Անէությունից լո՜ւյս գոյացրու
Շնչավոր խոսուն քո անոթիս մեջ:
«ՄԱՏՅԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹՅԱՆ», Բան ԺԸ
Լույս է տեսել Հակոբ Հարությունի «Զինավառ ընձյուղ» բանաստեղծությունների ժողովածուն, որում ընդգրկված են վերջին տարիներին գրված չափածո ստեղծագործությունները: Հասկանում եմ, որ նման գրախոսականով ինչ-որ չափով կարծիքս եմ փաթաթում համահեղինակ զգացող ընթերցողի պարանոցին, որով էլ գուցե կխաթարվի ընթերցող-համահեղինակի ընկալումների գեղեցկահառնումը: Չէ՞ որ պոեզիայի տեքստն ինքնին բազմարժեք գործառույթ է, և նրա մեկ փաստարկը՝ ասելիքը կամ միավոր բառը, վկայում է բանաստեղծության բազմիմաստությունը: Նշվածն ակնհայտ է «Զինավառ ընձյուղ» գրքի հենց բնաբանից. «Ցանկացած խաղում խաբված Աստված կա»: Այս պարզ նախադասության անմեղությունն ու բարությունը քանի՞ տարընթերցում ունի, որտեղ ճիշտն ու սխալը, լավն ու բարին արդեն պատճառահետևանքային սուբյեկտիվ նախապատվություններ են` ուղենիշներ, և ցանկացած տարբերակում «Ես մնում եմ անմաշ ու // չորաչք սիրահարն արեգակի: // Ապառաժ եմ լեռը պատռած. // ջուրը հոսում է վրայովս, // գտնում իր ճամփան: // Բիբիս վրա աշխարհի // ամենաչքնաղ թռչունը // բույն է հյուսել. // ես սպասում եմ նրա աչքերով // ամեն օր արևածագին» (ՀԱՅԱՍՏԱՆ):
«Զինավառ ընձյուղ» բանաստեղծական ժողովածուն բաղկացած է չորս բաժնից՝ «Եղեռնազարկ հարատևություն», «Էսսե-պոեզիա», «Կոխկրտված օրերի նստվածքում» և «Մայրամուտի պերճուհի», որոնք ածանցված են կյանքի գրված ու չգրված օրենքների տրամաբանությամբ ու զգայականով: Անդրադառնանք անակնկալներով լի պատկերային համակարգով արևելահայ ու արևմտահայ լեզվամտածողությամբ համակցված «Զինավառ ընձյուղ» գրքի որոշ յուրահատկությունների, որոնք Հակոբ Հարությունի պոեզիան դարձնում են ուշագրավ, անմիջական ու հոգեկից:
Վերհիշումը՝ պոեզիայի փաստարկ: Անցյալի ազդակներով է (ռեմինիսցենցիա) պայմանավորված Հակոբ Հարությունի պոեզիայի գործառութային միջավայրը: Նրա բանաստեղծական ինտելեկտուալ շարժում-վերհուշը պոետի աշխարհ դիտարկելու անհատական (Երբ հուշիս կողքին պուպու եմ) ու պարադոքսալ (Երբ մութը հասունանում է ճառագելու չափ) կերպն է, որը միս ու արյուն, ջիղ ու հոգի է դառնում նրա ինքնատիպ բանաստեղծական տեքստերի խոստովանանքով. «15-ից եկող ահասարսուռ տեսիլքները,//որպես ֆոսֆորե եղյամ,//խցանում են երակներս,//բայց պորտիցս թռած աղավնու//թևաբախումը//շշնջում է՝ կյանք,//ու ճերմակաթույր// փետուրներ են օդ ելնում՝//ժամանակի կողերը խտտող://Աստղերը փորձում են գուշակել՝//ինչ նոր լուսնահար է,//որ ուզում է գտնել աշխարհի սկիզբը…//իսկ ես վաղուց գիտեմ. աստղերն ինչքան բարձր են,//այնքան հեռու են Հայրենյաց կարոտից՝//ճակատագրով վճռված» (1915), ու բանաստեղծը, ձգտելով հստակության, պարզաջրում է իրեն «Բղխումն ի հօրէ,//Բղխեա ի հոգւոյս…», և ժամանակի մեջ հասկանում. «Հոսում է խանձված ժամանակը ճանապարհը երիզող ծաղիկներով, որոնց խորքում եղեռն տեսած տոհմիս ապրեցնող ծիծաղն է…», քանի որ «Ոսկորներս՝ անապատի արևը կերած,//թրծվել են կավից այն հում,//որ բերվել է տաք վայրերի//կարոտներից լինելության» («Կարոտ է որբությունը»): Անցյալի ազդակները, հուշը զուգորդվում են ներկայի կարոտ-տագնապներին՝ հաղորդության պես բերելով կենսաուժեր. «Աշխարհը զարմացած է//մատաղացու հավատիս բերանում//աղի փոխարեն ծիծաղ տեսնելով,//իսկ կարոտը հնոտիքների մեջ է//և դարձել է բախտագիր.//ներելն այլևս դարձ չէ յուր շրջան» («Ուզեմ, թե չուզեմ»): Բանաստեղծը, լինելով հետեղեռնյա սերունդ՝ համոզված է. «Ես եղեռնից դուրս պրծած//աղոթքն եմ տոհմիս.//լույսն ակնախորշումս թարթվում է խռովքով՝//թերթելով ժամանակի տագնապը//ստվերների ուրվաշարժով,//որի շոյանքով դողս է սահում//ու սուզվում թզենու//ճաղ-ճյուղերի ավիշում,//հասնում արմատներին բազմարմատ՝//վերակերտելով նախանյութս//ազգիս հիշողությամբ» («Հետեղեռնյա թախիծ»):
Տևական հուշով են պայմանավորված բանաստեղծի արևմտահայերենով գրված գործերը, որոնք նույնպես զետեղված են «Եղեռնազարկ հարատևություն» բաժնում և ներկայի ոգեղենության պապակ երակները լցնող արյան կենարարությունն են, որ պահում է ազգի շարունակականությունը, անկախ նրանից, թե դրանք ցավի, վշտի, տագնապի, կորստի, անցյալի փառքի թե հընթացս լինելության մասին են. «…քանզի օրս օրեն կուգա և օր կերթա,//ուր դեռ սաստիկ//երազներուս կարոտը կա» («Կատարյալ չէ ներկան»), և Հակոբ Հարությունը բաց ու աներկչոտ հնչեցնում է Հայրենյաց հոգու զարկ-կանչը, որն «իմ խոստովանության զըրնգաբույր //լեզվակը կըլլա («Լեգեոնականի մարեն»):
Հակոբ Հարությունի խոսքի վրա հարկավ իր կնիքն է թողել անցյալը՝ իբրև Պեգասի պայտ՝ տիեզերական օրհնաբանություն, ուստի՝ այն ինչքան երկրային է ու օրինաչափ, նույնքան էլ արտերկրային ու անօրեն, ինչքան պարզ է ու թափանցիկ, նույնքան էլ բարդ ու իմաստով խորքածավալ. «…ես՝ ծաղկեպսակ տրոփող…//Արյունս տենդոտ վերվերում է//այն շիվի նման, որ ժայռ է ճեղքում// գտնելու համար արևի ճամփան» («Չնքուշցիների հիշատակի առջև»): Բանաստեղծը լավատես է և ներկայի իմաստավորման մեջ է տեսնում ժամանակի հարատևությունը, որն անցյալն ապագայում տեսնելու կերպն է. «Վերքիս մակարդված արյունը//հիշատակներով վառվող մոմերի խեժն է» («Ապրիլյան խոհ»): Աշխարհի շարժահամակարգի հավասարակշռությունը կոորդինացնող վերոնշյալ ներդաշնակ եռամիասնության հուզահմա օրինակ է «Հրեշտակաթև գրչով» բանաստեղծական շարքի հետևյալ պատկերը. «Վերջին փամփուշտս ձեռնառումբս է,//երբ որ այն պայթի,//մատիցս հանեք օղակը նրա,//որպես հմայիլ տվեք հայ կույսին՝//հանց հարսնանվեր»:
Էսսե-պոեզիա: Անկասկած, գրականության հանձնառությունը հընթացս սուբյեկտի աշխարհընկալման փոփոխության գեղարվեստական ամրագրումն է՝ ձևի ու բովանդակության ներդաշն համադրմամբ, որն արժևորվում է մի տիրույթում, որտեղ ինքնարտահայտումը հանկարծաստեղծություն է: Գուցե ոմանց համար վիճարկելի է սա, բայց, կարծում եմ, այս հայեցակետի դրսևորման գրավականն էլ ներկա գրականության բազմապիսությունն է, որտեղ ընդհանրական է ինքն իր մեջ կենտրոնանալու օրինաչափությունը՝ որպես կշռալծակ ալֆայի ու օմեգայի մտազգայական տիրույթի, ասել է թե՝ աշխարհը քեզնով անցկացնելու համար այն քեզնով չափել, խորհել ու մեկնել ապրելով, ուստի՝ Էսսե-պոեզիան նրա դրսևորման անմիջական, արդի ժամանակով բանաստեղծի շնչառությամբ նոր կյանք տալն է, երբեմն էլ՝ բոլորովին այլ կյանք:
Ասվածի հստակ վկայություն է «Զինավառ ընձյուղ» բանաստեղծությունների ժողովածուի «Էսսե-պոեզիա» բաժինը, որի բնաբանը կարծես նորակերտ էսսե-պոեզիա ժանրի հավատո հանգանակ է. «Ես՝ սնամեջ անոթ (ինքնապարփակ աշխարհ – Հ.Հ.), որով ով ասես չանցավ… (անպարփակ աշխարհ – Հ.Հ.)»: Հակոբ Հարությունն արդի ազատականացված գրական դաշտում, ուր չափածոն ձգվում է դեպի արձակը, փորձում է բծախնդիր խոսքով բեմադիրի փութաջանությամբ որոշակի ձևաչափի շրջանակում էսսեն խտացնելով բերել գեղարվեստի չափական գործառութային դաշտ, որտեղ սիրավորները շատ-շատ են, և չկա բացասման բացասումով գոյաբանությունը. «Ինչքան էլ լինես//«աստղոտ, ստվերներդ՝ լուսնոտ»,// կա չգրվածը.//յուրաքանչյուրն արյան կանչին է հլու://Ուղիղ նայիր աչքերիս,//թող օրհնվի ժամանակը,//և մի՛ կասկածիր բնազդ (զանց) ությանդ, //բնությունը քո տեղ, իմ տեղ,//բոլորի տեղ մտածել գիտի,//թեկուզ և քոնն է հեքիաթն ամենատևական,//որի մասին պատմել ես.//«Սիրելիս ինձ մի օր ասաց,-//քեզ ինձնից շատ սիրող չկա,-//հավատացի,//հենց հավատացի, սիրողներս շատացան» («Ֆեյսբուքյան գրառումներ 5. (երբ դրսում դեկտեմբեր է)): Էսսե-պոեզիայի առանձնահատկությունը նրա բազմավեկտոր առաձգականությունն է, որը հնարավորություն է տալիս անկաշկանդ բացահայտվելու՝ փարված արարվող պոեզիայի ցանկացած ճյուղին, քանի որ իրական կյանքն է տվյալ պահի ներշնչանքը. «Երկար ճամփաներ կան,//ուր մի կյանքը քիչ է//զուգահեռ չթվալու համար,//թեկուզ նրանցով թռչկոտում է//հորինված բլբուլը Հազարան» («Ֆեյսբուքյան գրառումներ 24. (գնացություն)), ու բանաստեղծի համար բնական է դառնում մետաֆորային պատկերը. «Քրիստոսությունն առանց ինձ նման էշի// տրտում հին երգ է»:
Ժամանակակից բանաստեղծի գրականությունը կյանքից եկող զգացողությունները, իմաստություններն ու հասկացողությունը գեղարվեստորեն վերակերտելն է բումերանգի օրենքով: Հակոբ Հարությունը «Զինավառ ընձյուղ» գրքում, մասնավորապես «Էսսե–պոեզիա» բաժնում աշխարհից մարսված զգայականը, հոգևոր դրվագները, պատկերները, ասույթները որպես մեջբերումներ յուր գրչի կրակով պատվաստում է իր բանաստեղծական համակարգին: Բանաստեղծի ընկալումները, համակարգից ստանալով նոր որակ, դառնում են մեկնություններով օժտված ինքնուրույն միավորներ՝ որպես աշխարհի անակնկալ բացահայտում, քանզի «Դժվար է միտքը կուսական պահել//ու չքննել անքննելին», երբ պարզվում է. «Չէ՛, չունի մարդը չափի միավոր» և «…Երկնքից չընկած խնձորը,//կես է լինում մեկեն» («Ֆեյսբուքյան գրառումներ 1. (Լուսնէակ ԱՐ Լուսէ Տիեզերքի հետ)): Հակոբ Հարությունի Էսսե-պոեզիան խոհաբանություն է: Ահավասիկ «Ֆեյսբուքյան գրառումներ» շարքից՝ 4. (դեկտեմբերի 7-ի օրվա մեջ) գիրը. «Տխուր է դեկտեմբերի 7-ը,//չգիտեմ՝//7-ը երջանիկի՞ թիվ է, որ կամ,//թե՞ երջանկահիշատակի, որ պիտի լինեմ,//չգիտեմ՝ էությո՞ւն է, ճակատաթի՞վ…//կամ թե… ի՞նչ իմանամ՝ ինչ,//որ այսպես ցավագին քմծիծաղով// խոսեցնում է ինձ://Ո՞ւր եմ ընկել փառքի հետևից.//ասում են՝ արագ է վազում,//հասնել չի լինի://Համբերել է պետք://Համ-բեր-ել, ահա՝ պայքարի վեհ բանաձևումը,//մինչև որ թաղվեմ//Հրազդանի գերեզմանոցում,//ու այդ պահից այն Պանթեոն դառնա,//ննջեցյալներին էլ ինձ հետ միասին փառքը//գտնի՝//մոռացնել տալով կզած գոյելը, երբ անհրաժեշտ էր//երկու ոտքերով ամուր քայլել//մարդու նման ձիգ…»:
Հակոբ Հարությունի Էսսե-պոեզիայի նախանյութը միաժամանակ նրա ասելիքի հասցեատերն է, և այդ փակ շրջանում էլ արարվել ու գոյում է «Զինավառ ընձյուղ» ժողովածուի պոեզիան, որը պարզապես նրա գեղարվեստականացված կենսագրությունն է, ճակատագրի հետագիծը՝ ի վերուստ պայծառատեսված: Բանաստեղծությունների կերպարները բոլորն էլ իրական են, հաճախ էլ հենց մեր կողքին ապրող ու գործող մարդիկ՝ իրենց զարմանազան մտահորիզոնով, անուն-ազգանունով, անգամ ածական անուններով (Ռոզա Հովհաննիսյան, Աշոտ Սարգսյան, Սլավի-Ավիկ Հարությունյան, Վան Արյան, Լուսնէակ ԱՐ Լուսե Տիեզերք, Մեսրոպ Մեսրոպյան, Ճուտ Սամո, ախպարեցի Զուռնչի Արարատ, Ջորջ, Մարիամ և այլն): Նրանցից ոմանք կենցաղային, ոմանք եթերային մարդիկ են, բայց բոլորն էլ մեկ ընդհանրություն ունեն. իրենց կենսամիջավայրի ապրեցնող ոգին են, կյանքի պոեզիան, և Հակոբ Հարությունը երևույթների հանկարծաստեղծումով կարողանում է նրանց ուղղորդել դեպի բանաստեղծական ճշմարիտ ոլորտը. «Սեղմագիրս հանց փայտփորիկ//կտցահարում եմ զեղչման կետերով,//Սլավի-Ավիկ Հարությունյանը գրում է.//«Այդ կետերի բազմությունը//մեռել թաղելու զուռնա-երաժշտություն է,// արհեստական լաց ու հուզմունք»,//ես էլ թե՝ «կետերիս խոսքը հստակ է.//գնացե՛ք ու մտածե՛ք,//ես ձեր տրամաբանության ի՛նչն ասեմ»: //Խոհերիս լեզուն՝//դիմատետրի պատկեր դարձած,//վերածվում է զավեշտ գրի.//«Երբ շատ, շա՛տ-շա՛տ փող ունեի,//չհասկացա՝ ինչ է փողը,//հիմա, երբ փող չունեմ,//այնպես լավ եմ ես հասկանում՝//ինչ է փողը»,//Սլավիկն էլ թե. «Լոլո մի՛ կարդա,//զեղչման կետերը ծնված երեխայի//պորտ չկտրելու վկայումն է»://Լռում եմ՝ վերջակետելով Կեսարի պես.//«Ո՛նց չեմ սիրում բազմաչարչար//քերականության մեխանիկան» («Ֆեյսբուքյան գրառումներ 22. (կետաշարի միֆը)):
Հակոբ Հարությունի Էսսե-պոեզիան իրողություն կերտող զուգորդված երևակայությամբ կատարսիսի ձգտող գեղարվեստական վավերագրություն է, հոգեվիճակային սուբյեկտիվ մեկնություն. «Չերևակված հույսը թողնում եմ//մութերի մեջ,//ի ցույց դնում ոսկորներիս քերթված կույտը,//Աստված գիտի,//թե քանի շուն ու քանի գայլ մարդ են դարձել//դրանք ագահ կրծոտելով://Ես գլխաբաց միշտ նետվել եմ այսուայնկողմ,//չեմ գիտակցել, որ նետում են,//այն էլ ուղիղ խարդավանքի//ոտքերի տակ,//պարզապես ինձ՝ անխելքիս է, ավա՛ղ, տրված//հավերժորեն էշ ապրելու խնդությունը.//գիր է արված ճակտիս վրա,//ա՛յ, խեղճ Քայլոն,//որ ուր որ է մարդ կդառնա,//բախտավոր է,//որովհետև նրա գիրը թաթերին է արված եղել» («Ֆեյսբուքյան գրառումներ 8. (տատուի տեղն է կարևոր)):
Մտազգայականը ներըմբռնման գործառույթ: Հակոբ Հարությունի «Զինավառ ընձյուղ» բանաստեղծությունների ժողովածուի «Կոխկրտված օրերի նստվածքում» և «Մայրամուտի պերճուհի» բաժինները շարունակում են նախորդ՝ «Տեսիլքներիս արյունը», «Շնորհված պատիժ», «Ծաղկե մկրտություն» ժողովածուների լավագույն գեղարվեստական միտումներն ու դրսևորումները, որոնք արդի ժամանակի կնիքը կրելով («Սահմանի վիճակ.//տարագրվում ենք՝//գույն-գույն ներկվելով մեր իսկ մարմնում,//ու շատ օտար է՝ շունչը օդ դարձած.//տոթ է հոգևոր,//տապ է, հորն է խոր://Սահմանի վիճակ.//հեգնոտ երկինքը//մեջքով հպվել է դիտապաստ երկրին//ու գլորում է տիեզերքն ի վար//հյուլեն պայթուցիկ» («Երկընտրանք») ավելի են հասունացել ու արմատավորվել նոր արժեհամակարգված ավանդականի մակարդակում: Բանաստեղծությունը Հ. Հարությունի համար ներըմբռնումից ածանցված մտազգայականի թելադրած խոսքն է. «իբր թե ազատ,//իբր թե անկախ,//իբր թե տենչող… ամբողջացմանը»:
Հակոբ Հարությունի պոեզիայի յուրահատկություններին «Գրական թերթի» նախկին համարներում անդրադարձ կատարվել է «Միտք, զգացողություն, պատկերաշարժ» և «Հակիրճությունը պոեզիայի խտաէներգիա» հոդվածներով: «Զինավառ ընձյուղ» ժողովածուում ևս առկա է պատկերաշարժային մտազգացողությունը, զորօրինակ` «Երկգույն ստվերում» բանաստեղծությունը. «Ես՝ հոգս,//փլվել եմ փեշոլոր փայտին նստարանի//և թանձրածոր ալիք տվել՝//ծուռումուռ, անդուր,//հոգիս՝ մշուշ-գոլորշի աչքերս մարող,//գլխիցս վեր սև-սպիտակ կաչաղակն է կչկչում//անդուլ՝//ծառի ճյուղը հարազատ ամբիոն դարձրած,//ոնց է կչկչում պղպեղ կերած պատգամավորի//պես://Սուլեցի ուժգին,//չկտրեց ձայնը այդ հոգեառը իշխանական ոգով//տոգորված,//քարով խփեցի…//վրա տվեցին պահապանները կենդանիների//ու ներարկեցին երակներիս մեջ իբր պակասող//խղճի շիճուկը,//որ համբերությունս չունենա սահման,//որ ես հասկանամ՝ հոգսով ապրելն է//երջանկությունը//սպիտակ ու սև գունամամլիչում», ինչպես և խոսքի հակիրճության խտաէներգիան. «Կյանքս քայլեցի մարդաստվածներից հեռու,//քայլեցի, քայլեցի,//բայց մենակ չէի.//իմ կողքից, հետևից ու առջևից//այլք էլ էին քայլում://Օրեցօր մաշվեց կայտառությունս,//հիմա ետ եմ ընկել,//շուրջս ամա է://Աստված իմ, որքան ուշ հասկացա,//որ ամբողջ կյանքս տանուլ եմ տվել սուրուի մեջ» («Գառնարոտ»), դերանվանական հոդերի տեղին օգտագործմամբ հոգեվիճակային անցումներ կայացնելը. «Հեռախոսդ սեղմիր կրծքիդ ու քնիր,//կեսգիշերին զանգս կծլվլա//ստինքներդ զնգացնելով//առավոտի երգող աքլորի պես, բայց դու այդժամ չբացես աչքերդ,//թող իմանամ՝ քնած ես//ու չես համարում խնդությունս մեղք://Հոգիս հեռաձայնի ալիքներով կտաքացնի քեզ,//բայց չի վախենա խայթոցներիցդ,//քանի որ, մեկ է, դու չես բացելու անտարբեր քունդ…//Երազից այնքան դժվար է բաժանվելը,//հեռու մնալը դեռ հեռանալ չէ» («Հորդոր»):
Վերջնախոսք: «Զինավառ ընձյուղ» գրքի սեղմագիր գրախոսականը սկսվել է բնաբանով, ավարտում եմ ժողովածուի վերջին բանաստեղծությամբ՝ ՀԱՅՏԱՐԱՐԸ՝ ՈՉԻՆՉ, այսինքն՝ աշխարհի մշտամնա շարունակականությամբ, որը հավերժ է ժամանակի մեջ ու անսահման տարածությունում, որտեղ «հավատացել եմ, որ հոգին չի կոտորակվում», քանի որ «մարմնիս ծանրության չափ թեթև է հոգիս», և անցավորությանս դիմադրելով միշտ էլ ես-ս «չեմ ուզում բաժանվի ունայնի», հատկապես երբ «Սիրտս ուռչում է հորիզոն գծող//բիլ ծովի նման,//ու չի երևում նրա հատակը»:
Հ.Գ. Ով եմ, ով չեմ, ես եմ. «Հագուստս ուղտի բրդից է,//գոտիս՝ մաքուր կաշի,//կերածս՝ վայրի մեղր,//բայց ես, չէ՛, Յովհաննեսը չեմ,//ինձնից զորավորը ոչ թե հետևիցս է գալու,//այլ առաջ է անցել՝ անտարբեր տրտունջիս//անապատե ճանապարհներին վետվետող…… բայց ես Յովհաննեսի եղբայր Յակոբոսն էլ չեմ,//և Որդի որոտմանը կամավորական պապս է,//որ Նոր Չնքուշ երազելով թաղվեց հեռուներում…»:
