ԱՄԱՆՈՐԻ ՆՎԵՐԸ / Ա­նա­հիտ ԽԱՐՄԱՆԴԱՐՅԱՆ

Ութ­սու­նամ­յա թո­շա­կա­ռու Սամ­սոն Ե­րա­նոս­յա­նը ու­թե­րորդ հարկ էր բարձ­րա­նում ի­րենց միկ­րոշր­ջա­նի բո­լոր աս­տի­ճան­նե­րի նման ա­հա­վոր կեղ­տոտ և չ­լու­սա­վոր­ված աս­տի­ճան­նե­րով: Նա վա­ղուց դա­դա­րել էր տրտնջալ և լուռ ա­նի­ծել իշ­խա­նութ­յուն­նե­րին՝ ինչ­պես տե­ղա­կան, այն­պես էլ բարձ­րա­գույն, ո­րով­հետև նա­խա­տեր թե չնա­խա­տեր՝ օ­գուտ չկար. բա­ցի տեր Աստ­ծուց, ոչ ոք չլսի: Չէր լսի և չէր ըն­դա­ռա­ջի: Այն­պես որ, ծե­րու­նին լուռ բարձ­րա­նում էր՝ ծան­րո­րեն հեն­վե­լով յու­րա­քանչ­յուր աս­տի­ճա­նի վրա և ձգ­վե­լով, աջ ձեռ­քով բռնե­լով բազ­րի­քից։
Տա­նը օ­րի­նա­կե­լի կար­գու­կա­նոն էր՝ հա­մեստ սեն­յա­կը մա­քուր հա­վաք­ված էր, բար­ձե­րը՝ փար­թա­մաց­ված հին կար­պե­տով ծածկ­ված թախ­տի վրա, փոք­րիկ խո­հա­նո­ցը փայ­լում էր, ըստ եր­ևույ­թին՝ թոռ­նու­հին էր ե­կել ու կար­գի բե­րել բնա­կա­րա­նը: Խո­հա­նո­ցում ճա­շի հա­ճե­լի հոտ էր բու­րում։ Նա բարձ­րաց­րեց կաթ­սա­յի կա­փա­րի­չը՝ կար­տո­ֆի­լի, կա­ղամ­բի և պա­հա­ծո­յաց­ված տա­վա­րի մսի թանձր սոու­սը դեռ տաք էր: Սե­ղա­նին ե­րեք խնձոր էր դրված և­ ե­րեք մեծ ձմե­ռա­յին տանձ՝ սրբի­չով ծածկ­ված։
Սամ­սոն Ե­րա­նոս­յա­նը պատ­մա­բան էր, մոտ հի­սուն տա­րի նա քա­ղա­քի տար­բեր դպրոց­նե­րում պատ­մութ­յուն էր դա­սա­վան­դել, ճիշտ է՝ իր աչ­քի ա­ռաջ ա­նընդ­հատ փո­փոխ­վող։ Ե­թե ​​ա­շա­կերտ­նե­րը որ­ևէ սադ­րիչ հարց էին տա­լիս, նա գի­տեր, թե ինչ­պես նրանց տե­ղը դնել. «Ո՞րն է մեր այ­սօր­վա թե­ման: Իսկ ո՞ր դարն է։ Իսկ ժա­մա­նա­կաշր­ջա՞­նը: Միջ­նա­դար­յա՛ն: Լավ: Ու­րեմն, դու սո­վո­րե՞լ ես այ­սօր­վա միջ­նա­դա­րի դա­սը»:
Բայց այս ա­մե­նը ձևի հա­մար էր՝ սաս­տե­լու նպա­տա­կով։ Ի­րա­կա­նում ոչ մի հարց ան­պա­տաս­խան չէր մնում. դրա հա­մար կա­յին, այս­պես կոչ­ված, ար­տա­դա­սա­րա­նա­կան պա­րապ­մունք­ներ նրա տա­նը՝ քա­ղա­քի կենտ­րո­նում կո­րած Շի­լա­չի հին թա­ղա­մա­սի հար­մա­րա­վետ բա­կում: Բակ հաս­նում էին եր­կար, նեղ փո­ղոց­նե­րով, ո­րոնք ան­վերջ պտտվում էին քա­րե ցան­կա­պա­տե­րի ա­րան­քում։ Այն­տեղ սև­ ու սպի­տակ թթի մեծ ծա­ռեր կա­յին, և­ ե­թե որ­ևէ մե­կը անզ­գու­շութ­յամբ հա­գուս­տը աղ­տո­տեր սև թ­թով, ա­պա բի­ծը ան­մի­ջա­պես չե­զո­քաց­նում էին սպի­տակ թթի հյու­թով:
Իս­կա­կան, ի­րա­կան պատ­մութ­յու­նը ըն­կեր Ե­րա­նոս­յա­նը իր ա­շա­կերտ­նե­րին պատ­մում էր թթե­նի­նե­րի տակ գտնվող այդ հին բա­կում։ Ի­հար­կե, նրանք օգ­նում էին և՛ ծա­ռե­րը ջրել, և՛ մար­գե­րը խնա­մել։ Հե­տո նրանք նստում էին Սամ­սոն Աբ­գա­րո­վի­չի պա­պի թե նա­խա­պա­պի սար­քած փայ­տե մեծ սե­ղա­նի շուր­ջը, և հենց այս­տեղ սկսվում էր ի­րա­կան ու­սում­նա­ռութ­յու­նը… Նա սո­վո­րեց­նում էր նրանց տար­բե­րել սևը սպի­տա­կից և սևն ու սպի­տա­կը՝ մոխ­րա­գույ­նից: Ո­րով­հետև ո՛չ սևը, ո՛չ սպի­տա­կը ինք­նին ո՛չ վատն են, ո՛չ էլ լա­վը։ Ա­սում են՝ սպի­տակ լույս, ամ­պե­րը սպի­տակ են, ձյու­նը սպի­տակ է: Իսկ ա­ծու­խը սև­ է, և գի­շերն է սև։ Աչ­քե­րը լի­նում են սև և շատ էլ գե­ղե­ցիկ։ Աշ­խար­հի ա­մե­նա­սար­սա­փե­լի բա­նը, ա­մե­նա­վատ բա­նը մոխ­րա­գույնն է, որն ա­ռա­վոտ­յան լու­սա­բա­ցին սպի­տակ է հագ­նում, իսկ ե­րե­կո­յան մթնշա­ղին՝ ա­հա ար­դեն սևա­ցել է: Մոխ­րա­գույ­նը իր դեմ­քը չու­նի, ա­նո­րոշ է, ա­ղոտ, ո՛չ մեկն է, ո՛չ մյու­սը: Եվ ա­մե­նա­վատն այն է, որ ինչ-ինչ պատ­ճառ­նե­րով աշ­խար­հում այս մոխ­րա­գույ­նը շատ է, շատ ա­վե­լին, քան պար­զա­պես սևը կամ սպի­տա­կը: Գու­ցե դրա­նից է, որ աշ­խար­հում այդ­քան շատ վիշտ կա… Ն­ման նա­խա­բա­նով էր նա սկսում, օ­րի­նակ, Կի­րո­վի սպա­նութ­յան, 1937-ի զանգ­վա­ծա­յին գնդա­կա­հա­րութ­յուն­նե­րի, 1946-ի հա­յե­րի աք­սոր­նե­րի մա­սին պատ­մութ­յուն­նե­րը։
Նաև նրանց սո­վո­րեց­նում էր ար­ձա­գան­քել մարդ­կանց դժբախ­տութ­յա­նը և­ եր­բեք չմո­ռա­նալ ի­րենց հան­դեպ ար­ված բա­րի գոր­ծը։ Կա­րող ես՝ հար­յու­րա­պա­տիկ վե­րա­դարձ­րու, ե­թե ոչ՝ հի­շիր ու փոր­ձիր այդ բա­րութ­յու­նը փո­խան­ցել ու­րիշ­նե­րին: Ջու­րը գցիր, ինչ­պես ա­սում է ժո­ղովր­դա­կան ա­սաց­ված­քը:
Նաև սո­վո­րեց­նում էր նրանց գիրք կար­դալ։ Իս­կա­պես կար­դալ, այ­սինքն՝ ըմբռ­նել դրանց խոր­քա­յին ի­մաս­տը։ Սո­վո­րեց­նում էր մտա­ծել կար­դա­ցած գրքի շուրջ։ Դեռ է­լի շատ բա­ներ էր սո­վո­րեց­նում։
Նա հի­շում էր իր բո­լոր ա­շա­կերտ­նե­րին՝ ա­ռա­ջի­նից մինչև վեր­ջին շրջա­նա­վար­տը։ Պահ­պա­նում էր խմբան­կար­նե­րը՝ և՛ զար­դա­րուն շքեղ­նե­րը, և՛ զուսպ պար­զե­րը՝ պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րի­նը: Նախ­կի­նում նրան հա­ճախ էին այ­ցե­լում ա­շա­կերտ­նե­րը¸ մա­նա­վանդ շրջա­նա­վարտ­նե­րը։ Հե­տո տղան ստա­ցավ այս փոք­րիկ բնա­կա­րա­նը նոր թա­ղա­մա­սում: Հի­մա Ռու­սաս­տա­նում ինչ-որ տեղ է թա­փա­ռում ու ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ մի քիչ փող ու­ղար­կում։ Հար­սը ապ­րում է թոռ­նու­հու հետ, ո­րը վեր­ջերս է ա­մուս­նա­ցել։ Բո­լո­րը միա­սին ինչ-որ ձևով ծայ­րը ծայ­րին են հասց­նում: Բայց այն պա­հից, երբ «ժա­մա­նակ­նե­րի կա­պը փլուզ­վեց», ինչ­պես ինքն էր ան­վա­նում Միութ­յան փլու­զու­մը, հազ­վա­դեպ էր հան­դի­պում նույ­նիսկ հին ծա­նոթ­նե­րի, ան­գամ ա­շա­կերտ­նե­րի հետ:
Ա­մա­նո­րի նա­խօր­յակն էր։ Ի­րա­կա­նում նա չէր սի­րում Նոր տա­րին և տա­նել չէր կա­րո­ղա­նում Ա­մա­նո­րի ե­ռու­զե­ռը¸ նա­խա­տո­նա­կան ե­րե­կո­նե­րին էլ շուտ էր պառ­կում քնե­լու: Այդ օրն էլ՝ դեկ­տեմ­բե­րի 30-ին, ար­դեն պատ­րաստ­վում էր ան­ջա­տել հե­ռուս­տա­ցույ­ցը՝ մի քա­նի ան­գամ փո­խե­լով ա­լիք­նե­րը և չ­հե­տաքրքր­վե­լով ո՛չ հա­մերգ­նե­րով, ո՛չ մուլտ­ֆիլ­մե­րով, ո՛չ էլ տո­նա­ծա­ռի փայ­լե­րով զար­դար­ված հա­ղոր­դա­վար­նե­րի վա­րած խա­ղե­րով: Մոս­կով­յան ա­լիք­նե­րից մե­կով ցու­ցադր­վում էր դի­վա­նա­գի­տա­կան ​​ըն­դու­նե­լութ­յուն ինչ-որ հսկա, շքեղ տո­նա­կան դահ­լի­ճում և խո­շոր պլա­նով ցու­ցադ­րում էին մե՛րթ ստա­լակ­տի­տաձև հսկա ջա­հե­րը, մե՛րթ բնա­կան սա­մույ­րե թիկ­նո­ցով և լան­ջա­բաց­ված­քով տիկ­նոջ ա­դա­ման­դա­կուռ վար­սա­կա­լը: Մեկ­նա­բա­նը խո­սում էր անգ­լե­րեն, իսկ Սամ­սոն Աբ­գա­րո­վի­չը մի կերպ հաս­կա­ցավ, որ ըն­դու­նե­լութ­յու­նը տե­ղի է ու­նե­նում եվ­րո­պա­կան ինչ-որ խո­շոր պե­տութ­յան մայ­րա­քա­ղա­քում։ Մի խումբ մար­դիկ շրջա­պա­տել էին մի շատ տպա­վո­րիչ պա­րո­նի՝ սպի­տակ թի­թեռ­նա­փող­կա­պով, սմո­քին­գով և հո­յա­կապ ա­լե­հեր մա­զափն­ջով։ Մեծ քի­թը և լայն ա­լե­հեր հոն­քե­րը ծա­նոթ թվա­ցին: Պա­րո­նը վստա­հո­րեն ա­րագ-արագ խո­սում էր անգ­լե­րեն և դա­տե­լով ունկն­դիր­նե­րի դեմ­քե­րի ար­տա­հայ­տութ­յու­նից՝ շատ հե­տաքր­քիր բան էր պատ­մում։ Ե­րա­նոս­յա­նը հան­կարծ հի­շեց նրան. դե սա Գա­րիկն է, չա­րաճ­ճի Գա­րի­կը, Գա­րու­շի­կը՝ ինչ­պես ըն­կեր­ներն էին կո­չում նրան, 1958-ի կամ 1959-ի շրջա­նա­վար­տը: Տե՛ս, է, դես­պան եվ­րո­պա­կան տե­րութ­յու­նում: Եվ որ­քան ինք­նավս­տահ է ի­րեն պա­հում, որ­քան սի­րա­լիր է ժպտում և­ ինչ­պես է անբռ­նազ­բոս համ­բու­րում կա­նանց ձեռ­քե­րը, ինչ­պես է պարզ ձևով հրա­ժեշտ տա­լիս, կար­ծես ման­կուց նրան մար­զել էին այս դե­րի հա­մար՝ փայ­լել դահ­լիճ­նե­րում: Իսկ Ե­րա­նոս­յա­նը հի­շում էր, թե ինչ­պես էր նա հմտո­րեն բարձ­րա­նում թթե­նու ա­մե­նա­վե­րին ճյու­ղե­րը, որ­տեղ մյուս­նե­րը չէին հա­մար­ձակ­վում բարձ­րա­նալ…
Ել­քի մոտ նրան մո­տե­ցավ մի լրագ­րող, խո­սեց ռու­սե­րեն, և Ե­րա­նոս­յա­նը շունչ քա­շեց՝ գո­նե հի­մա իս­կա­պես կհաս­կա­նա, թե ին­չի մա­սին են խո­սում։ Լ­րագ­րո­ղը շնոր­հա­վո­րեց «պա­րոն Հար­րիին» նոր գրքի՝ Մե­տաք­սի ճա­նա­պար­հի մեջ մտնող երկ­րոր­դա­կան, բայց կար­ևոր ճա­նա­պարհ­նե­րի մա­սին աղմ­կա­հա­րույց պատ­մա­կան ու­սում­նա­սի­րութ­յան կա­պակ­ցութ­յամբ և մի կարճ հարց տա­լու թույլտ­վութ­յուն խնդրեց: Ե­րա­նոս­յա­նը ե­րե­խա­յի պես ու­րա­խա­ցավ, որ հե­ռուս­տա­ցույ­ցը չէր ան­ջա­տել:
-Պա­րո՛ն Հար­րի,-հարց­րեց լրագրո­ղը,-պե­տա­կան ​​գոր­ծիչ­նե­րից ո՞ւմ եք հա­մա­րում ա­մե­նան­շա­նա­վո­րը:
Պա­րոն Հար­րին շատ բա­րե­կա­մա­բար, շատ բա­րե­համ­բույր ժպտաց լրագ­րո­ղին՝ ժպի­տով իսկ կապ ստեղ­ծե­լով, և­ այդ ըն­թաց­քում ար­դեն մտա­ծեց պա­տաս­խա­նի մա­սին։
-Տե­սեք, եր­բեմն միայն հայտ­նի մարդ­կանց են հա­մա­րում նշա­նա­վոր։ Այդ հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րը միշտ չէ, որ հա­մընկ­նում են, ինչ­պես, օ­րի­նակ, պե­տա­կան գոր­ծիչ ​​կամ պատ­մա­կան անձ­նա­վո­րութ­յուն հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րը։ Վերց­նենք, օ­րի­նակ, Ա­լեք­սանդր Մա­կե­դո­նա­ցուն կամ Նա­պո­լեո­նին: Այս անձ­նա­վո­րութ­յուն­նե­րը ա­ռա­ջին հեր­թին նշա­նա­վոր են, բայց նաև հայտ­նի և­ ա­կա­նա­վոր, կա­րե­լի է ա­սել՝ վիթ­խա­րի ան­հա­տա­կա­նութ­յուն­ներ են: Բայց այդ­պի­սի­նե­րը քիչ են։
«Եվ քա­նի լե­զու գի­տի,-մտա­ծեց Ե­րա­նոս­յա­նը:-Իսկ ի՜նչ չա­րաճ­ճին էր»:
Պա­րոն Հար­րիի շուրջ նո­րից հա­վաք­վե­ցին. ըստ եր­ևույ­թին, դահ­լի­ճում ռու­սե­րե­նին տի­րա­պե­տող­նե­րը քիչ չէին:
-Ա­կա­նա­վոր պե­տա­կան ​​գոր­ծի­չը,-շա­րու­նա­կեց պա­րոն Հար­րին,-կար­ծում եմ, նա է, ով ծա­ռա­յել է իր երկ­րին և­ իր ժո­ղովր­դին ա­մե­նադժ­վա­րին ժա­մա­նակ­նե­րում: Այն­պի­սիք, ինչ­պի­սին Ջորջ Վա­շինգ­տոնն էր…
Շուրջ­բո­լո­րը գլխով ա­րե­ցին՝ հա­մա­ձայ­նե­լով։
-Ջու­զեպ­պե Գա­րի­բալ­դին…
Մի չո­րուկ, բարձ­րա­հա­սակ պա­րոն՝ անժ­պիտ դեմ­քով հան­դի­սա­վոր խո­նարհ­վեց պա­րոն Հար­րիի ա­ռաջ այդ ա­նու­նը հնչե­լիս. ըստ եր­ևույ­թին, նա ի­տա­լա­ցի էր:
-Ա­կա­նա­վոր գոր­ծիչ ես հա­մա­րում եմ խո­րա­պես հարգ­ված Ո­ւինս­թոն Չեր­չի­լին՝ քսա­նե­րորդ դա­րի մե­ծա­գույն ու­ղեղ­նե­րից մե­կին…
Չեր­չի­լի ա­նու­նը ար­ժա­նա­ցավ ծա­փա­հա­րութ­յուն­նե­րի, ինչ­պես և Շառլ դը Գո­լի ա­նու­նը:
Բո­լորն ան­համ­բե­րութ­յամբ սպա­սում էին, թե էլ ում ա­նու­նը կտար այդ­քան պատ­կա­ռե­լի ու խո­րա­պես կրթվա­ծի համ­բավ ու­նե­ցող հայ դի­վա­նա­գե­տը։
-Եվ Գա­րե­գին Նժ­դե­հին,-սո­վո­րա­կա­նից մի փոքր բարձր ար­տա­բե­րեց պա­րոն Հար­րին:
Ան­ծա­նոթ ա­նու­նը ստի­պեց բո­լո­րին մի պահ լռել, հե­տո մի փոքր ան­հար­մար զգա­ցող ձայ­ներ լսվե­ցին, կար­ծես այդ մարդ­կանց բռնեց­րել էին ան­գի­տութ­յան մեջ:
-Իսկ ո՞վ է նա։ Նժ­դե՞­հը…
Պա­րոն Հար­րին կար­ծես հենց այդ հար­ցին էր սպա­սում: Ն­կա­տե­լի հա­ճույ­քով կարճ դա­սա­խո­սութ­յուն կար­դաց հայ զո­րա­վա­րի և հ­րա­պա­րա­կա­խո­սի մա­սին, ով դեռ իր կեն­դա­նութ­յան օ­րոք դար­ձել էր լե­գենդ և նույն­քան հան­ճա­րե­ղո­րեն տի­րա­պե­տում էր թե՛ սրին, թե՛ գրչին։
-Նա ստա­ցել է փայ­լուն կրթութ­յուն, ի­մա­ցել եվ­րո­պա­կան լե­զու­ներ, հրա­շա­լի տի­րա­պե­տել է ֆրան­սիա­կան գրա­կա­նութ­յա­նը, պա­տա­նե­կութ­յան տա­րի­նե­րին տար­վել Լա­ռոշ­ֆու­կո­յի նրբա­ճա­շակ, հղկված ո­ճով, այ­նու­հետև, իր հա­սուն տա­րի­նե­րին, գրել է ա­ֆո­րիզմ­նե­րի գիրք՝ այն ան­վա­նե­լով «­Մաք­սիմ­ներ»…
Պա­րոն Հար­րին մեծ դի­վա­նա­գետ էր։ Նա գի­տեր, որ յու­րա­քանչ­յու­րի հետ պետք է խո­սել իր լեզ­վով։ Իսկ այդ պա­հին ֆրան­սիա­ցի գրո­ղի ա­նու­նը ար­տա­սա­նե­լով՝ նա ան­մի­ջա­պես նրանց հա­րա­զատ, սրտա­մոտ դարձ­րեց մինչ այդ նրանց ան­հայտ հայ հրա­մա­նա­տա­րին։ Գա­րե­գին Նժ­դե­հը եվ­րո­պա­ցի­նե­րի հետ դար­ձավ «ար­յու­նա­կից»:
-Խորհր­դա­յին կար­գե­րի օ­րոք ար­գել­ված էր նրա ա­նու­նը ար­տա­սա­նել, բայց դպրո­ցի իմ ու­սու­ցի­չը մեզ ա­սում էր, ի­հար­կե, ոչ դա­սե­րին,-ա­սաց դի­վա­նա­գե­տը նե­րո­ղամ­տութ­յամբ տա­րա­ծե­լով ձեռ­քե­րը,-որ երբ­ևէ նրա ար­ձան­նե­րը կկանգ­նեց­վեն և ն­րա մա­սին գրքեր կգրվեն: Բա­րե­բախ­տա­բար, այդ ժա­մա­նակն ար­դեն ե­կել է։
«­Ճիշտ է,-հի­շեց Սամ­սոն Աբ­գա­րո­վի­չը,-ա­մեն ինչ ճիշտ է, հենց այդ­պես էլ ա­սում էի: Ա­վե­լի քան քա­ռա­սուն տա­րի ա­ռաջ… Իսկ տղան հի­շեց…»:
Ու­րեմն, ի­զուր չէր իր ութ­սուն տա­րի­ներն ապ­րել աշ­խար­հում։ Ո՞վ կա­րող է մտա­ծել՝ որ­տեղ¸ ինչ դահ­լի­ճում, ով է կրկնում իր խոս­քե­րը… Եվ ի՛նչ հա­մա­տեքս­տում:
Էկ­րա­նի վրա ֆրակ­նե­րով ու թի­թեռ­նա­փող­կապ­նե­րով պա­րոն­նե­րը միմ­յան­ցից վե­րա­հարց­նում էին հրա­մա­նա­տա­րի ա­նու­նը՝ փոր­ձե­լով հի­շել ան­ծա­նոթ ա­նու­նը։ Շող­շո­ղում էին ստա­լակ­տի­տան­ման ջա­հե­րը, զրնգում բյու­րե­ղա­պակ­յա բա­ժակ­նե­րը, ժպտում էին նրբա­գեղ տիկ­նայք… Սո­վո­րա­կան աշ­խար­հիկ ըն­դու­նե­լութ­յուն էր։
Իսկ ինչ-որ տեղ՝ հե­ռա­վոր Հա­յաս­տա­նում, հե­ռուս­տա­ցույ­ցի առջև նստած էր մի ծեր ու­սու­ցիչ՝ ո­ղող­ված աշ­խար­հի բո­լոր աստ­ղե­րով, բո­լոր ալ­մաստ­նե­րով ու ա­դա­մանդ­նե­րով։

Ռու­սե­րե­նից թարգ­մա­նեց
Ար­տակ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԸ

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։