանակ գեղարվեստի զարգացման աշխարհակենտրոններից էր, և շատ բան զգաց, տեսավ ու լսեց։ Նա գիտեր նորաոճ Մալևիչ ու Կանդինսկի, Մայակովսկի, Ցվետաևա, Բալմոնտ ու Ախմատովա, Ստրավինսկի ու Պրոկոֆև, տեսական ու փիլիսոփայական նորամիտք մանիֆեստներ։ Երևանյան տուն-թանգարանի նրա անձնական գրադարանը մեզ հարուստ տեղեկություն է տալիս նրա իմացությունների վերաբերյալ։ Շատ գրքերում կան նրա նշումները տողատակերում և լուսանցքներում։ Կարդացել է ուսումնասիրելով։ Հիվանդացել է գիտությամբ, որ պարզ երևում է նրա ամբողջ ստեղծագործության մեջ։ Բայց ոչ միայն այս ամենը։ Նրա զարմանալի ներքին մարդու ոչ թե ցուցամատը, այլ սիրտն ու միտքն են հաշվել իր ժամանակի զարկերակի տրոփյունները։ Ասաց, չէ՞, «ժամանակի շունչը դարձիր»։ Իր ժամանակ և հետագայում հայ գրողներից ոչ ոք այս աստիճանի չարտահայտեց իր դարի շունչն ու շնչառությունը, որքան նա։

«Երկիր Նայիրի» վեպը ու Չարենցի շատ երկեր, գրեթե բոլորն այս դաշտում են։ Ես արդեն ենթադրում եմ այն մեկ խորհրդանշային բառը, որը բնութագրում է իսկապես ով է զարմանալի Չարենց երևույթը։

Ձևակառուցվածքով որքան էլ մոդեռնիզմին հոգեհարազատ, «Երկիր Նայիրիի» նյութն ու բանվածքն ամբողջովին, լայնք ու խորքով մեր հայրեիքն է՝ Նայիրի երկիրը, նրա ներկան, անցյալն ու ապագան, նրա մարդիկ, Նայիրիի ցավերն ու վերքերը, որոնցից ասես տաք արյուն է հոսում։ «Երկիր Նայիրին» գրական սիմֆոնիա է, սիրո, ողբերգության, ծաղր ու ծիծաղի համանվագ։ Չունենք ևս մեկ այսպիսի ստեղծագործություն, զուգահեռ դրսևորումներ միայն Չարենցի մոտ կարելի է հանդիպել, որտեղ հայրենիքի ճակատագիրը նրա սիմֆոնիայում եղավ գլխավոր-գերագույն լեյտմոտիվը։ Ինչպես Աբովյանն ու Րաֆֆին, նա վեպ արարեց հայրենիքի բառաներկերով. սա շատ կարևոր է՝ արտահայտել քեզ, քո սրտի ու մտքի աչքերով նայել աշխարհին։ Կարո՞ղ է Դանթեն կամ Շեքսպիրը, օրինակ, կորեական կամ չինական աչքեր ունեին։ Կարծում եմ, կասեք՝ ո՛չ։ Ճիշտ ասացիք։ Սա ի սկզբանե համընդհանուր տեսություն է, գալիս է Հոմերոսից, որը չինացի չէր, հույն էր, նա աշխարհը տեսավ ոչ շեղ, այլ լայնորեն բացված աչքերով, և նրա հայացքում հայտնվեցին նաև Չինաստանն ու Կորեան, ամբողջ աշխարհը։ Շեղ աչքն էլ կարող է աշխարհ տեսնել իր ներքին-հոգեղեն աչքով, ինչպես հատուկ էր դնոսական իմաստասեր Պո Լոյին։

«Երկիր Նայիրին» առաջին անգամ ամբողջությամբ լույս տեսավ 1926 թվականին, բայց մինչ այդ էլ գրողին մտատանջում էր, գրական ճանապարհի հենց սկզբից։ «Դանթեական առասպել» (1915 թ.), «Կապուտաչյա հայրենիք» (1915 թ.), «Ազգային երազ» (1917 թ.), բոլորից էլ մեզ է նայում, մեզ հետ խոսում է Նայիրի երկիրը (ուշադրություն եմ հրավիրում), որն ունի կապույտ գույն, կապույտ երազ է։ Ամեն գույն խորհրդանշում է մարդուն ու երևույթներ։ Կապույտը կարոտի գույնն է։ Հարաբերում է և կնոջը։ Հիանալի է. «Կապուտաչյա՛ սիրուհիս, ամուսնանանք պիտի մենք»,- ասում է բանաստեղծը հայրենիքին։ Կին հայրենիքի էությամբ և հայրենիք՝ կնոջ։ Միայն Չարենցը կարող էր այսպես տեսնել։ «Կապույտը հոգու աղոթքն է, քո՛ւյր»։ Դարձյալ հայրենիքին է վերաբերում՝ «Լուսամփոփի՜ պես աղջիկ՝ աստվածամոր աչքերով… Կապո՛ւյտ աղջիկ…» (1917 թ.)։ Այս գունաձայները նախապատրաստեցին «Երկիր Նայիրի» սիմֆոնիան։

(Շատ տարիներ առաջ գրել եմ. «Կապույտը կարոտի գույնն է»։ Իմ պատմվածքների ժողովածուներից մեկին անուն տվեցի՝ «Կապույտ Երզնկա» (1985 թ.)։ Խոստովանեմ՝ ամաչում եմ, այդ ժամանակ ես չգիտեի կամ վատ գիտեի, չէի գիտակցում Չարենցի կապույտ-ը, թեև այն իմ մեջ էր, ենթագիտակցորեն հետևեցի նրան։ Հայրս բնիկ երզնկացի էր, հետևաբար՝ ես էլ եմ բնիկ երզնկացի, և ամեն օր կարոտում ու սիրում եմ Եփրատի ավազանում գտնվող այդ քաղաքը, որը չեմ տեսել, որտեղ ապրել է հայերիս Անահիտ աստվածուհին, Արամազդի դուստրը, որի պղնձաձույն արձանագլուխն այժմ գտնվում է Բրիտանական թանգարանում, մանրակերտ պատճենը՝ Երևանի իմ տանը, գրապահարանի վրա)։

Վեպը պատկերագրում է «խարխուլ ու տաղտուկ, հետամնաց, զզվելի, հիմար» գավառական քաղաքը և նրա մարդկանց, որոնք ժողովուրդ չեն, առավել ևս՝ ազգ, այլ խայտաբղետ բնակչություն։ Անուններն արդեն իսկ արտահայտում են հեղինակի վերաբերմունքն ու գնահատականը նրանց հանդեպ. Տելեֆոն Սեթո, Վառոդյան, Մեռելի Ենոք, Բոչկա Նիկոլայ, Գեներալ Ալոշ, տեր Հուսիկ-Խաչագող, Կլուբի մեյմուն, Կաթոլիկ Սիմոն և այլն, և թերևս ամենագլխավորը՝ Մազութի Համոն։ Այս է եղած-չեղած Նայիրի երկիրը, որը Եղիշե Չարենցի համար տառապանքից ավելի ողբերգություն է։ Նա լացում է իր դառնությունն ու ցավերը և բղավում ու ճչում ի լուր աշխարհի։ Հռոմեական կայսրության հզորության խորհրդանիշ պղնձյա գայլին նկատի առնելով, ասում է. «Օ, չի եղել մեր գայլը պղնձյա»։ Հետևաբար՝ տխուր ու դառն հարցական մտորումներ. «Ի՞նչ է վերջապես – Նայիրին… Ի՞նչ ենք մենք և ո՞ւր ենք գնում։ Ի՞նչ ենք եղել երեկ և ի՞նչ պիտի լինենք վաղը… Գուցե սուտ է Նայիրին, Նայիրին չկա… Գուցե – հուշ է միայն,- ֆիկցիա, միֆ։- Ուղեղային մորմոք. սրտի հիվանդություն…»։

«Երկիր Նայիրիում» և այլ երկերում գրողի այս տրամադրությունները, մտքերն ու զգացմունքները ինչի՞ հետ կարելի է համեմատել, դժվարանում եմ նշել ամենահամեմատելին, դրանք այնքան շատ են։ Գուցե այս մեկը՝ «Որպես լքված թավջութակի ձգված մի լար», կամ՝ «Կապույտի՜ մեջ, կապույտի՜ մեջ – արևի ոսկին» և կամ՝ «Իմ Հայաստան յարը», կամ սա՝ «Հողմային մշուշ ու մահ»… Չգիտեմ։ Շատ բարդ է։ Որքան տարբեր, այնքան էլ նույնական, հակասությունների միասնություն, ինչպես Չարենցը։

Այնուամենայնիվ նա երազում է, տեսիլքներ, կարոտ ու սերեր ունի. «Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բարն եմ սիրում» (1921)։ (Ժամանակին բանավեճ եղավ՝ «բա՞ր» (միրգ), թե՞ «բառ» (հայոց լեզու)։ Իհարկե վերջինս, այստեղ խոսքը վերաբերում է ոչ թե ստամոքսին, այլ հոգուն։ Բանաստեղծության ձեռագիրը վերծանելիս հավանաբար շփոթմունք է եղել և «բառի» փոխարեն «բարն» է մտել ակադեմիական հրատարակության մեջ (1962թ., էջ 24)։ Հետագա հրատարակություններում ուղղվել է, դառնալով «բառ»։ Հիրավի, մեր բառերն ավելի արևահամ են, քան բարերը։ Չարենցը Գրողների միության մի շարքային անդամ չէր, որ «բար» գրեր։ Մայրենիի ու հայրենիքի «բառն» էր արտահայտում, որի համար էլ հետագայում նրան հեռացրին միությունից, որ «քար էր սոցիալիստական գրականության զարգացման ճանապարհին» (Հրաչյա Քոչար)։

Վահան Տերյանը ևս «Երկիր Նայիրի» էր գրել՝ ընտիր բանաստեղծությունների շարք, որոնցից յուրաքանչյուրը մարգարիտ բառերով ոսկե շղթա է։ Գրեթե միաժամանակ ստեղծված այս «Նայիրի»-ներն ունեն տրամադրությունների, հայացքների ու զգացմունքների որոշակի ընդհանրություններ՝ ցավ, տառապանք, սեր ու կարոտ։ Ահավասիկ «Մեր հին հոգին, համր ու մոլոր,//Ա՜խ, և՛ անզոր, և՛ անարգված», «Դու հպարտ չես, իմ հայրենիք,//Տրտում ես դու և իմաստուն», «Դու յոթնապատիկ Տիրամայր», «Բարակիրան նաիրուհին ինձ ժպտաց», «Երկիր Նայիրի, երազ հեռավոր,//Քնած ես քնքուշ թագուհու նման,//Մի՞թե ես պիտի երգեմ քեզ օրոր//Եվ արքայական դնեմ գերեզման», «Բարբարոսներ շատ կըգան ու կանցնեն անհետ,//Արքայական խոսքը մեր կըմնա հավետ» և այլն։ Մեկն էլ չմոռանամ ու ասեմ. «Վտարանդի, երկրում աղոտ,//Լուսեղեն, քեզ եմ երազում»… (Մտքովս անցավ գծածս բուրգային եռանկյունին, Տերյանին ներմուծելով, դարձնել չորս անկյունով մի քառակուսի, բայց դա կլիներ գրական ճշմարտությունից ու սկզբունքից մի նահանջ քայլ, մանավանդ տարբերություն էլ կա Չարենցից, Աբովյանից և Րաֆֆուց, ոչ անկարևոր, բավականին էական տարբերություն։ Տերյանը իր հայրենի Նայիրին երազում է, կարոտում վտարանդիության մեջ, հեռուներում, օտար-ամայի ճամփեքի վրա (բնավ մեղադրելի չէ, այլ մեծ, շատ մեծ բանաստեղծի ճակատագիր), իսկ Չարենցը, Րաֆֆին և Աբովյանը հայրենիքում են հայրենիք կարոտում։ Սա ավելի դրամատիկական է, որ, բնականաբար, առավել իրական գունագծերով է օժտել նրանց վիպասանքը, դարձրել ավելի տպավորիչ ու ճշմարիտ, իսկ հեղինակներին՝ առավել ողբերգական։ Ահա թե ինչու ես եռանկյունի բուրգ փորձեցի գծագրել, մի Արարատ, որի նմանը չկա մեր գրականության դաշտում, միակն է բոլորիս համար)։

Եվ այսպես. «Երկիր Նայիրի» վեպը, Չարենցի ողջ ստեղծագործությունը Եղիշե Չարենցի ինքնանկարն է, որին Մարտիրոս Սարյանն է տեսել գրողի իր հայտնի դիմանկարում, սակայն չի հասել ամբողջական արտահայտության, և հնարավոր էլ չէր, այլ մասնակի։

Հիմա Եղիշե Չարենց երևույթը խորհրդանշող բա՞ռն ասեմ… Քիչ առաջ դա ինձ թվաց հեշտ գործ, սակայն այժմ դժվարանում եմ որոշել այդ ընդհանրացնող մեկ բառը, դաշտն այնքան հարուստ է և բազմազան։ Լավ, ասեմ, վախենալով ու չվախենալով սխալվել։ Տեսի՞լք։ Կապույտ երա՞զ… Չգիտեմ, ազնիվ խոսք, չգիտեմ, ներողություն եմ խնդրում և չեմ ներում ինձ։

Հիմա ի՞նչն է երեք անկյունների ընդհանրությունը, կա՞ այդպիսին, իհարկե գոյություն ունի։ Դա հայրենյաց կարոտի, սիրո ու տառապանքի ճիչն է կապույտ զգացմունքներով։

Նայենք Արարատի լուսավոր գագաթին իբրև հոգևոր զարգացման փարոս և առաջ ընթանանք։

2022 թ. դեկտեմբեր