ՀԳՄ վարչությունը շնորհավորում է արձակագիր ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻՆ ծննդյան 60-ամյակի առթիվ
«Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԻՐԱԿԻՆ ՆԵՐԱՌՅԱԼ
Խոզատերը կանգնել, համոզում էր՝ «Վա՞տ էր,- ասում էր,- անցյալ տարի տեղը սալ տվեցի»: «Չէ՛,- արկղը իրենց էին քաշում կանայք,- կարող ա Արգոյին պետք ա: Արգո՛, Արգո՛…»,- ծեծում էին նկուղի դուռը: «Արգոն նամշած հացն ի՞նչ ա անում, արդեն անասնակեր ա»,- զարմանում էր խոզատերը: «Չէ՛,- ասում էին շենքի կանայք,- տենանք Արգոյին պետք չի՝ նոր… Թրջում ա, վառարանի վրա տաքացնում, ուտում: Արգո՛, Արգո՛…»,- ձեն տալով ծեծում էին դուռը:
– Սանէպիդկայանից էկել, նկուղներում մկնդեղ են դրել, կռիսների հետ սատկած չլնի՞,- անհանգստացան,- թե չէ՝ հիշո՞ւմ եք, անցյալ տարի էս ժամանակ գլուխ էր գովում՝ «Ընենց մի ձի ունեմ, ընենց հրեղեն… որ նստում եմ, շատերը մտածում են՝ գնչու եմ»:
– Արգոն գնացել ա գյուղ,- ասաց երրորդ հարկինի գնդակ տշող տղան:
– Ի՞նչ գիտես:
– Ինքն ա ասել, ասեց. «Մամադ որ թողներ, քեզ էլ հետս կտանեի, իրեքհարկանի տուն ունեմ ընդեղ»:
– Թո սուտ չխոսա,- չպպացրեց խոզատերը,- իրեքհարկանի տուն ունեցողը ուրիշի պադվալում չի ապրի:
Խոզատերը հաջորդ օրն էլ եկավ. քիչ բան չէր՝ հինգ պարկ ու երկու մեծ արկղ չոր հաց: Շենքի կանայք դեմ չէին՝ ձմռանը սալ պետք է, բայց Արգոն գար՝ նոր… Էլի դուռը ծեծեցին ու առաջվանից բարձր կանչեցին՝ Արգո՛, Արգո՛…
Խոզատերն անհամբեր էր, ասաց. «Վաղը տվիք՝ տվիք, չէ՝ Արգոյի հետ կերեք ձեր հավաքած չոր հացը»:
Ոստիկանները դեռ դիակը չէին հայտնաբերել ու շենքի ժողովրդին էին խոսեցնում: Երրորդ հարկինի տղան ասում էր. «Գյուղ ա գնացել», բայց գյուղի անունը չգիտեր: Մեկն ասաց. «Ամեն տարի էլ էս ա՝ իրա դառը քրտինքով հավաքածը ջեբը դրած գնում ա, դափ-դատարկ հետ ա գալի…»: Երրորդ հարկինի տղա երեխան թե՝ «Իրա իրեքհարկանի տունն ա ճոխացնում»: Ոստիկանը չհավատաց, որոշեց խաղատներում նրան փնտրել:
Անցել էր մի շաբաթ, շենքի կանայք դժգոհ էին ոստիկանության աշխատանքից՝ ո՛չ դիակն էին գտել, ո՛չ հետքը: Բայց, համենայնդեպս, երկու պարկ չոր հաց պահել էին. Ինչքան ուզում է՝ խոզատերը թող մրթմրթա: Երրորդ հարկինի տղան ծամոն ծամելով ասում էր. «Քիչ ա, գալու յա ձմեռն ի՞նչ ուտի էդ մարդը»:
Ոստիկանները հավաքել շենքի ժողովրդին, պահանջում էին. «Պատմեք՝ ո՞ւր էր գնում, ո՞ւմ հետ էր գնում, ի՞նչ էր անում, ինչո՞ւ էր անում»: Պատմում էին. «Խալին ու պատուհանը փողով էր լվանում, մնացածը՝ ով ինչ կտար: Մեկ-մեկ վստահում էինք՝ երեխեքին փողոցն անփորձանք անցկացնում, տանում էր դպրոց, դպրոցից վերցնում, փողոցն անփորձանք անցկացնում, բերում էր տուն: Կրթություն չուներ, բայց որոշակի գրագիտություն կար. Աստվածաշնչից մի երկու տող, քիչումիչ՝ հեքիաթներից… Քիմիայից էլ գաղափար ուներ՝ հին ճաշերը չէր թողնում թափենք, մեջը սոդա էր լցնում, եռացնում, ուտում, որ փող քիչ ծախսի»: Երրորդ հարկինի տղան քիթը քաշելով ասում էր՝ «Գյուղի տան պատերին ոսկի էր ուզում փչել»: «Ո՞րն ա նրա գյուղը, տղա՛, և կա՞ արդյոք էդպիսի գյուղ… Հլա մատդ քթիցդ հանի, լեզվիդ տակ բան կա, դու մի բան գիտես՝ չես ասում»,- քրքրում էր ոստիկանը: «Կա՛,- պատասխանում էր երրորդ հարկինի երեխան,- ուղղակի ես աշխարհի քարտեզը վատ գիտեմ»:
Ոստիկանը կարգին՝ ուղն ու ծուծով, հեր ու պապով ոստիկան էր,- պետությունից էնքան պարգևներ ուներ ստացած՝ մի թանգարան կլցվեր,- գլուխը որ լրիվ խելք էր՝ ոսկոր, միս ու կաշի չկար: Նրան հայտնի էր կյանքն իր բոլոր մանրամասներով, ցանկացած ծանր հանցագործություն բացահայտում էր երեք օրում, ու էդպիսի բան դեռ չէր պատահել. շաբաթն անցել էր՝ կամուրջների տակերով, մորգ ու հիվանդանոցով ներառյալ՝ աշխարհը խուզարկել էր, Արգոն իր քնձռոտ հալով չէր բացահայտվում: Կատաղած շան պես պոչն առել բերանը՝ ոստիկանը հերսից ինքն իրեն ուտում էր ու անզորությունից մատիտի պոչով ծեծում էր սեղանը: «Ա՛յ մարդ,- գոռում էր շենքի ժողովրդի վրա,- էս ի՛նչ տեսակ մարդիկ եք. կարող ա էդ մարդը մոլագար ա, ձեր էրեխեքին ժպտում ա, մի ուրիշ տեղում երեխա յա սպանում, կարող ա այլասերված ա՝ էդ կորած օրերին այլանդակությամբ ա զբաղվում, հետո գալի, ձեր երեխեքի հետ ա շփվում: Կարող ա հիվանդ ա, ա՛յ մարդ, էդ մարդը, էդ կորած օրերին նոպաների մեջ գալարվում ա, բայց որ բուժենք՝ պիտանի ա… Բա ձեր հացն ա ուտում, ա՛յ ցավներդ տանեմ, բա ձեզ հետաքրքիր չի՞ էղել էսքան ժամանակ…»: «Իսկ մենք ի՞նչ իրավունք ունենք էդքան բան պահանջենք տված չոր հացի կամ հին ճաշի դիմաց, մեր ի՞նչ գործն ա՝ ուրիշի տղամարդը ուր ա գնում կամ որտեղից ա գալի,- արդարանում էին կանայք,- կարևորը՝ լրիվ անունը գիտենք՝ Արգամ ա: Ամբողջ օրը հայաթում, մեր աչքի առաջ կանգնում էր, մինչև մեկը ձեն տար, մի գործի դներ, հին ու մին շոր տար, մի քանի դրամ տար… Քանի պարապ էր, բակում խաղացող էրեխեքին կանչում էր, լկստվում՝ «Մի հարց տամ, կպատասխանե՞ս»։ «Տո՛ւր»: «Աստծու նստավայրը որտե՞ղ ա գտնվում»։ Ցուցամատը օդ տնկում, էրեխեն ծիծաղում էր՝ գիժ ա՜։ Ծիծաղում ու փախչում էր: Արգոն հաջորդին էր մոտ կանչում, էլի նույն հարցը տալի… Էնքան էր տալի, կասկած էր ընգնում մեջդ՝ կարող ա՞ սա գիդի, գիդի ու չի ասում: Չէ՜, պարզ էրեվում էր՝ վատ բանի ընդունակ չի: Չէր խմում, չէր ծխում, եթե իր հաշվին՝ չէր էլ ուտում, նոր շոր չէր հագնում, կինո-թատրոն չէր գնում, տո՛ հեչ կնկա մոտ չէր գնում, վայթե չէր էլ հասկանում կնիկն ինչ բան ա: Ճգնավորից վերան՝ կյանքը մերժած ուներ, ինքն իրան ապրելը արգելել էր:
…Փիլիսոփա էլ էր սատկածը։ Որ ասում էինք. «Հերիք ա քեզ զրկես՝ փող հետ քցես, մի քիչ էլ քեզ հաճույքի տուր», ասում էր. «Հայերը չունեն քավարան, նրանց քավարանը համատեղվում ա կյանքի հետ»։
Էդ արանքում խոզատերը մի անգամ էլ եկավ. ափսոս էր երկու պարկ չոր հացն անտեր մնար: «Չէ՛,- էլի ասացին կանայք,- մեկ էլ տեսար՝ Արգոն էկավ»:
Եկավ: Նույն քոսոտ-քնձռոտ հոգնած-բեզարած քրջակոլոլ Արգոն. երբ անհույս փնտրել էին կորչելուց հետո երկրորդ կիրակին ներառյալ: Կանայք սպասում էին մի բան պարզվի, որ իմանան՝ հացը տա՞ն: Կռանում, նայում էին բանալու անցքից. ոստիկանը գնում-գալիս էր սենյակում, խաթրով ու զոռով ուզում էր Արգոյից խոսք կորզել.
– Մեր երկրի վատն էն ա,- ասում էր,- որ փոքր ա, էնտեղ հնարավոր չի կորչել, բոլորը գիտեն քո քնել-արթնանալու, մեռնել-ապրելու ժամերը: Հնարավոր չէ տանից դուրս գալ և այլևս չվերադառնալ: Ես ամեն ինչ գիտեմ, ուղղակի քո ազնվությունն եմ փորձում: Արգո՛ տղա, քո կամքով ամեն ինչ պատմի,- հորդորում էր:
– Իրեքհարկանի տունս էի նորոգում:
– Դու երբեք էսքան երկար չես բացակայել,- խոժոռ ոստիկանը մատիտով համբերատար տկտկացնում էր սեղանին:
– Միշտ էլ բացակայել եմ էնքան, ինչքան փող եմ ունեցել: Անցյալ տարի օճորքի գերանն էր փտած, մի օրում փոխեցի, էկա: Նախանցյալ տարի բակի սալերն էին խախտվել, ջրերից քայքայվել՝ երկու օրում փոխեցի, հետ էկա: Էս տարվա գործը շատ էր…
– Տար ցույց տուր,- պնդեց ոստիկանը:
– Պա՛հ,- ասաց Արգոն,- էդ ո՞վ դառար որ:
– Արգո՛ տղա, խելքդ գլուխդ հավաքի,- սաստեց ոստիկանը,- էնքան կծեծեմ, ողնաշարդ կփշրվի, կլցվի կրունկներդ,- բանալիները խլեց Արգոյից, գնաց, որ ճշմարտությունը պարզի: Եվս մի կիրակի շենքի կանայք սպասեցին, մինչև ոստիկանը սարսափահար հետ եկավ:
– Ա՛յ մարդ,- ասաց զարմանքից գլուխը բռնած,- ես ըտենց բան չէի տեսել: Արա՛,- ամոթանք տվեց Արգոյին,- դու էշ ես ու իշի քուռակ: Արա՛, էդ պալատների տերը ինչի՞ յա պադվալներում ապրում:
– Պուճուր գյուղ ա, աշխատանք չկա, իսկ տունը, գիտես՝ հոգս ա, ծախս ա…
– Ա՛յ իշի քուռակ, ծախի էդ տունը, քանի՞ կյանք ես ապրելու, արի էս կողմերում մի լավ տուն առ:
– Գին չեն տա,- ասացին շենքի կանայք,- աշխարհից շատ ա հեռու:
– Ի՜նչ եք խոսում,- կյանքը լավ գիտեր ոստիկանը,- էնքա՜ն էկզոտիկայի սիրահար միլիարդատեր… Էդպիսի բնություն ու պալատ երազում էլ չեն տեսել, կթռցնեն:
– Բա որ ծախեմ, ես ո՞ւր կվերադառնամ, տարվա մեջ իմ էրկու-իրեք օրը ո՞ւր կկորչեմ:
– Որ էստեղ տուն ունենաս,- համոզում էր ոստիկանը,- էլ պետք չի լինի վերադառնալ, նույն տանը հա՛մ կապրես, հա՛մ կկորչես:
– Էդպես ո՞նց կլնի, ախր չի լինի, բա ես ո՞ւր կվերադառնամ,- բութ երեխայի անմեղ ձայնով հարցնում էր Արգոն:
– Ցավդ տանեմ,- բացատրում էր ոստիկանը,- որ դրա նման կամ դրա կեսի չափ, ասենք մեր թաղում, տուն ունենաս, հանգիստ կապրես, էլ ո՛չ գնալ ա պետք, ո՛չ գալ, ո՛չ էլ վերադառնալ… Դաժե կարաս պսակվես:
– Բայց ոնց կլնի…- չէր հասկանում Արգոն,- ո՞նց կարելի յա ապրել առանց վերադարձի հույսի… Անհնար ա առանց վերադարձի… Լավ ա էստեղ տուն չունենամ, բայց վերադառնալու տեղ ունենամ։ Թե չէ՝ ո՞նց կլնի…
ԼՈՒՍՆԻ ՄԱՀՎԱՆ ՕՐԸ
Ասում էր. «Միանգամից մորթեցի»: Ուզում էր, որ ես իրեն խղճամ. «Այլ ելք չկար,- ասում էր,- թիկունքում քնած երեխաներն էին, դիմացը՝ գիշերը, որ չնայած աստղազարդ էր, բայց գիշեր էր վերջապես»: Մինչ էդ միայն հավ էր մորթած եղել, էն էլ՝ երբ հյուր էր եկել, իսկ բակում տղամարդ չկար: Ստիպված՝ ասում էր: «Դանակը որ գցեցի վիզը, մի հևքով հոգին թռավ… ձեռիս վրա տաք ծորաց, ու վերջ: Զգացի, ամեն ինչ զգացի… իրենից էլ լավ»: Շատ էր ուզում, որ իր վիճակի մեջ մտնեմ: Նրանով էր իրեն մխիթարում, որ չէր տանջել, հմուտ էր մորթել. «Թուրքի պես,- ասում էր,- գցելն ու կտրելը մեկ էղավ: Բախտս էնքանով բերեց, որ դանակները նոր էի սրել տվել՝ թթվի կաղամբը կտրատելու համար»: Երդվում էր, որ նախօրոք պլանավորած չի եղել: «Դե լավ,- ասում էի,- հերիք ա արդարանաս, հո ի՞նձ չես մորթել»: «Չէ՛,- ասում էր,- մեղք էր… նույնիսկ արնախում ձմուկը դա չէր անի: Ամա՛ն, ամա՛ն…- իրեն բաբա էր չափում,- մեղա քեզ, Տե՛ր, մեղա՛…»: Չէր կարողանում իրեն ներել. «Մի րոպե… մի րոպե որ դիմանայի, պահը կանցներ, ու էդ բանը չէի անի»: «Բոլորի կյանքում էլ էդ րոպեն է համը հանում»,- կատակի էի տալիս: «Էնքան էլ մեղք էր,- ասում էր,- ուժ էլ չուներ դիմադրելու, ով գիտի՝ չէր էլ հասկանում, որ կարելի ա դիմադրել»: Ուզում էր, որ իրեն մխիթարեմ. «Հերիք ա, հա՞,- սաստում էի,- արել՝ արել ես, գլուխը քարը»: Շարունակում էր մղկտալ. «Բայց ի՞նչ անեի՝ ես կատաղած, դանակն էլ՝ սուր. հո իմ սիրտը չէի՞ խրելու»: Ազդվել էր. ինքն իրենից չէր սպասում նման դաժանություն. «Երբ արյան մեծ մասը արդեն գնացել էր, կարծես նոր հասկացավ ինչ ա կատարվել, բայց արդեն ուշ էր. մի անորոշ ցնցումով ոտները ջղաձգվեցին, ու վերջ… Պետք էր, պե՛տք՝ դիմադրել,- նախատում էր,- կատուն որ կատու ա՝ էլի չանչ ա գցում…»: Հիմա էլ մեղքը մորթվողի վրա էր գցում. «Գոնե մի անգամ քացի տար, հա՛…»: Գետնին լերդացած արյունից սարսափել էր: Դուրս էր վազել: Սառը ջրի տակ սրսփալով երկար լվացվել էր: Ջրի սառնությունից սթափվել էր: Վազել էր տուն, շորերը փոխել, որ երեխաները արթնանալիս չտեսնեն, ու դուրս էր եկել: Չնայած արշալույսին դեռ ժամանակ կար, չէր համբերել, ծեծել էր հարևանի դուռը ու դուռը բացած հարևանին կանչել՝ «Արի տես՝ ինչ եմ արել…»: Հարևանը նայել էր ժամացույցին. գիշերը նրան էլ էր վախեցրել: «Հեչ շորերն էլ չհագավ, հենց էդպես՝ շապիկ-թումբանով դուրս թռավ…»: Հարևանից գոհ էր՝ «Կարգին մարդ դուրս եկավ»: Առաջին մխիթարողը հարևանն էր եղել. «Բերանդ չբացես, բան չխոսես… թող սուսուփուս անցնի, գնա»: Ինքը համաձայն չէր. «Արյուն թափելու սուսուփուսը ո՞րն ա»,- ասում էր: Ասում էր. «Էլ մորթելու իմաստը ո՞րն էր, որ սուսուփուս…»: Մխիթարում էի՝ «Մորթվողի համար բացարձակ մեկ ա՝ ուռա կգոռաք, թե դհոլ կզարկեք…»: Դառնացած հոգոց էր հանում. «Էն էլ ըտենց դհոլ զարկել…»: Էստեղ իրոք մխիթարել էր պետք. «Կարևորը մարդիկ պատճառը չհասկացան»: «Հարևանը գլխի ընկավ,- ասում էր,- կյանք տեսած մարդ էր, հո խոտ չէ՞ր ուտում»: Ասել էր՝ «Կնի՛կ, էս ի՞նչ ես արել, ինչի՞ ես արել… Էս լխպոր գառը ինչիդ էր պետք, գոնե ղոչը մորթեիր՝ հրեն, դմակը որդնել ա»: «Անտեր մնա… սիրտս լիքն էր՝ մեծ ու պուճուր էի՞ նայում»: «Է՞,- զարմացել էր հարևանը,- սրանից մի կարգին փլավ էլ չի լինի, խեղճի պճեղները չեն էլ պնդացել, հլա կճղակ էլ չեն դառել… արյունն էլ մի կարգին չի հասունացել, ոնց որ արյուն չլինի»: Հարևանն էստեղ սխալվում էր. «Արյան հասունանալը ո՞րն ա,- զարմանում էր,- լավ էլ կպչուն գոլորշի ուներ»: Շատ էր տանջվում պատմելիս, զգում էի, որ ամեն ինչ նորից աչքի առաջ է գալիս, իրոք սկսել էի խղճալ. «Ո՛ւֆ, յուղումեղր չենք խմել, կնի՛կ, հերիք ա…»: «Ախր իմաստ էլ չունեցավ մորթելը…»,- ասում էր մատները ջարդրտելով:
«Դրանից հետո մի շաբաթ էլ մեր տանը պահեցի, վերջում էլի հարևանին խնդրեցի, որդնած դմակով ղոչը մորթեց»,- ղոչի մասին արդեն ավելի հանգիստ էր պատմում: Ասում էր, միշտ էլ էդպես է ճամփու դրել, ամեն տարի էլ՝ բեռուբարձով: «Հիմարի մեկն ես եղել»,- նետում էի: «Տասը կիլո մեղր լցրի, երկու գլուխ պանիր…»: Չեմ թողնում շարունակի. «Մարդ մի պայթացրու, հերիք ա…»: «Ասեցի՝ մեղք ա, անմարդ կնիկ ա…»,- էլի եմ ընդհատում, էս անգամ ֆռթացնելով. «Դու մարդ ունեցողն էիր, ինքը՝ անմարդը…»: «Ասեցի՝ մեղք ա,- շարունակում էր կիսատ թողած տեղից,- տեգրերի հետ նույն բակում ա ապրում, թող խոսելատեղ ունենա, հանկարծ գլխի չընկնեն»: Ծըք, ծըք, ծըք՝ հիասթափված տարուբերում եմ գլուխս: «Իրան չէ, էրեխեքին խղճացի… աղջիկ էրեխա էին, տեգրերը որ գլխի ընկնեին, էլ չէին օգնի… դա էրեխա մեծացնո՞ղ էր. իրա նման լիրբ պիտի սարքեր»: Վա՜յ՝ ճարահատյալ երկինք եմ նայում: Էստեղ չարանում է. «Լրիվ դու էիր մեղավոր»: «Ե՞ս… ես յոթ տարեկան էրեխա էի էդ ժամանակ, ես ի՞նչ մեղավոր եմ, որ քո ընկերուհին լիրբ ա»: «Դու պայմաններ ստեղծեցիր…»: «Ես մի մատ էրեխա՝ հեչ չգիտեի էլ, որ մարդիկ լինում են նամուսով ու աննամուս»: «Որ դու չհիվանդանայիր…»:
Խոսքը մորս մանկության ընկերուհու մասին էր, որ ամեն ամառ իր երկու աղջիկների հետ գալիս էր մեր տուն՝ հանգստանալու: Էդ գիշեր ես հիվանդացել եմ՝ ջերմել ու հազացել: Բրոնխներս լրիվ փակվել են: Մայրս վախեցել է՝ կխեղդվեմ: Որոշել են՝ մայրս տանը կմնա, իր չորս և ընկերուհու երկու քնած երեխեքի մոտ, հայրս ու մորս ընկերուհին ինձ կտանեն հիվանդանոց՝ բժշկի: Բժիշկը նայում, ասում է՝ բան էլ չկա: Հետ դառնալիս ինձ թողնում են վարորդի մոտ, իրենք իջնում են անտառ: Ես սկսում եմ լալ ու դողացնել: Վարորդը տառապում է հետս: Գալիս, մորս ամեն ինչ պատմում է: Բայց մայրս, իր ասելով, բարի էր. ամեն տարվա պես գառ է մորթում, գյուղական բարիքներով ընկերուհուն ճամփու դնում. «…Որ իր ընտանիքում հանկարծ կատարվածը չհասկանային, մեղք էր, տեգրերի հետ նույն բակում էր ապրում»,- անընդհատ արդարանում էր: «Անխելք ես եղել, անխելք: Ես կասեի՝ հիմար»: Էլի ինձ էր մեղադրում. «Դու որ չհիվանդանայիր… գիշերով անտառ մտնողի մտքով էդ պիտի անցներ, բա ի՞նչ…»: Ու ինչքան ընկերուհու, այո՛, ընկերուհու, ոչ թե հորս, դավաճանության մասին էր պատմում՝ «Տղամարդն ու շունը մեկ են,- ասում էր,- ինքը պիտի թույլ չտար», էլի հիշում էր, թե ոնց մորթեց անմեղ գառը. «Ա՛յ մարդ, մի գոմ լիքը հավուճիվ, իմ աչքը ինչի՞ հենց է՛դ գառը տեսավ…»:
Տարիների հետ հորս սիրուհիները փոխվել էին: Մայրս մեկի եղբայրներին էր խնդրել սանձերը քաշեն, մյուսի ամուսնու ականջին էր հասցրել: «Էն մեկին էլ փողոցում բռնեցի, էնքա՜ն ծեծեցի… ցեխաջրի մեջ խեղդամահ արի»: «Հպարտանալու տեղ ունես»,- գովում էի: Բայց միևնույն է. ոնց պտտվում էր՝ հասնում էր մորթած գառանը: Էնքան պատմեց՝ դարձավ ժառանգական ունեցվածք, փոխանցվեց ինձ: «Գոնե իմ անկողնում չլիներ,- հիմա էլ ես էի բողոքում, երբ ամուսնուս բռնացրել էի. թարսի պես էլ՝ օժիտիս սավանն էի փռել… գոնե մի անգամ վրան քնած լինեի…»: Տխուր ժպտում էր. «Որ մի գառ լիներ՝ մորթեիր, սիրտդ ահագին կհովանար»:
Հետագայում, երբ ոչ միայն ամուսինն ու ընկերուհին, այլև սեփական ձեռուոտն էին դավաճանում, գառան պատմությունը փոփոխություններ կրեց. երբեմն փոխվում էր ժամանակը՝ ոչ թե գիշեր էր, այլ ցերեկ կամ արշալույս, հարևանը՝ ոչ թե շապիկ-թումբանով էր, այլ սարից էշով փայտ էր բերում, գառան տարիքը՝ ոչ թե ամսական էր, այլ քսան օրական, ես՝ ոչ թե բրոնխներս էին փակ, այլ թոքաբորբ էի… Մորս ջահելությունից մինչև ծերություն գառը մորթվեց՝ տարվա բոլոր եղանակներին, օրվա տարբեր ժամերի ու տարբեր պարագաներում… Խիղճը դեռ տանջում էր անտեղի տեղը մորթած գառան համար, բայց ներքին գոհունակություն այնուամենայնիվ կար. պատմում էր արդեն առանց իրեն ուտելու, ինչ-որ տեղ բավարարված. մորթելը մայրս համարում էր իր լիակատար հաղթանակը, ասես ոչ թե գառ, այլ նրան էր մորթել:
Հ.Գ. Վերջին անգամ պատմելիս գառը երեք օրական էր՝ լխպո՜ր-լխպոր, դողդողացող ոտներին հազիվ էր կանգնում: Ժամանակը՝ մի աննման մայրամուտ: Հարևանը՝ ծանր սգի մեջ էր, մորն էր թաղել: Ես՝ հիվանդոտ, նվազ էրեխա էի…:
Բայց միևնույն է. խղճի մասին խոսք լինել չէր կարող՝ գառը պիտի մորթվեր:
