«Օ, ԴՈ՜Ւ, ԳԱԼԻՔԻ ԳԱՆԳՐԱՀԵ՜Ր ՏՂԱ…» / Լ­յուդ­վիգ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

Լ­յուդ­վիգ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
Բան. գիտ. դոկ­տոր

Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցը հայ նո­րա­գույն ման­կա­պա­տա­նե­կան գրա­կա­նութ­յան ա­կունք­նե­րում

Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի ման­կա­պա­տա­նե­կան ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի և հայ ման­կա­պա­տա­նե­կան գրա­կա­նութ­յան զար­գաց­ման գոր­ծում նրա մեծ դե­րի մա­սին մեր գրա­կա­նա­գի­տութ­յան մեջ գնա­հա­տան­քի խոսք հա­մար­յա չի աս­վել, և­ ե­ղածն էլ թռու­ցիկ հի­շա­տա­կում­նե­րից այն կողմ չի ան­ցել: Նույ­նիսկ նրա կյան­քին ու ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ճա­նա­պար­հին հա­տոր­յակ­ներ նվի­րած գրա­կա­նա­գետ­նե­րը (­Սու­րեն Ա­ղա­բաբ­յան, Հ­րանտ Թամ­րազ­յան, Դա­վիթ Գաս­պար­յան և­ ու­րիշ­ներ) չգի­տես ին­չու շրջան­ցել են Չա­րեն­ցի «ման­կա­կան աշ­խար­հը» կամ սահ­մա­նա­փակ­վել են «­Գանգ­րա­հեր տղան» չա­փա­ծո նո­վե­լի, «Իմ ըն­կեր Լի­պոն» բալ­լա­դի, «Ես իմ ա­նուշ Հա­յաս­տա­նիի», կրտսեր ու բարձր տա­րի­քի դպրո­ցա­կան­նե­րի կող­մից «սե­փա­կա­նաց­ված» ևս մի քա­նի բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րի անդ­րա­դարձ­նե­րով:
Այ­նինչ նրա «ման­կա­կան աշ­խար­հը» հե­տաքր­քիր շեր­տեր ու­նի, իսկ մա­նուկ­նե­րի հա­մար ստեղծ­վե­լիք գրա­կա­նութ­յան հար­ցե­րը 20-ա­կան թվա­կան­նե­րի վեր­ջին և 30-ա­կան­նե­րի սկզբին բա­նաս­տեղ­ծին հու­զող կար­ևոր խնդիր­նե­րի շրջա­նա­կում են ե­ղել:
…Եվ մենք մտնում ենք Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի «ման­կա­կան աշ­խար­հը», որ սկսվում է… իր իսկ ման­կութ­յան տխուր ղո­ղանջ­նե­րից.
Մ­շու­շի պես մեր ման­կութ­յունն ան­ցավ,
Գորշ, ա­նարև, անմ­խի­թար ման­կութ­յուն…
…Ու օ­րե­րում բազ­մա­գույն ու բազ­մա­զան,
Վառ­վեց, վառ­վեց ող­ջա­կիզ­վող սիր­տը մեր,
Բայց աչ­քե­րը մեր-արև­ներ չտե­սան,
Եվ մեր սրտե­րը-լու­սա­վոր հե­ռու­ներ…
Ա­նու­րախ, ա­նարև ման­կութ­յան պատ­կեր­նե­րը տա­րի­ներ անց նրա հո­գում ճա­ռա­գում են լույ­սի, հա­վա­տի, ար­ևի պայ­ծառ գույ­նե­րով, երբ նա երգ է հյու­սում նոր կյան­քի ծի­լե­րիե­րե­խա­նե­րի մա­սին: Ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի հու­շե­րի է­ջե­րում կան բա­նաս­տեղ­ծի ման­կանց հան­դեպ տա­ծած խան­դա­ղա­տա­գին սի­րո ու գուր­գու­րան­քի հու­զիչ դրվագ­ներ: Ոչ միայն ի՛ր ե­րե­խա­նե­րի, այլ ընդ­հան­րա­պեսե­րե­խա­նե­րի հան­դեպ: Իր փոք­րիկ, չա­րաճ­ճի դստրի­կին Ար­փի­կին, նա քնքշո­րեն Բո­ժո-­Բո­ժոժ էր կան­չում: «Ե­ղի­շե Չա­րենցն ան­սահ­ման սի­րում էր ե­րե­խա­նե­րին,-հի­շում է բա­նաս­տեղծ Վա­ղար­շակ Նո­րեն­ցը:-Մե­ծա­գույն հա­ճույք էր ստա­նումդի­տե­լով նրանց խա­ղե­րը, լսե­լով նրանց թո­թո­վանք­նե­րը, զբաղ­վե­լով նրանց հետ: Ե­րե­խա­ներն էլ, զգա­լով նրա սերն ու գո­րո­վը շատ շուտ ըն­տե­լա­նում էին նրան: Նա հմա­յող ազ­դե­ցութ­յուն ու­ներ ե­րե­խա­նե­րի վրա…»։
Ա­հա և մեկ ու­րիշ հու­շա­պա­տումհյուս­ված Ծաղ­կա­ձո­րում. մի ան­գամ Չա­րեն­ցը մտել է «պիո­նե­րա­կան ա­վա­նի» շու­կա, և ն­րա հա­յաց­քը կանգ է ա­ռել մի խումբ ե­րե­խա­նե­րի վրա, որ հե­ռու կանգ­նած նա­յում էին ար­ևի տակ շող­շո­ղա­ցող մրգե­րին: «Ե­րե­խեք, մոտ ե­կեք,-հրա­վի­րել է փոք­րիկ­նե­րին, հյու­րա­սի­րել իր գնած մրգե­րով, ա­սել:-Դե՛, հի­մա գնա­ցեք և Խն­կո-Ա­պո­րից ա­մեն մեկդ մի ո­տա­նա­վոր սո­վո­րեք»: Ե­րե­խա­նե­րի աշ­խար­հի հան­դեպ սի­րո թրթռուն զգա­ցում­նե­րով են տո­գոր­ված նաև Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի այն ձո­ներ­գե­րը, ո­րոնք ծնվել են այս կամ այն ա­ռի­թով և ն­վիր­ված են «ար­ևաչք», «ոս­կե­մա­զիկ», «սի­րուն ման­կիկ­նե­րին»: Ա­հա «Ան­վեր­նա­գի­րը». Չ­կա՜ քեզ պես սի­րուն ման­կիկ,- Ա­սում եմ քեզ, իմ դո՛ւստր ան­գին, Բայց վա­ղը, երբ դու մե­ծա­նաս, Աշ­խույժ վա­զես, փո­ղոց գնաս,- Գա­լու ես ինձ ա­սես, ան­գի՛ն. -Դուր­սը ինձ պես այն­քան ման­կիկ... Ե­րե­խա­յի հո­գու և մ­տա­ծո­ղութ­յան հրա­շա­լի զգա­ցո­ղութ­յամբ գրված, պարզ ու ան­պա­ճույճ նմա­նա­տիպ ձո­ներ­գեր է­լի կան բա­նաս­տեղ­ծի ման­կաշ­խար­հում, մի քա­նիսն էլ լույս աշ­խարհ ե­կած հա­րա­զատ-մտե­րիմ­նե­րի հու­շա­թեր­թե­րումհան­պատ­րաս­տից ձոն­ված պա­հի թե­լադ­րան­քով։ Այս­պես կոչ­ված, ման­կա­կան «սո­վո­րա­կան» այդ ձո­ներ­գե­րից զատ Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցը ստեղ­ծել է նաև հենց մա­նուկ­նե­րին ու պա­տա­նի­նե­րին հաս­ցեագրված գոր­ծեր, ո­րոն­ցում ե­րե­խա­նե­րի հան­դեպ սե­րը, նրանց լու­սա­վոր գա­լի­քի հան­դեպ հա­վա­տը դրսևոր­վում է ար­դեն ոչ թե ա­ռօր­յա զգա­ցո­ղա­կան նվի­րու­մի տո­ղե­րով, այլ գե­ղար­վես­տա­կան բարձր, նպա­տա­կա­մետ անդ­րա­դարձ­նե­րով: Այդ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը կա­րե­լի է պայ­մա­նա­կա­նո­րեն բա­ժա­նել եր­կու խմբիհե­ղի­նա­կա­յին («­Մի հոկ­տեմ­բե­րի­կի», «­Գա­րուն», «­Գանգ­րա­հեր տղան», «Իմ ման­կի­կին», «Իմ ըն­կեր Լի­պոն») և մ­շա­կում-փո­խադ­րութ­յուն­ներ («Ըն­կեր­նե­րը», «­Գի­քո­րի ե­րա­զը»): Բայց այս ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րին անդ­րա­դառ­նա­լուց ա­ռաջ վե­րա­դառ­նանք «­Չա­րեն­ցը ման­կա­գի՞ր» խնդրին: Ին­քըբա­նաս­տեղ­ծը, թերևս նկա­տի ու­նե­նա­լով ա­մե­նա­փոք­րա­հա­սակ ըն­թեր­ցող­նե­րին նա­խադպ­րո­ցա­կան տա­րի­քի ե­րե­խա­նե­րին, խոս­տո­վա­նել է. «Ինքս ո­չինչ չեմ գրել և­ ո­չինչ չեմ գրում մա­նուկ­նե­րի հա­մար, ո­րով­հետև դա հա­մա­րում եմ լուրջ գործ, որ պա­հան­ջում է հա­տուկ աշ­խա­տանք և ժա­մա­նակ»:
Մա­նուկ­նե­րի հա­մար ստեղծ­վող գրա­կա­նության հան­դեպ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան այս բարձր զգա­ցու­մը շեշտ­ված է «­Պիո­ներ կանչ» թեր­թի 1932 թ. հրա­պա­րակ­ված այն պա­տաս­խա­նում, որ ար­ձա­գանք էր ման­կա­կան պար­բե­րա­կա­նիգրող­նե­րին ուղղ­ված հար­ցա­թեր­թիկ­նե­րին: Միա­ժա­մա­նակ Չա­րեն­ցը նույն պա­տաս­խա­նում խոս­տում է տվել փոք­րիկ ըն­թեր­ցող­նե­րին, թե «երբ­ևի­ցե ա­զատ լի­նեմ ըն­թա­ցիկ աշ­խա­տան­քիցկփոր­ձեմ գրել»: Ի դեպ, ման­կա­կան գրա­կա­նութ­յան հան­դեպ բա­նաս­տեղ­ծի այս­պի­սի խոս­տո­վա­նութ­յու­նը պա­տա­հա­կան չէր: 20-ա­կան թվա­կան­նե­րի վեր­ջե­րին և 30-ա­կան­նե­րի սկզբին ման­կա­կան նոր գրա­կա­նութ­յան զար­գաց­ման խնդիր­նե­րը խորհր­դա­յին երկ­րում, մե­ծա­կան գրա­կա­նութ­յան խնդիր­նե­րին զու­գա­հեռ, ու­շա­դրութ­յան կենտ­րո­նում էին: Նոր ժա­մա­նակ­նե­րի և­ ըն­թեր­ցող­նե­րի նոր սերն­դի պա­հանջ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նող բազ­մա­ժանր հե­տաքր­քիր ման­կա­կան գրքե­րի ծնուն­դը հրա­մա­յա­կան խնդիր էր, և­ ի­րենք ե­րե­խա­ներն էլ այդ խնդի­րը ա­ռա­ջադ­րում էին ան­վա­նի գրող­նե­րինգրել նաև ի­րենց հա­մար, ծա­նո­թա­նալ ի­րենց ա­ռօր­յա­յին, այ­ցե­լել դպրոց, պիո­նե­րա­կան ճամ­բար, գրքեր ստեղ­ծել հու­զող թե­մա­նե­րով: Հայ ե­րե­խա­նե­րին ի­րենց ման­կա­կան գրքե­րով ու­րա­խաց­նե­լու խոս­տում­ներ տվեց ոչ միայն Ե. Չա­րեն­ցը, այլև հան­րա­ճա­նաչ ման­կա­գիր­ներ Խն­կո-Ա­պե­րը, Հայ­րա­պետ Հայ­րա­պետ­յա­նը, նա­խորդ տա­րի­նե­րին մա­նուկ­նե­րին ար­դեն հե­տաքր­քիր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­ներ պարգ­ևած այլ գրող­ներ Ս­տե­փան Զոր­յա­նը, Ա­րա­զին, Գուր­գեն Մա­հա­րին, Վա­ղար­շակ Նո­րեն­ցը, Վախ­թանգ Ա­նան­յա­նը: Ու­շագ­րավ է, որ նույն «­Պիո­ներ կան­չի» 1933 թ. հու­լի­սի 15-ի հա­մա­րում ըն­թեր­ցող­նե­րը «ըն­կեր գրող­նե­րին» հա­մար­ձա­կո­րեն հի­շեց­նում են նրանց խոս­տում­նե­րը և­ ո­մանց «կշտամ­բում» ուշ ար­ձա­գան­քի, մյուս­նե­րինշնոր­հա­կա­լութ­յուն հայտ­նում խոս­տու­մը կա­տա­րե­լու հա­մար: Մեզ հայտ­նի չէ, ի­հար­կե, հե­տա­գա­յում գրված «զուտ» ման­կա­կան մի այն­պի­սի գործ, որ վկա­յեր Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի «պիո­նե­րա­կան խոստ­ման» ի կա­տար ած­ման մա­սին: Բա­նաս­տեղ­ծի հա­մար սկսվել էին շատ դժվար ժա­մա­նակ­ներ, և ն­րա գլխին մութ ամ­պեր էին կու­տակ­վում: Բայց այն, ինչ ար­դեն նրա հան­ճա­րեղ գրչով ստեղծ­ված էր մա­նուկ­նե­րի ու պա­տա­նի­նե­րի հա­մար, նույն­պես մեծ ներդ­րում էր ման­կա­պա­տա­նե­կան նոր գրա­կա­նութ­յան ստեղծ­ման ճա­նա­պար­հին: Մ­յուս կող­մից ման­կա­կան գրա­կա­նութ­յան դե­րի շուրջ բա­նաս­տեղ­ծի մտո­րում­ներն ու մտա­հո­գութ­յուն­նե­րը մե­ծա­պես խթա­նե­ցին այդ գրա­կա­նութ­յան ձևա­վոր­ման ու զար­գաց­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րը:
Բա­ցի սույն հար­ցա­թեր­թի­կի պա­տաս­խա­նից, Չա­րեն­ցը բազ­միցս հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն անդ­րա­դար­ձել է ման­կա­կան գրա­կա­նութ­յան հար­ցե­րին, և դ­րան­ցով ըստ էութ­յան զբաղ­վե­լը նրա մտա­հո­գութ­յուն­նե­րի կենտ­րո­նում է ե­ղել: Մաս­նա­վո­րա­պես հայտ­նի է, որ 1931-ի դեկ­տեմ­բե­րի 28-ին գրող­նե­րի տա­նըման­կա­կան գրա­կա­նութ­յան խնդիր­նե­րին նվիր­ված խորհր­դակ­ցութ­յու­նում հենց Չա­րենցն է հան­դես ե­կել զե­կու­ցու­մով, իսկ 1932-ի հուն­վա­րի 11-ին Եր­ևա­նի պիո­ներ­տա­նը զե­կու­ցել է «­Ման­կա­կան գրա­կա­նութ­յան ներ­կա դրութ­յան մա­սին»։ «Գ­րա­կան թեր­թի» 1933-ի փետր­վա­րի 12-ի հա­մա­րում տպագր­ված լրատ­վութ­յան մեջ նշվում է, որ «­Չա­րեն­ցը, կանգ առ­նե­լով ման­կա­կան գրա­կա­նութ­յան զար­գաց­ման ան­ցած է­տապ­նե­րի վրա, ար­ձա­նագ­րեց, որ վեր­ջին եր­կու տա­րում խո­շոր նվա­ճում և բե­կում է կա­տար­ված այդ ուղ­ղութ­յամբ: Այդ նվա­ճումն ար­տա­հայտ­վում է նրա­նով, որ վեր­ջին շրջա­նում ժա­մա­նա­կա­կից թե­ման կազ­մում է ման­կա­կան գրա­կա­նութ­յան ա­ռանց­քը: Երկ­րորդ նվա­ճումն այն է, որ ինք­նու­րույն գրա­կա­նութ­յունն ար­դեն գե­րա­կշ­ռում է թարգ­մա­նա­կա­նին»: Հե­տաքր­քիր է ևս մի փաստ. նույն թվա­կա­նի մար­տին Չա­րենցն ընտր­վել է ման­կա­կան գրա­կա­նութ­յան հանձ­նա­ժո­ղո­վի նա­խա­գահ: Չա­րեն­ցը մեծ աշ­խա­տանք է տա­րել նաև մայ­րե­նի լեզ­վի դա­սագր­քեր ու քրես­տո­մա­տիա­ներ ստեղ­ծե­լու ուղ­ղութ­յամբ, մի հան­գա­մանք, որ վկա­յում է ընդ­հան­րա­պես նոր սերն­դի ճշմա­րիտ ու­սուց­ման ու դաս­տիա­րա­կութ­յան, այդ գոր­ծում գրա­կա­նութ­յան, մայ­րե­նի լեզ­վի մեծ դե­րի նկատ­մամբ նրա սկզբուն­քա­յին վե­րա­բեր­մուն­քի մա­սին: Չէ՞ որ նա նաև ու­սու­ցիչ էր ե­ղել և լավ գի­տեր, թե ինչ է նշա­նա­կում մայ­րե­նիի դա­սա­գիր­քը հայ ե­րե­խա­յի հա­մար: Եվ Չա­րեն­ցը, 1929-ից սկսած, կազ­մում ու խմբագ­րում է մի քա­նի դա­սա­գիրք (հատ­կա­պես 6-7-րդ դա­սա­րան­նե­րի հա­մար) ու­սու­ցիչ­նե­րին ուղղ­ված հա­մա­պա­տաս­խան ցու­ցում-խորհր­դատ­վութ­յուն­նե­րովդա­սագր­քե­րում ընդգրկ­ված նյու­թե­րի ընտր­ման սկզբունք­նե­րի, դրանց ու­սուց­ման ձևե­րի ու մե­թոդ­նե­րի, դպրո­ցա­կան­նե­րի տա­րի­քա­յին ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յուն­նե­րի, ինչ­պես հայ­րե­նի, այն­պես էլ թարգ­մա­նա­կան գրա­կա­նութ­յան դե­րի և­ այլ հար­ցե­րի մա­սին: Հե­տաքր­քիր է, որ Ակ­սել Բա­կուն­ցի հետ 1933-ին նա կազ­մել է նաև հայ գրա­կա­նութ­յան քրես­տո­մա­տիա: 1936-ին հրա­տա­րակ­վել է Խո­րեն Սարգս­յա­նի հետ կազ­մած «­Հա­յոց լեզ­վի և գ­րա­կա­նութ­յան դա­սա­գիր­քը» (5-րդ դա­սա­րա­նի հա­մար), որ, ցա­վոք, վեր­ջի­նը ե­ղավ այդ ուղ­ղութ­յամբ կա­տա­րած նրա աշ­խա­տան­քում... Եվ մենք կրկին «վե­րա­դառ­նում ենք» բա­նաս­տեղ­ծի «ման­կա­կան աշ­խար­հը», հա­ղոր­դակց­վում նրա «ման­կա­կան» եր­գե­րի լու­սե­ղեն տա­րեր­քին: Ինչ­պի­սի՜ հա­վա­տով է նա եր­գեր ձո­նել պայ­ծառ գա­լի­քի հա­մար վա­ղը գրո­հի նետ­վե­լու պատ­րաստ, «ամ­րա­ցած ձե­ռիկ­նե­րում» դրո­շը հպար­տո­րեն պա­հած «հոկ­տեմ­բե­րիկ»-«ման­կիկ­նե­րին» նոր կյան­քի, վառ ա­պա­գա­յի խորհր­դա­նիշ­նե­րին.
Արև ու­նես քո աչ­քե­րում,
Քո աչ­քե­րում, քո ձեռ­քե­րում,
Քո այդ փամփ­լիկ թա­թիկ­նե­րում,
Քո խա­տու­տիկ ա­չիկ­նե­րում:-
Քո խա­տու­տիկ ա­չիկ­նե­րով
Պի­տի նա­յե՛ս մի օր հե­ռուն,
Դ­րո՛շ պի­տի պա­հես մի օր
Քո ամ­րա­ցած ձե­ռիկ­նե­րում,-
Ու չմա­րող իմ եր­գե­րով
Պի­տի գնաս դե­պի գրոհ…
Ու հնչո՜ւմ, հնչում են նո­րից իր երկ­րի ու իր եր­գի հա­վեր­ժութ­յան ղո­ղանջ­նե­րը «Իմ ման­կի­կին» բա­նաս­տեղ­ծութ­յան խորհր­դան­շա­կան տո­ղե­րում.
Դու մեր երկ­րի նմա՛ն ե­ղիր Բարձր ու վսեմ, բորբ ու գե­րող, Դու իմ եր­գի նմա՛ն ե­ղիր,- Շեն ու եր­գուն, նաև նե­րող,- Դու մեր մտքի նմա՛ն ե­ղիր
Ե՛վ ար­ևուն, և՛ համ­բե­րող:
…Ե­թե երկ­րի նման իմ վեհ Ուշ հուր­հու­րա բախտդ, բա­լի՛կ,- Դու իմ եր­գի նման վսեմ Տեն­չա՛ չքնաղ բախտ ու գա­լիք,- Մեր տեն­չե­րի նման դու սեգ Ըղ­ձա ամպ­րոպ ու ար­հա­վիրք: Ա­հա այս­պես, բա­նաս­տեղ­ծի «ման­կա­կան» եր­գե­րում ման­կան կեր­պա­րը միահ­յուս­վում է երկ­րի ա­պա­գա­յի հետ, և բաց­վող օր­վա հա­վատն ու լույ­սը թե­ժա­նում, զո­րե­ղա­նում է «­Գա­րուն» և «­Գանգ­րա­հեր տղան» սքան­չե­լի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի վե­հա­շունչ տա­րեր­քում ամ­բող­ջա­նա­լով Գար­նան ու Գանգ­րա­հեր տղա­յի լու­սա­վոր խորհր­դա­նիշ­նե­րում: Ա­յո՛, նոր կյան­քի, երկ­րի ներ­կա­յի ու գա­լի­քի կա­ռուց­ման հույ­սը բա­նաս­տեղ­ծը կա­պում է «գանգ­րա­հեր տղա­նե­րի» սերն­դի հետ, ծանր զրկանք­նե­րի ու տա­ռա­պանք­նե­րի գե­հե­նից փրկված, նախ­կին «մերկ, տկլոր ու որբ» ե­րե­խա­նե­րի հետ, ով­քեր «յոթ գա­րուն ա­ռաջ տնկած ծա­ռե­րի նման ա­ճել, բոյ են քա­շել», դար­ձել «լու­սե մա­նուկ­ներ»։
Բաց­վող գար­նան, ծաղ­կող ծա­ռե­րի, նոր կյան­քի մայ­րու­ղի դուրս ե­կած մա­նուկ­նե­րի ու Եր­ևա­նի ե­րա­զա­յին-լու­սե­ղեն պատ­կեր­նե­րը ձուլ­վում են ի­րար, և բա­նաս­տեղ­ծի ան­սահ­ման հրճվան­քը հոր­դում է լու­սե­ղեն ա­պա­գա­յի թրթիռ­նե­րի մեջ.
Տե՛ս, ինչ­պես են նրանք քայ­լում
Մա­յիս­մեկ­յան ե­լած եր­թի,
Ն­րանց դեմ­քին-խին­դը փայ­լուն,
Շր­թունք­նե­րին-վառ­քը վար­դի:
Տե՛ս, ինչ­քան է քայլ­քը հաս­տատ,
Ինչ­քա՜ն նրանց եր­գը աշ­խույժ.
Ն­րանք ան­դուլ, նրանք վստահ,
Ն­րանց սրտում կո­րով ու ուժ.
Շն­չում է խոր ու լիա­թոք
Ն­րանց եր­գից ել­նող մի շունչ.
Գա­րո՞ւնն է այս ծաղ­կում արդ­յոք,
Թե՞ եր­կինքն է ան­դուլ ա­ճում…
«Ա­նուշ Հա­յաս­տա­նի»հայ­րե­նի երկ­րի բաց­վող օր­վա պայ­ծառ ե­րա­զան­քը ա­վե­լի է թե­ժա­նում-շող­շո­ղում Չա­րեն­ցի սքան­չե­լի մեկ ու­րիշ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան «­Գանգ­րա­հեր տղան» չա­փա­ծո նո­վե­լի տես­լա­պատ­կեր­նե­րում: «­Սա պայ­ծառ հու­մա­նիզ­մով ու ան­հուն լա­վա­տե­սութ­յամբ շնչող, վառ­վռուն գույ­նե­րով հա­րուստ ասք է գա­լիք օ­րե­րի մա­սին: «­Գանգ­րա­հեր տղան, ո­րին Չա­րեն­ցը պատ­գա­մում է իր նվի­րա­կան մտքե­րը, ժո­ղովր­դա­կան հա­վա­տի ու ե­րա­զի կրողն է, լու­սա­վոր ա­պա­գա­յի մարմ­նա­ցու­մը: Այդ կեր­պա­րով Չա­րենցն ար­տա­հայ­տում է այն միտ­քը, որ ժո­ղովր­դի ա­պա­գան կլի­նի ա­մուր ու վստա­հե­լի ձեռ­քե­րում: Այս նո­վե­լից հոր­դում Է բա­նաս­տեղ­ծի սե­րը աշ­խար­հի ու մար­դու հան­դեպ, Հա­յաս­տա­նի ա­պա­գա­յի խոր հա­վա­տը» (­Սու­րեն Ա­ղա­բաբ­յան):
Զանգ­վի հին-հա­վեր­ժա­կան եր­գի ու նրա ա­փով քայ­լող նոր սերն­դի ման­կիկ­նե­րի, հին ու նոր ժա­մա­նակ­նե­րի, ե­րա­զան­քի և­ ի­րա­կա­նութ­յան, «հա­վիտ­յան թռչող անթև հու­շի» ու բաց­վող օր­վա ի­րար հա­ջոր­դող գե­ղար­վես­տա­կան նրբահ­յուս պատ­կեր­նե­րի ֆո­նի վրա հայտն­վում է նաԳանգ­րա­հեր, կա­պու­տաչ­յա տղան, գա­լի­քի քա­ղա­քա­ցին, ա­ռողջ, հպարտ ու գե­ղե­ցիկ, որ հան­կարծ բա­ժան­վում է խմբից և մո­տե­նում շիր­մա­քա­րին։ Եվ այս պա­հից ար­դեն նո­վե­լի հյուս­ված­քին ա­սես «անն­կա­տե­լիո­րեն» միա­խառն­վում է գա­լի­քի մեծ ե­րա­զո­ղի լու­սա­վոր թա­խի­ծը, փո­շոտ­ված շիր­մա­քա­րի վրա տղան կար­դում է. «Ե­ղի­շե Չա­րենց-բա­նաս­տեղծ, ծնված Մա­կու քա­ղա­քում»: Եվ ա­սես այդ պա­հին ըն­թեր­ցողն զգում է բա­նաս­տեղ­ծի սրտի տագ­նա­պա­լից զար­կե­րը, տես­նես հի­շո՞ւմ է գանգ­րա­հեր տղան իր գա­լի­քի հա­մար մա­քա­ռած-տա­ռա­պած բա­նաս­տեղ­ծին: Նո­վե­լի հա­ջորդ պատ­կե­րը սքան­չե­լի նրբե­րանգ­նե­րով ա­սես պա­տաս­խան է հու­շում. Կար­դում է նա իր աչ­քե­րով ծա­վի, Ժպ­տում է, հի­շում կար­ծես ինչ-որ բան, Քա­ղում է ա­պա մի կա­նաչ բա­ղեղ- Ու շա­րու­նա­կում իր թո­ղած ճամ­փան... Նո­վե­լի վեր­ջա­բան-քա­ռա­տո­ղը հնչում է որ­պես Մեծ ե­րա­զո­ղի հա­վերժ տրո­փող սրտի պոռթ­կում, գանգ­րա­հեր տղա­նե­րի սերն­դի պայ­ծառ գա­լի­քի հան­դեպ հա­վա­տա­վոր պատ­գամ. Լ­սո՞ւմ ես այս­տեղ իմ սի՛րտն է թա­ղած,-
Կո­խո­տի՛ր նրան քայ­լե­րով քո լույս,
Օ, դո՛ւ գա­լի­քի գանգ­րա­հե՛ր տղա,
Մեր լա՜վ գա­լի­քի ոս­կե­հե՛ր մա­նուկ…
Լի­նե­լով ներ­հուն ու ի­մաս­տա­մեծ խո­հե­րի բա­նաս­տեղծՉա­րեն­ցը Գա­լի­քի պայ­ծառ ար­շա­լույս­նե­րի, ծանր զո­հո­ղութ­յուն­նե­րի գնով ձեռք բեր­ված ա­զա­տութ­յան բարձր զգա­ցո­ղութ­յուն­նե­րի ո­լոր­տից մեզ տե­ղա­փո­խում է անց­յա­լի հա­րա­փո­փոխ պատ­կեր­նե­րի աշ­խարհ «դան­թեա­կան դժոխ­քից», պա­տե­րազ­մի ու սո­վի ար­հա­վիրք­նե­րից, ա­զա­տա­տենչ «խե­լա­գար­ված ամ­բոխ­նե­րի» պայ­քա­րից մինչև նո­րօր­յա կյան­քի ար­շա­լույս ու բաց­վող գա­րուն: Բա­նաս­տեղ­ծի տագ­նա­պը պա­րու­րում է նաև ըն­թեր­ցո­ղին, այս լու­սա­վոր օր­վա և պայ­ծառ գա­լի­քի, ա­զա­տութ­յան հա­մար շա­տերն են պայ­քա­րել ու ի­րենց կյան­քը զո­հա­բե­րել, եր­բեք չպետք է մո­ռա­նալ նրանց, անց­յա­լը պետք է միշտ հի­շել ներ­կան գնա­հա­տե­լու, գա­լի­քի հան­դեպ հա­վա­տը թեժ պա­հե­լու հա­մար: «­Գանգ­րա­հեր տղա­յի» հուշ-պատ­գա­մին միահ­յուս­վում են նաև նրա բազ­մա­թիվ այլ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի խո­րա­խոր­հուրդ շեր­տե­րից բարձ­րա­ցող-զո­րա­ցող դաս-պատ­գամ­ներ, այդ թվում«Իմ ըն­կեր Լի­պոն» բալ­լա­դի հու­զիչ խոր­հուր­դը: Բա­նաս­տեղծն այն են­թա­վեր­նագ­րել է «­Բալ­լադ ման­կութ­յան, բախ­տա­խա­ղի, պայ­քա­րի և հե­րո­սութ­յան մա­սին» և ն­վի­րել է իր ման­կութ­յան ըն­կե­րոջ, հե­տա­գա­յում հե­ղա­փո­խութ­յան նվիր­յալ­նե­րից մե­կի Լի­պա­րիտ Մխչ­յա­նի հի­շա­տա­կին։
Չա­րենց­յան գե­ղար­վես­տա­կան ան­պար­փակ հա­մա­կար­գի յու­րօ­րի­նակ բա­ժինն են կազ­մում նրա ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան-գա­ղա­փա­րա­կան խորհր­դա­նիշ­նե­րին հա­մա­հունչ թարգ­մա­նա­կան-փո­խա­դ­րա­կան այն գոր­ծե­րը, որ նա վար­պե­տութ­յամբ կա­տա­րել է ռուս և հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նութ­յան մե­ծե­րիցՎոլֆ­գանգ Գ­յո­թե, Հայն­րիխ Հայ­նե, Ա­լեք­սանդր Պուշ­կին, Մաք­սիմ Գոր­կի, Վ­լա­դի­միր Մա­յա­կովս­կի, Սեր­գեյ Ե­սե­նին, Է­միլ Վեր­հարն և­ ու­րիշ­ներ: Այս ո­լոր­տում նույն­պես բա­բա­խում են ման­կա­կան-պա­տա­նե­կան զար­կե­րակ­ներ, ո­րոնք ինչ-ինչ հե­տաքր­քիր ե­րանգ­ներ են ա­վե­լաց­նում «չա­րենց­յան ման­կաշ­խար­հին»: Մենք նկա­տի ու­նենք նրա «Ըն­կեր­նե­րը» (­Սեր­գեյ Ե­սե­նի­նից) և «­Գի­քո­րի ե­րա­զը» փո­խադ­րութ­յուն­նե­րը: Այդ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը կա­տար­ված են ա­զատ ե­ղա­նա­կով և փաս­տո­րեն հա­մար­յա նոր ու ինք­նու­րույն չա­րենց­յան գրա­կան-ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ձե­ռագ­րի կնի­քը կրող գոր­ծեր են: Պահ­պա­նե­լով հիմ­նա­կան տրա­մադ­րութ­յունն ու սյու­ժե­տա­յին-բո­վան­դա­կա­յին շեշ­տե­րըՉա­րեն­ցը ա­վե­լի է ընդգ­ծել ա­սե­լի­քը, դրան հա­ղոր­դել հու­զա­կան տպա­վո­րիչ ե­րանգ­ներ: «Ըն­կեր­նե­րը» բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նում բան­վոր հոր, որ­դու ու նրանց... կատ­վի կռվում զո­հա­բեր­վե­լու պատ­կեր­նե­րով հե­ղա­փո­խութ­յան բարդ ու դրա­մա­տի­կա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը ներ­կա­յաց­վում են հու­զա­կան ճշմար­տա­ցի գույ­նե­րով, զար­մա­նա­լի պարզ ու մատ­չե­լի սյու­ժե­տա­յին հյուս­ված­քով և­ ա­մե­նա­կար­ևո­րըհե­րո­սա­կա­նի ու ող­բեր­գա­կա­նի միա­ձու­լու­մը այն­պի­սի վար­պե­տութ­յամբ է կա­տար­ված, որ ըն­թեր­ցո­ղը ոչ թե ընկճ­վում, այլ տո­գոր­վում է պայ­քա­րի, բռնութ­յան ու ա­նար­դա­րութ­յան դեմ մարտն­չե­լու ու հաղ­թե­լու ձգտու­մով: Ճա­նա­չո­ղա­կան-ու­սու­ցո­ղա­կան-դաս­տիա­րակ­չա­կան այլ շեշ­տադ­րում­ներ ու­նի Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի ռուս նշա­նա­վոր ման­կա­գիր Սա­մո­ւիլ Մար­շա­կից կա­տա­րած փո­խադ­րութ­յու­նը«Գի­քո­րի ե­րա­զը», որ ար­դեն և՛ թե­մա­տիկ, և՛ ո­ճա­կան հյուս­ված­քով զուտ ման­կա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն է հաս­ցեագր­ված ցածր տա­րի­քի դպրո­ցա­կան­նե­րին: Այն ա­ռա­ջին ան­գամ հրա­տա­րակ­վել է 1928 թվա­կա­նին և տաս­նամ­յակ­նե­րով մո­ռաց­վել: Ա­կա­դե­մի­կոս Էդ­վարդ Ջր­բաշ­յա­նը «­Մո­ռաց­ված մի էջ Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի գրա­կան ժա­ռան­գութ­յու­նից» («Գ­րա­կան թերթ», 1975, 22 օ­գոս­տո­սի) հոդ­վա­ծում հա­ղոր­դում է, որ եր­կար ո­րո­նում­նե­րից հե­տո ի­րեն հա­ջող­վել է փոք­րիկ գրքույ­կը հայտ­նա­բե­րել Ա­լեք­սանդր Մ­յաս­նիկ­յա­նի ան­վան (այժմՀա­յաս­տա­նի ազ­գա­յին գրա­դա­րան) հան­րա­պե­տա­կան գրա­դա­րա­նի ֆոն­դե­րում... Պարզ­վել է, որ գրքույ­կի վրա ժա­մա­նա­կին չի նշվել, թե Չա­րենցն իր փո­խադ­րութ­յու­նը որ հե­ղի­նա­կից է կա­տա­րել, բայց գրա­դա­րա­նում տաս­նամ­յակ­ներ շա­րու­նակ այն պահ­պան­վել է Մար­շա­կի ան­վան տակ: 1976-ին «­Սո­վե­տա­կան գրող» հրա­տա­րակ­չութ­յու­նը «­Գի­քո­րի ե­րա­զը» վե­րահ­րա­տա­րա­կում է: Մար­շակն իր ման­կա­կան պոեմն ան­վա­նել է «­Գիրք գրքե­րի մա­սին»: Այն ու­նի զվարթ, ու­սու­ցո­ղա­կան սյու­ժե. դպրո­ցա­կան Միշ­կան խնամ­քով չի պահ­պա­նում իր դա­սագր­քերն ու գրքե­րը և վատ վե­րա­բեր­մուն­քի հա­մար պատժ­վում է: Ն­րա պա­տա­ռո­տած և կեղ­տո­տած գրքե­րը մի օր ո­րո­շում են լքել ի­րենց տի­րո­ջը և փախ­չում են գրա­դա­րան, որ­տեղ նրանց մաք­րում են ու կար­գի բե­րում: Եվ մի օր էլ, երբ Միշ­կան գրքե­րի կա­րիք է զգում և գա­լիս է գրա­դա­րան, նախ­կին «բա­րե­կամ­նե­րը» նրան դուրս են հա­նում: Չա­րեն­ցը այս պոե­մը փո­խադ­րե­լիս ա­զատ վե­րա­շա­րադ­րել է բո­վան­դա­կութ­յու­նը, կա­տա­րել կրճա­տում­ներ ու հա­վե­լում­ներ, փո­խել պոե­մի և հե­րոս­նե­րի ա­նուն­նե­րըՄիշ­կան դար­ձել է Գի­քոր, կազ­մա­րար վար­պետ Միտ­րո­ֆան Կուզ­մի­չը Օ­հան: «­Բո­ղո­քա­վոր» գրքե­րի ըն­տա­նի­քում հայտն­վել են «հայ ան­դամ­ներ»«­Շունն ու կա­տուն», «­Քաջ Նա­զա­րը»: Եվ հե­տո ե­թե Մար­շա­կի պոե­մում գրքե­րը հե­րո­սից փախ­չում են նրա քնած պա­հին, և դա ներ­կա­յաց­վում է որ­պես ի­րա­կան դեպք, ա­պա Չա­րեն­ցի փո­խադ­րութ­յան մեջ այդ ա­մե­նը կա­տար­վում է Գի­քո­րի ե­րա­զում (այս­տե­ղից էլ պոե­մի նոր ան­վա­նու­մը): «­Դոն-­Քի­շո­տը», «­Ռո­բին­զո­նը», «­Շունն ու կա­տուն», «­Քաջ Նա­զա­րը» վրդով­մուն­քով միմ­յանց բո­ղո­քում են չար ու ան­հո­գի տղա­յի վե­րա­բեր­մուն­քից և… «միա­ձայն դուրս են վռնդում Գի­քո­րին գրա­դա­րա­նից»։
Բա­նաս­տեղ­ծը, որ «­Տաղձոն­ված գրքե­րին» հրա­շա­գեղ եր­գում մեզ հա­մար բա­ցում է «ա­նեզր տիե­զեր­քի գրքե­րի աշ­խար­հի» զար­մա­նա­լի շատ գաղտ­նիք­ներ, այս պոե­մով գա­լի­քի ման­կիկ­նե­րին ա­վան­դում է մի պարզ դաս-ճշմար­տութ­յունսի­րել, գուր­գու­րել, պահ­պա­նել գիր­քը, քա­նի որ նրան­ցից «յու­րա­քանչ­յուրն իր մեջ մի աշ­խարհ է կրում»: Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի կյան­քի ու գոր­ծի մա­սին բազ­մա­հա­տոր գրքեր են գրվել ու դեռ կգրվեն, անս­պառ է նրա ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան ոսկ­յա գան­ձա­րա­նը, և­ ա­մեն ու­սում­նա­սի­րող-հե­տա­զո­տող այն­տեղ կգտնի նոր ե­րակ­ներ, ու­րույն մեկ­նութ­յուն­նե­րի նոր շեր­տեր: Մենք էլ այս ակ­նարկ-էս­քի­զով փոր­ձե­ցինք մեծ բա­նաս­տեղ­ծի «ման­կա­կան աշ­խար­հի» ինչ-ինչ գույ­ներ եր­ևա­կել-ներ­կա­յաց­նել այդ աշ­խար­հի ըն­թեր­ցող-ճամ­փորդ­նե­րին։ «Բ­նութ­յունն ինձ ո՜ւժ է տվել, ուժ, ես հա­զար տա­րի պի­տի ապ­րեմ»,-մի ան­գամ ոգ­ևո­րութ­յամբ ա­սել է բա­նաս­տեղ­ծը: Կապ­րի հա­զար տա­րի, բյու­րա­վոր տա­րի­ներ: Մի՛շտ: Քա­նի ապ­րում է մայր ժո­ղո­վուր­դը, կապ­րի ու կհա­րատ­ևի նրա հան­ճա­րեղ զա­վա­կը Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցը«ընդ­միշտ մնա­լով մեծ ու սի­րե­լի»: Եվ ծնվող ա­մեն մի մա­նուկ սե­րունդ նրա չմա­րող եր­գե­րով, դրո­շը ձեռ­քին կգնա նոր գրո­հի գա­լի­քի հա­մար, կյան­քի հա­վեր­ժութ­յան հա­մար, սե­րունդ, ում այն­պի­սի հա­վա­տով ու սի­րով բա­նաս­տեղծն ուղ­ղել է իր պատ­գա­մը.
Օ, դո՜ւ, գա­լիքի գանգ­րա­հե՜ր տղա,
Մեր լա՜վ գա­լի­քի ոս­կե­հե՜ր մա­նուկ…

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։