Նվիրում եմ Ասքանազ Մարտիրոսյանին և
Աննա ու Նունե Ադալյաններին, որոնք ինձ ուղեկցորդ եղան այս ճամփորդության ժամանակ։
Ն.Ա.
Չզարմանաք, հանդիպումները միայն ֆիզիկական չեն լինում, այլև՝ հոգեղեն, որ շատ ավելի էական է ու կարևոր։ Առաջին անգամ ես հանդիպեցի նրան 2000 թվականին Վայմարում, որտեղ նրա ընդարձակ տուն-թանգարանն է։ Հիմնականում այստեղ է նա երկնել իր մի քանի գլխավոր գեղարվեստական երկերը, փիլիսոփայել աշխարհի գոյության մասին և դարձել ամեն կողմից երևացող աստվածային-տիեզերական Ոլիմպոսի հավերժական բնակիչ։
1831-ին՝ շուրջ 200 տարի առաջ, Խաչատուր Աբովյանը երբ ուսանում էր Դորպատի համալսարանում, թարգմանեց Գյոթեի «Անտառի արքան», համոզված եմ՝ գիտակցաբար սկզբնավորելով գյոթեականություն երևույթը հայ գրականության մեջ, որ պատմական, ինչպես նաև արդիական իրողություն է, Աբովյանի ուշագրավ ներդրումներից մեկը մեր հոգեմտածականության դաշտում։ Ավելի ուշ խորաթափանց Հովհաննես Թումանյանը հայացրեց «Վարդը», որ, երբեմն մանկամտորեն, կարծում ենք մանկական գրականություն է և ոչ խոհափիլիսոփայական դրամա։ Փոքրիկ տղան մի փշոտ վարդ տեսավ, այժմ էլ տեսնում է, մշտապես տեսնելու է։ Նա ես եմ և ձեզանից յուրաքանչյուրը։ Հավաքական մարդկության դրաման է մարմնավորում այդ փոքրիկ տղան։
Նախանձ և չար լեզուները, որ բազմաթիվ, նույնիսկ զարգացած ժողովուրդների բնավորության մաս են, նաև՝ հայերիս, ժամանակին խոսում էին, թե Գյոթեն իր ոլիմպիական բարձունքից արհամարհանքով է վերաբերվել Շիլլերին՝ իր կրտսեր ընկերոջն ու հայրենակցին։ Նրա մեծանուն քարտուղար և բարեկամ Էքերմանի «Զրույցներ Գյոթեի հետ» չափազանց արժեքավոր գրքում այս մասին որևէ, թեկուզ հեռավոր նկատում չկա։ Ճշմարտությունն այն է, որ 1857-ից ի վեր Գյոթեն ու Շիլլերը Վայմարի գլխավոր հրապարակում կողք կողքի, ամբողջ հասակով կանգնած են նույն պատվանդանի վրա ու հպարտորեն նայում են միևնույն ուղղությամբ։ Մեծերն ի վիճակի չեն թշնամանք արտահայտելու, դա փոքրերի ռազմավարությունն է՝ հանուն իշխանության և փառքի։
Ես շրջվում եմ քանդակագործ Ռիտշելի պղնձյա խմբաքանդակից։ Մի քանի քայլ անելով՝ ետ նայում։ Այնտեղ են։ Դանդաղ, անհամարձակ, հուզված շարժվում եմ դեպի ոլիպմիացու տուն-թանգարանը։ Շքամուտքին մոտենալով՝ կանգ եմ առնում։ Ներս մտնե՞մ, թե՞ ոչ։ Ես ո՞վ եմ, որ ներս մտնեմ, Երևանից եկած մի սովորական զբոսաշրջիկ, ինչպե՞ս կոխոտեմ հանճարի հետքերը, ոտքերս չե՞ն դողա, չե՞ն ծալվի, դուք ասեք… Աջ ձեռքով շոշափում եմ փայտե գոց դուռը։ Ձեռքս դողաց։ Նաև ձախ ձեռքս։ Սիրտս դողում է։ Ուզում եմ փախչել այս Վայմար քաղաքից, բայց չեմ կարողանում, ասես մեխվել եմ քարե աստիճանին։ Այդուամենայնիվ, հասկացեք, անհայտն ինձ կանչում է, գայթակղում բաց դուռը, ներս մտիր։ Անհայտը մշտապես ձգել է ինձ ոչ ֆիզիկայի օրենքով, այլ հոգևոր-մտածական, օրինակ՝ հետաքրքիր է ինչ կա-չկա դիմակի ետևում, դիմակի տակ դիմա՞կ է, թե՞ մեկ ուրիշ բան։ Նույնիսկ բացահայտում անելիս բանը շարունակում է գաղտնիք մնալ։ Ես անբաժան եմ գաղտնիքներից։ Ինձ համար ամեն ինչ գաղտնիք է։ Ի վերջո, ձախ ձեռքս դռան փականի արծաթափայլ բռնակը վեր է բարձրացնում։ Չբացվեց։ Հետո դիմում եմ աջ ձեռքիս օգնությանը, բռնակը ցած եմ սեղմում։ Ահա, դուռը ճռաց և բացվեց իմ առջև։
Մեկ քայլ ներս եմ մտնում, երկու, երեք զգուշավոր քայլեր, կարծես ոչ մի քայլ։ Ամեն կողմից Գյոթեի շունչն եմ զգում, ահա Ֆաուստը, ահա և Էգմոնտը, Մեֆիստոֆելը, Մարգարիտը, որոնք զարմացած նայում են ինձ՝ այս ո՞վ է, ինչո՞ւ է եկել…
Բարև, երիտասարդ Վերթեր, տառապող, հարազատ Վերթեր։ Լսում եմ Գյոթեի ձայնը ոսկե բառերով… Կարծիք կա, թե բառերը չեն մեռնում, ոչինչ չի մեռնում անգամ հազար ու հազար տարի հետո, թռչում են կապույտ երկնքում ոսկեճերմակ աղավնիների պես, դու պետք է կարողանաս ձայները լսել։ Եթե չես լսում՝ չի նշանակում, թե նրանք մեռած են, չկան։ Դու ես մեռած։ Ձեռագրեր, գեղանկարչություն ու կենցաղային պարագաներ։ Մի պահ վերադառնում եմ իմ Էրեբունի-Երևանը. այդ ձեռագրերից երկու նմուշ գտնվում է Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի գրադարանում, որտեղ կա գյոթեագիտության կենտրոն, որի նախահայրը, ինչպես նշեցի, սուրբ Խաչատուր Աբովյանն է՝ սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչի հարազատ զավակը։
Բազմաթիվ սենյակներից մեկի լայնորեն բացված դռան առջև մարդիկ են հավաքվել՝ մտնելու ներս։ Սակայն չեն մտնում, որովհետև դուռն արգելափակված է գունեղ հաստ պարանով, կարող ես միայն դրսից մի թեթև ներս նայել։ Սա Յոհան Վոլֆգանգ Գյոթեի ննջարանն է։ Գիտեմ, ննջարաններն աշխարհում միակ տեղն են, ուր օտարը ո՛չ բարոյական և ո՛չ իսկ սահմանադրական իրավունք չունի ոտք դնելու, եթե, իհարկե, վայրենի մարդասպան չէ։ Ննջարանները պատկանում են իրենց տերերին՝ կնոջը կամ տղամարդուն, կամ նրանց ընդհանուր-միասնական զգացմունքներին, նրանց գաղտնի սիրուն։ Նրանց սեփականությունն են, ամենաթանկ սեփականությունն աշխարհի վրա, անգամ Աստված ու պետությունները իրավունք չունեն որևէ պատրվակով մուտք գործել այնտեղ՝ իմանալու գաղտնիքներով լի նրանց անձնական կյանքը, որևէ պատճառաբանությամբ, թեկուզ հանուն… ինչ հանուն ուզում եք ասեք, նրանց զրկել իրենց այդ սեփականությունից։ Դա կլիներ մարդու իրավունքների, նրա ազատության դեմ բարբարոս հանցագործություն։ Սակայն, ինչ ասել կուզե, 21-րդ դարում սա էլ է հնարավոր, ի դժբախտություն մեր Երկիր մոլորակի, որը տիեզերքում մարդկության միակ օրրանն է։
Վերջապես մոտենում եմ դռանը։ Հասկանալի է, ոչ թե ոտքերս, այլ աչքերս են ներս մտնում։ Երանի հազար աչք ունենայի և հազար ու մի սիրտ՝ ճանաչելու ննջարանն ամբողջությամբ, յուրաքանչյուր կետն ու գիծը, լույսն ու ստվերը, կան ու չկան, ամեն ու ամեն ինչ։
Մեկ լուսամուտով ոչ ընդարձակ սենյակի պատերին նշանավոր վարպետների չորս գեղանկարներ են, այդ թվում՝ Ռուբենսի մի բնապատկերը, որի մասին, իսկույն մտաբերում եմ, Էքերմանի «Զրույցներում» գրառում կա։ «Արքայից արքա, աստվածային,- իմ բառերով Գյոթեին դիմում է Էքերմանը,- այս նկարում լույսն առարկայի վրա միաժամանակ ընկնում է երկու տարբեր կողմերից, որ հակասում է բնության օրենքին, ի՞նչ կասեք»։ Գյոթեն ժպտում է. «Կրկնակի լույսը Ռուբենսի մեծ երևակայության արդյունքն է, դա հիանալի է, կրկնակի լույսն ավելի բարձր է, քան կյանքը, այս նկարը բնությունից վեր է կանգնած»։ Այդ պահին ես խառնվում եմ նրանց խոսակցությանը. «Մի՞թե գրականությունն ու արվեստները վերկյանքային են», և լսում եմ Գյոթեի խաղաղ ու հաստատուն ձայնը. «Մի՛ կասկածիր, օտարակա՛ն»։ Ես, որ մինչ այդ կասկածանքով, անգամ ժխտողականորեն էի վերաբերվում այս տեսությանը, ինչպես շատ շատեր երեկ, այսօր ու վաղը, այլևս չեմ կասկածում։ Ի վերջո աչքերս սևեռվում են երկաթե մահճակալին, միակ նյութական առարկան ննջարանում։ Ոչ ընդարձակ մահճակալ է, ընդամենը մեկ մարդու համար, պատված համեստ-սովորական ծածկոցով, կողքին՝ հնամաշ պահարանիկ, վրան՝ արծաթե մոմակալ, այս րոպեին մոմը վառվում է ու չի հալվում, ասես անմար կրակ լինի։ Հանկարծ անում եմ ինձ համար էլ անսպասելի ու վախեցնող մի շարժում. աչքերս թռչում են ննջարանի մուտքն արգելափակող պարանի վրայով, և երևակայական մարմինս գնում-պառկում է մահճակալին, մտնում վերմակի տակ, փորձում քնել-չքնել։ Գյոթեն հայհոյանք անելով ինձ վռնդում է մահճակալից՝ հեռացիր, մեծամի՛տ շան տղա, չփորձես գողանալ իմ մենակությունը։ Աչքերս ու մարմինս ձգված պարանի տակով վերադառնում են ելման դիրք, և ոլիմպիացուն իր ննջարանում, իր մահճակալի վրա թողնում եմ միայնակ։
Ետևիցս հրում են, հորդորում՝ մի կողմ քաշվիր, մենք էլ նայենք, մա՛րդ, բայց դռան առջև ամուր եմ կանգնած, տեղս ոչ մեկին չեմ զիջում, կարող եմ այսպես մնալ մինչև կյանքիս վերջակետը։
Սա մահճակալ չէ, այլ՝ քանդակագործություն, նկար, երաժշտություն, ավելի գեղեցիկ, քան Ռուբենսի բնանկարը, և լույսը նրան լուսավորում է ոչ թե երկու, այլ բոլոր հակադիր ու հակադարձ կողմերից՝ նրան դարձնելով աներևակայելի իմաստուն հորինվածք։ Մահճակալի վրա Գյոթեի հոգին է եղել և կա, ոչ մարմինը։ Ի՞նչ է մարմինը հոգու համեմատությամբ, ոչինչ, բացարձակապես ոչ մի բան, որ ծնված պահից դատապարտված է մահվան, իսկ հոգին հենց աշխարհ եկավ՝ բռնում է հավերժության ճանապարհը։ Ափսոս, շատ մարդիկ դա չգիտեն և վախ են ապրում, որ մի օր անվերադարձ պիտի գնան ոչ մի տեղ։ Ինչպե՞ս չմտաբերեմ իմ ու ձեր Հովհաննես Թումանյանին. «Ես միշտ հոգի, տիեզերքի մեծ հոգու հետ…»։ Եվ աչքերով այսպես շոյելով մահճակալն ու ամբողջ ննջարանը, մտածում եմ՝ որքան հարազատություն կա Գյոթեի ու Թումանյանի միջև, ասես ժամանակներով ու տարածությամբ բաժանված հարազատ հայր ու որդի։
Շատ գրականություններ, ճարտարապետություն, կերպարվեստ ու երաժշտություն, ինչպես իրենց ժողովուրդները, ավելի կամ պակաս չափով, բնականաբար, մտածողության ընդհանուր եզրեր ունեն միմյանց հետ։ Այս խնդրում «գրական կապեր» երևույթը գուցե առաջինն է, թերևս՝ երկրորդ, բայց ոչ վերջին։ Սա գիտություն է գրականագիտության մեջ։ Հարյուր և ավելի տարիներ, այն ժամանակից, երբ հայ ժողովուրդն ազատ եղավ «ղզլբաշի» դարավոր ստրկությունից ու հայտնվեց քրիստոնյա Ռուսաստանի կրնկի տակ, մեր միջև սկիզբ առան, ձևավորվեցին ու խորացան ոչ միայն քաղաքական, այլև գրական առնչություններ։ Մտքովս անգամ չի անցնում ստվերելու դրանց արժեքն ու նշանակությունը։ Ռուս-հայ մշակութային կապերը չափազանց բարենորոգիչ եղան մեզ համար՝ շնորհիվ ռուս ժողովրդի մեծ գրականության ու արվեստների ազդեցության։ Բայց… Քաղաքականացված խորհրդահայ գրականագիտությունն ու պատմագրությունը բացահայտ քաղաքական նպատակներով դա չափազանցրին՝ այն համարելով մեր գրեթե մեկ ու միակ հավատամքը։ Ո՛չ, բարեկամնե՛ր, ուրիշներն էլ կան՝ ի սկզբանե սիրելի ու հարազատ։ Անուշադրության մատնել նրանց՝ կնշանակի զգալիորեն կրճատել հայերիս հոգևոր դաշտը։ Դեռևս ոսկեդարում մենք տեսանք Հունաստան և Հռոմ, ապա՝ Վերածնունդի գրականություն ու արվեստներ, նորադար Եվրոպա, մի քիչ շուտ կամ ուշ մշտապես եղանք զարգացող աշխարհի հետ։ Ո՛չ, Ռուսաստանը միակը չէ, շատերից մեկն է, սա պետք է գիտակցել՝ հանուն մեր ազատության։ Գյոթե ու Թումանյան առնչությունը շատ հետաքրքիր է։ Գյոթեականություն չկա՞ Ավետիք Իսահակյանի ու Դերենիկ Դեմիրճյանի աշխարհում։ Այլոց։ Ինձ կարող եք առարկել։ Ներողություն, կարծիքս չեմ փոխում։ Գերմանիա-Հայաստան գրական կապերն արժանի են շատ լուրջ ուշադրության։ Դա ավելի մեզ է պետք, քան նրանց։
Տեսեք, Ավետիք Իսահակյանը 1893-ին գնաց Լայպցիգ և մտավ տեղի համալսարանը, շուտով էլ՝ շվեյցարական Ցյուրիխ։ Այնուհետև, մինչև 1936-ը, ապրելով Հին աշխարհամասի մշակութային կենտրոններում, որոնց վրա զգալի էր գերմանական ազդեցությունը, իր մտահորիզոն ներառեց եվրոպական գրի ու փիլիսոփայության որոշ հատկանիշներ։ Չգիտեմ՝ ինչը և որքանով, սա իսահակյանագիտությունը պետք է ասի, որ գրեթե չի ասում։ Լուսավոր բացառություն է Վիգեն Իսահակյանի «Հայրս» հուշագրությունը։ Մարտիրոս Սարյանի ներկապնակը հատկանշվում է ֆրանսիական էքսպրեսիոնիզմի (հատկապես՝ Մատիս) գույներով, բայց մենք նրան ավելի շատ ու հիմնականում առնչում ենք ռուսական կերպարվեստի հետ, քաղաքական խաղ է և ոչ ճշգրիտ արվեստաբանություն։ Դերենիկ Դեմիրճյանը 1905-1910 թվականներին Ժնևի համալսարանի ազատ ունկնդիր էր, ջութակ էր նվագում սիրողական մակարդակով, ենթադրում եմ՝ նաև Բախ, նրա գրականության մեջ, պատմության նրա ընկալումներում, մարդկային գոյի նրա վերլուծումների մեջ նաև մեծ աշխարհ կա, հիշենք «Ավելորդը» պատմվածքը, «Քաջ Նազար» կատակերգությունը, «Վասակ» դրաման, «Հայը» խոհագրությունը, «Վարդանանք» վեպը և այլ երկեր։ Եղիշե Չարենցը Գյոթե թարգմանեց։ Կարծում եմ, նորագույն ժամանակներում այս առնչությունների ամենահիմնարար արտահայտիչը Կոստան Զարյանը եղավ, որի ստեղծագործության հայելում արտացոլվում է ամբողջ հոգևոր Եվրոպան, նա, իր նախորդների օրինակով, գրականագետ Երվանդ Տեր-Խաչատրյանի բնորոշմամբ՝ նրա «բառերի ոսկին» ցույց տվեց, որ ազգայինը քո երկիրն է՝ թռիչքադաշտ դեպի երկինք։ Ես Պարույր Սևակին էլ եմ տեսնում այս ճանապարհի վրա։ Ոչ թե լավ տեսողություն ունեմ, այլ նա է հիանալի զգացել ու տեսել, թե դեպի ուր են ընթանում համամարդկային զարգացումները։ Նա ասաց. «Հրթիռային դարում կարելի է լինել ամեն ինչ, բացի մոմե թևերով Իկարից։ Պետք չէ, ի սեր աստծո, ատոմային էներգիայի դարում կրակ ստանալ… շփումով»։ Այս դիտումներն անելիս ես նկատի չունեմ գրական կապերի թարգմանական շերտը, իհարկե, դա էլ անկարևոր չէ, բայց ոչ առաջին կարևորություն, փոխայցելությունները թեկուզ համաժողով ու համագումար, հոբելյաններ, տոնակատարություն, նույն կլոր թե քառակուսի սեղանի մոտ միասին ուտել-խմելը, որ խորհրդային ժամանակ այնքան շատ էին մեր ու ռուսների միջև։ Այլ խոսքն այստեղ հիմնականում վերաբերում է մտածողությանը, գեղագիտական առնչություններին, իմաստասիրությանը, աշխարհի ու մարդկության գաղտնիքները բացահայտելիս ավելի կամ պակաս չափով միասնաբար նայել նույն ուղղությամբ։ Հասկանալի է, Աբովյանն ու Թումանյանը Գյոթեի հետ շամպայն չեն խմել, թեյ կամ սուրճ, նրանք ոչ թե մարմնով, այլ հոգով եղան հարազատ։ Ժողովուրդների հոգևոր փոխըմբռնման հիմնասյուները սրանք են։
Շարունակում եմ սիրտ ու աչքով նայել մահճակալին։ Այստեղից է Գյոթեի հոգին մեկնել տիեզերք, Թումանյանն ասում է՝ «դեպի էնտեղ, դեպի տուն»։ Տեսնես մահվան շնչում ի՞նչ է հիշել նա։ Եվ հանկարծ պայծառանում եմ, տեսել է ու հիշել մարիենբադյան էլեգիան՝ իր սերը։ Նրա ամենավերջին խոսքը երեք, ընդամենը երեք բառ է՝ «Ավելի շատ լույս»։ Ավելի վաղ և մինչև այսօր հայերս սրա երկվորյակն ունենք՝ «Եղիցի լույս»։
«Լույս»-ը ֆիզիկական երևույթ է և մտնում է գուցե ամենաընդարձակ ֆիզիկա գիտության մեջ։ Ցավոք սրտի, ես բնական գիտություններից շատ հեռու եմ և այստեղ բառ ու մտքեր արտահայտելիս կարող եմ և սխալվել։ Խնդրում եմ ձեր ներողամտությունը։ Լույսը վայրկյանում ավելի արագ է թռչում և առավել հեռու, քան ձայնը։ Ըստ ընդունված գիտական բանաձևերի՝ մեր երկրային բնության ու տիեզերքի տարածքներում ուրիշ ոչ մի ֆիզիկական մարմին հնարավորություն չունի նրա արագության ու թռիչքադաշտի հետ հավասարապես մրցակցելու։ Եթե տիեզերքում, օրինակ՝ Մարսի վրա, կյանքի նշաններ ես որոնում, դա մի պայմանավորիր այնտեղ միայն ջրի գոյությամբ, այլ պարզիր՝ աստղը լույս ունի՞, թե՞ ամբողջովին պատված է թանձր խավարով։ Միլիարդավոր երկնային մարմիններ ու աստղային համակարգեր մթության մեջ են, և գիշերային նրանց փայլատակումը իրենց լույսը չէ, այլ արևների լույսի անդրադարձը նրանցից։ Լույսն է կյանքի մայրն ու հայրը։ Հազար անգամ տեսել եմ և տեսել եք, հենց որ երեկոն իջնում է, օրը մթնում, կակաչ ծաղիկը կծկվում է, հավաքում իր գեղեցիկ թերթիկները, ինքնամփոփվում, քնում մեռածի պես։ Միայն առավոտյան է հարություն առնում ողջ գեղեցկությամբ և դարձյալ ապրում իր հրաշալի կյանքը։ «Առավոտ լուսո, արեգակն արդար»։ «Լույս, լույս զվարթ»։ Եթե ճշմարիտ է, թե մեր այս աշխարհն ինչ-որ ժամանակ կործանվել է և այնուհետև, միլիոնավոր տարիներ հետո դարձյալ վերածնվել, հավատացեք, կործանվել է խավարից և վերածնվել լույսի և միայն լույսի շնորհիվ։ Պաշտենք լույսն ավելի, քան Աստծուն։ Ո՞ւր էիր, Աստված, երբ մարդկությունը մեռնում էր։ Ո՞ւր ես հիմա…
Գյոթեի «շատ լույս»-ն ու մեր «եղիցի լույս»-ը ցուցանում են ֆիզիկական լույսի նաև հոգևոր շարժումներն ու թռիչքը, որոնք անբաժան են ազնիվ և ճշմարիտ ստեղծարար աշխատանքից երեկ, այսօր և ընդմիշտ։ Մութ ժամանակի ու տարածության մեջ չի կարող մտավոր ու հոգեղեն շարունակելիություն լինել, արդեն եղած-չեղածն էլ կդառնա լավագույն դեպքում երազ-հիշողություն։ Լույսն ու հոգևոր մշակույթը մարդկանց գոյության գլխավոր հենասյուներն են, էկզիստենցիալ մի վիճակ, որը Գյոթեից հետո փիլիսոփայական մակարդակով գիտակցեց առաջատար Եվրոպան։
Իմ երկրորդ հանդիպումը Յոհան Վոլֆգանգ Գյոթեին տեղի ունեցավ 2023 թվականի մայիսին, Չեխիայի Մարիենբադ առողջարանային քաղաքում, սակայն ոչ թե իրական հողի վրա, ինչպես առաջինը, այլ կեսգիշերային երազի մեջ։ Ըստ երևույթին ճշմարիտ է. այն բանը, որ ցանկանում ես և կյանքում գտնում կամ չես գտնում, գալիս է երազիդ։ Երազը նույնքան իրական է, որքան և այս ալեկոծ կյանքը։
Մարիենբադ հին ու գեղատեսք քաղաքը գտնվում է Պրահայից հարյուր հիսուն կիլոմետր հարավ-արևմուտք, շրջապատված կուսական անտառներով, Վլտավա հորդառատ գետի խաղաղ վտակներից մեկի ափին, մշտապես կապույտ-արևաշող երկնքի տակ։ Այսպես գտա նրան։ Քաղաքի փողոցներն ու ճարտարագործ տներն ու շինությունները ժպտում են ինձ։ Ամենուրեք գույնզգույն, բուրավետ ծաղիկներ։ Քաղաք-ծաղկանոց։ Բոլորը բարևում են ծանոթ-անծանոթ բոլորին։ Որքան խոնարհ ու հմայիչ են տեղացի կանայք։ Երազում Մարիենբադն այսպես տեսա։ Երազային մի պահի աչքերիս առջևով անցավ հեքիաթային գեղեցկուհին։ Ես նայեցի նրա ետևից։ Նա իր անունը չասաց։ Ես կանչեցի՝ կանգնիր, Անահի՛տ, ասա անունդ։ Նա լռելյայն հեռացավ։
Մարիենբադը որքան փոքր, այնքան էլ մեծ քաղաք է եվրոպացիների հոգիներում։ Հոգի քաղաք, որը երազիս մեջ ինձ հետ խոսում է բառերի սրտալից մեղեդիներով, որոնք այս պահին ինձ հիշեցնում են իմ հեռավոր երկրի երաժշտությունը։ Հյուրանոցներ, առողջարաններ, սրճարաններ, որոնք կարծես իմ տունը լինեն։ Քաղաքն իր բուժիչ ջրերով նման է հարևանությամբ գտնվող Կարլովի Վարիին։ Խմիր և հազար տարի կապրես, մտքովդ էլ չի անցնի մեռնել, կծիծաղես ահեղ մահվան վրա, ինչպես Մահարի Գուրգենը՝ «Մահից ես չեմ վախենում, իմ անունը վկա, մահից հեշտ գործ աշխարհում չկա»։ Քաղաքն առնչվել է բազմաթիվ նշանավոր մարդկանց հետ, այդ թվում՝ Գյոթեի։ Եվ ընդամենը մեկ աննշան մարդ՝ ես։
Երազս հուզվում է. կարդում եմ Մարիենբադի գլխավոր հրապարակում գտնվող աղյուսե եռահարկ շինության ցուցանակը՝ «1821-1823 թվականներին այս հյուրանոցում ապրել է Վոլֆգանգ Գյոթեն»։ Ցուցանակին՝ ոսկե վարդ։ Եթե ձեռք տամ, կծակի։ Թող ծակի, թող երջանկանամ նրա քաղցր ցավից։ Մթնեց։ Ամբողջ հյուրատանը միայն երկրորդ հարկի ձախակողմյան մի պատուհան է լուսավորված։ Ոլիմպիացին անքուն է։ Ես արթնանում եմ, որպեսզի նա մենակ չլինի։ Պատուհանը մթնեց։ Ես դարձյալ քնում եմ։ Երկուսս էլ քնած ենք։ Մենք և աշխարհում ոչ ոք քնած չէ։
Լուսացավ։ Բայց ես շարունակում եմ մնալ երազի մեջ։ Ծարավ եմ։ Մոտենում եմ քաղաքի բազմաթիվ ցայտաղբյուներից մեկին։ Ոչ մի տեղ այսքան աղբյուր չկա։ Խմելու համար՝ դու պիտի մեջքդ ծռես ու կռանաս։ Այդպես դու խոնարհում ես անում քաղաքին և նրա մարդկանց։ Երկու քայլ լայնությամբ ոլորուն նրբանցքներից մեկում շիկամազ տղան կիթառ է երգելով նվագում։ «Ի՞նչ ես նվագում»,– հարցնում եմ նրան։ «Մարիենբադյան էլեգիան»,- առանց երգն ընդհատելու պատասխանում է նա։ Իմ աչքերի առջևով դանդաղ անցնում է այն նույն հեքիաթ, բայց այժմ ավելի հեքիաթ գեղեցկուհին։ «Դու անունդ չասացիր»։ «Դու ինձ անուն տուր»,- ասում է նա և գնում-հեռանում։
Դեռ լսում եմ «Էլեգիան», որը սկիզբ ու վերջ չունի, սիրում նրա յուրաքանչյուր բառն ու մեղեդին։ Որքան հիշում եմ, ո՞վ է ասել ինձ, որտե՞ղ եմ կարդացել, ո՞վ չի ասել, այս երաժշտությունն ստեղծել է հարյուրավոր երգերի հեղինակ, Գյոթեի ժամանակակից Ֆրանց Շուբերտը։ Որքան քիչ ապրեց, շատ ափսոս, ես էլ չկարողացա իմ երկար կյանքից գոնե մեկ-երկու տասնամյակ նվիրել նրան։ Գոնե դու նվիրեիր, Աստվա՛ծ։
Էլեգիան կամ եղերերգը քնարական ժանր է, ծնվել է Հին Հունաստանում և տարբեր գրականություններում ու երաժշտության մեջ ապրում է մինչև օրս։ Հայերս էլ ունենք էլեգիա։ Այն արտահայտում է սեր, տխրություն, կարոտ։ Դու տխրորեն կարոտում ես քո սերը, և սիրտդ ու հոգիդ ամեն ակնթարթ ավելի ու առավել են տառապում։ Քունս դեգերում է Մարիենբադի անտառներում, փողոցներում ու նրբանցքներում, այս ու այն կողմ, հյուրանոցներում, զբոսայգիներում ու սրճարաններում՝ որոնելով Գյոթե-Շուբերտ էլեգիան։ Ինձ եմ փնտրում և չեմ գտնում, մի՞թե վերջնականապես կորցրել եմ ինձ։ Արդեն քանի ժամ ու օրեր շիկամազ տղան հուզված մատներով փաղաքշում է գեղեցկուհու մարմնով կիթառի լարերը, վախենալով՝ դրանք կտրվեն և աշխարհը մեռնի։ Մի՛ վախեցիր,- ասում եմ նրան, թեև ես էլ եմ վախենում,- աշխարհն անմահ է, ինչպես «Էլեգիան», կինն ու կիթառը։
Մարիենբադի դարավոր կենսագրության գլխավոր պատմությունը Գյոթեն է։ Այստեղ նա ոչ միայն ապրել է, այլև մտածել, ստեղծագործել ու սիրահարվել։ Ո՞ւմ։ Սա շատ կարևոր է, գուցե ավելի, քան «Ֆաուստի» սյուժեն։ Ի՞նչ է նրա անունը։ Որտե՞ղ է այժմ։ Ես մոտենում եմ սրան ու նրան և հարց տալիս՝ խնդրում եմ, անունն ասեք։ Դու ասա, մենք էլ իմանանք։ Վերջապես, երկու հարյուր տարեկանից ոչ պակաս մի իմաստուն ծերունի ինձ հայտնում է՝ Ուլրիկե է նրա անունը, հիմա ապրում է երկնքում։ Ես նայում եմ այնտեղ։ Երկնքում անհաշիվ սպիտակ աղավնիներ են պար գալիս։
(լուսանկարը Հայաստանում տպագրվում է առաջին անգամ)
Ուլրիկան տասնյոթ տարեկան էր, երբ տեսավ Գյոթեին, իսկ ոլիմպիացին նրանից մեծ էր հիսուն տարով։ Սակայն նրանց միջև այս հազարամյա տարբերությունը չխանգարեց, որ նրանք սիրահարվեն։ Ո՛չ, ի՞նչ եմ խոսում, սիրեն իրար։ Գիտեմ, դուք ինչո՞ւ չգիտեք, սիրահարվում է մարմինը, սիրում է հոգին։ Եվ Գյոթեն ու Շուբերտը ստեղծեցին հոգեղեն «Մարիենբադյան էլեգիան», որն այժմ շիկամազ տղան իմ երազում նվագում է կիթառի ու սրտիս լարերի վրա։
Չեմ ցանկանում արթնանալ, որ երազը շարունակվի։ Մի՛ վերջացիր, երա՛զ։ Մի՛ լռեք, արյունատար լարեր։ Ինձ նայիր, Ուլրի՛կե։
Փակ աչքերիս առջև կանգնեց հեքիաթից էլ հեքիաթ գեղեցկուհին։ Աչքերս արթնանում են, որ նրան ավելի լավ տեսնեն։ Նա է՝ Ուլրիկե ֆոն Լեվեցոն, հանճարին սիրող հանճարեղ կին։ Ես ժպտացի նրան։
Մարիենբադի օվկիանոս ծաղիկները նվիրված են այդ կնոջը և Յոհան Վոլֆգանգ Գյոթեին, ասել է՝ աշխարհի ճշմարտությանը, բարուն ու գեղեցկությանը։
Ես թուղթ ու գրիչ եմ վերցնում և ամրագրում երազային մի քանի, իմ կարծիքով, կարևոր բառ, տեսլականներ ու նախադասություն, վախենալով, որ երազը շուտով, իր բնավորությանը համաձայն, շագրենի կաշվի պես կփոքրանա։
Թող շատ լույս լինի։ Եղիցի լույս։
2023 թ., մայիս
