«Հանդիսավորապես երդվում եմ հրաժարվել այն երկերից, որ նզովված են Սորբոնի և Ինստիտուտի կողմից, հետայսու միայն և միայն պատմական, փիլիսոփայական ու վիճակագրական գործեր կգրեմ… Կարծես ասածս հավատ չի՞ ներշնչում… Դե ի՞նչ, այդ դեպքում կգրեմ հովվերգական, առաքինի վեպեր, կգրեմ՝ նախապես ինձ համար նշանակետ սարքելով պոեզիայի և բարոյախոսության մրցանակները, կգրեմ գրքեր՝ ընդդեմ ստրկության և ի պաշտպանություն մանուկների, կգրեմ խրատական պոեմներ…»,- հեգնական այս տողերով է եզրափակվում ֆրանսիական ռոմանտիզմի ամենաինքնատիպ և պայծառ հեղինակներից մեկի՝ Ժերար դը Ներվալի «Հոկտեմբերյան գիշերների» նախավերջին՝ քսանհինգերորդ գլուխը՝ հիշեցնելով հանրօգուտ աշխատանքի և օգտապաշտության անխոնջ դրոշակակիրների արշավն ընդդեմ բանաստեղծության «Ալվան ծաղկի»՝ այնքան «անօգուտ» և այնքան բացարձակ, ևս մեկ անգամ մեզ հուշելով, որ անկախ դարաշրջանից, անկախ իրար հաջորդող դրոշակներից ու կարգախոսներից՝ միշտ էլ նույնն է բանաստեղծության ճակատագիրը՝ անձուկ մի միջանցք գրական-մշակութային անցուդարձի աղմկահույզ բեմում… Որ բանաստեղծել միշտ էլ նշանակել է գնալ մի սարյակի հետևից կամ փնտրել «անմոռուկի» լեզուն («Աստղի պսպղուն հայացքն է կանգ առել նրա վրա մի ակնթարթ, և լսվել է պատասխանը օտար, նրբին մի լեզվով: – Անմոռո՜ւկ», Ժերար դը Ներվալ, «Օրելիա»):
Սամվել Մուշեղյանի բանաստեղծությունները բացահայտել եմ 2022 թվականի օգոստոսին: Ավարտին մոտեցող ամռան դժվար, խճողված օրերն էին, երբ տարատեսակ պարտականություններն ու «առաջնահերթությունները» խցանել էին խոսքի հունը, բառերը փոխարինել իրենց կրկնակներով, ընթացքը կառանել:
Մեր ներսում երբեք չի սպիանում սարյակի հիշողությունը: Բայց ծանրացող օրերի հևքում պատկերները երբեմն խլանում են, զրնգուն լարերը խզվում, անցնում են խորք, փակվում: Տիղմաջուրը թվում է օրինաչափություն: Եվ մենք սկսում ենք ինքներս մեզ համոզել, որ «բառերի կյանքը» կարելի է փոխարինել փայլեցված, հղկված բանաձևերով… որ ձայնային պատրանք, խաբկանք են խորհրդավոր դաշնակները… որ հրաշքը կարելի է «կառուցել»…
Բայց երբեմն էլ օրերի աղոտացող, դանդաղ հեռացող խճապատկերում լինում են ակնթարթային հանդիպումներ, որ վերադարձնում են մեզ հրաշքի իրողությանը՝ Մատնաչափիկի ճերմակ քարերի պես: Վերադարձների ղողանջող այդ պայծառությամբ էին օժտված Սամվել Մուշեղյանի տողերը, որ շնորհագեղ ու արևոտ մի տխրությամբ իրենց ճանապարհից հեռացնում էին այն ամենը, ինչը բանաստեղծություն չէր – ինչը աղմուկ էր, ճառ ու նմանակում:
Ի՞նչ է բանաստեղծությունը, եթե ոչ այն մի քանի բառերը, որոնց մենք ընտրում ենք, որպես լավագույն ընկերների՝ բացարձակ ու անփոխարինելի: Իմաստի, երաժշտության և պատկերի անտրոհելի այդ ճառագումը, որ ձերբազատում է բառն իմաստային մաշված կաղապարներից, վերածում այն կենդանի հյուսվածքի: Բառապատկերի շողարձակող համազանգեր, որ դառնում են ավելի ու ավելի հազվագյուտ մերօրյա գրական դաշտում, որտեղ բանաստեղծությունն այնքան հաճախ է իր տեղը զիջում քարոզչությանը, հասարակական-քաղաքական ճառերին կամ իմաստասիրական վատ կոծկված դասերին: Մինչդեռ բանաստեղծությանը պետք չեն մեծ կամ հանդիսավոր առիթներ, կարևոր կամ հրատապ թեմաներ՝ նախաստեղծ իր կոչմանը հավատարիմ մնալու համար. նորոգել կյանքի վնասված հյուսվածքը, փրկել: Սակավարյուն իրականությունը ծածկել բառերի թաղանթով: Ապաքինել:
«Ապրող մարմնի» այդ գիտելիքով՝ այդ բացառիկ «կենսազգայունակությամբ» են օժտված Սամվել Մուշեղյանի ստեղծագործությունները: Մատներն անգամ արտասվում են նրա բառեզերքում.
Մատներից անգամ արցունք է կաթում,//ապրող մարմինն ինչպե՞ս չորանա:
Շրջակա ամենը կենդանացնելու, անշունչ պատկերներն ու հնչյունները շնչավորելու այս մղումը Սամվել Մուշեղյանի բանաստեղծության առանցքն է: Այն հանգեցնում է բանաստեղծական պատկերի անսպասելի պայծառացումների: Ուշագրավ մի առանձնահատկություն. Սամվել Մուշեղյանի պատկերային համակարգը հարուստ է փոխաբերություններով, համեմատություններով, հեղինակային մակդիրներով («դալկաշուրթ աշուն»): Միևնույն ժամանակ ընթերցողին չի լքում անպաճույճ թափանցիկության, ջինջ ներկայության զգացողությունը: Այս երևույթն ունի շատ պարզ բացատրություն. բանաստեղծական պատկերավորման միջոցները, հատկապես փոխաբերությունն այստեղ ոչ թե լեզվաոճական շքեղություն են, գեղարվեստ, այլ բանաստեղծական հղացքի ուրույն մի բանաձև՝ պատկերի մարդեղացման առեղծվածը: Պատահական չէ, որ բանաստեղծի ամենասիրելի գեղարվեստական պատկերավորման միջոցը դիմառնությունն է: Բանաստեղծի հայացքը կենդանություն է պարգևում իրեղեն աշխարհին, ու ծայր է առնում նրա երկար զրույցը իրերի հետ: Սամվել Մուշեղյանի բառեզերքում փողոցը «խոհուն» է, սարսուռները՝ «փխրուն», ամենը մարդկային դիմագիծ է ստանում. «Իսկ մշուշը ծովի վրա ձեռք էր կնոջ»: Մի ուրիշ՝ «Անցում» բանաստեղծության մեջ սահմանային ճոճքի պահն է, որ դարձյալ մարդկային դիմագիծ է ստանում.
Կամաց, հանկարծ կարթնանան իմ հոգու քնած երեխաները // և կսկսեն աղիողորմ ու սրտակեղեք արտասվել, որովհետև // չեմ կարողանա նրանց կերակրել երազներով:
Զարմացնում են բանաստեղծական պատկերի բնածին ճաշակն ու անճիգ շնորհը՝ զերծ ոճական փորձարկումներից ու փնտրտուքներից: Թվում է՝ Սամվել Մուշեղյանի գեղագիտական չափանիշը հայացքի անսեթևեթ խորությունն ու ճշմարտությունն են: Այստեղ բացակայում են բանաստեղծական լեզվի կանխատեսելի պատկերային կաղապարները: Երկինքը հաճախ «անաստղ» է, ծառերը՝ ցուրտ: Բանաստեղծության հերոս են դառնում ամենաառօրեական իրականության փաստերն ու դեմքերը. նստարանին թաքուն ծխող երեխան, թևանցուկ զույգերը, ծառուղին ու զվարթ լապտերները: Հետևում մնացող այգու պատկերը, որ հավերժ վերադարձի ակոսն է բացում բանաստեղծական «ես»-ի ներաշխարհում, եդեմական պարտեզը չէ: Սեփական սկզբի սևեռուն պատկերն առարկայանում է ոչ թե մանկության սահմանազատված, պաշտպանված պարտեզում, այլ անանուն անցումների, օտար ներկայությունների հանրային զբոսայգում: Եվ, այնուամենայնիվ, արվեստագետի հայացքն առօրեական այս կերպարներն օժտում է անանուն մի կարոտով, չձևակերպվող մի որոնման թրթիռով, որ ձգում, բարձրացնում է ամենասովորական մարմիններն ու ձևերը՝ չխոստովանված գոթական մի անհանգստություն, չգրված մի չափում հաղորդելով նրանց, որ Գառզուի գծանկարներն են հիշեցնում.
Մի երեխա՝ աններելի տխրությամբ,//թաքուն, այգու ծառերի տակ կծկված,//ծխում է՝ ծխախոտը վարպետորեն//փոքրիկ բռում թաքցրած://Քամի, կանաչ ծառերի շրշյուն,//հատուկենտ լապտերների ժպտուն պայծառություն,//անաստղ երկինք – հարբած մի մարդ,//նստարանին քնած, թևանցուկ անցնող զույգեր՝//անտարակո՜ւյս, հարբած…//Եվ էլի դեմքեր, դեպքեր, որ լավ չի հիշում/://Ու դատարկ մի լռություն՝ իբրև արահետ,//որ տանում է նրան դեպի ելքը այգու:
Զարմանալի խաղացկունությամբ է օժտված գիտակցական և զգայական շերտերի փոխհարաբերությունը: Մտքի դաշտին վերաբերող փաստը վերածվում է զգայական իրադարձության, և ընդհակառակը՝ այն, ինչ հասցեագրված է զգայարաններին՝ որևէ բուրմունք, հպում, համ, անսպասելիորեն հանգում է հետաքրքիր վերացարկումների: «Անախրոնիզմ» բանաստեղծության մեջ, օրինակ, վերացական հասկացությունը՝ անախրոնիզմը, արտահայտվում է զգայարաններին՝ տեսողությանը, լսողությանը, հասցեագրված ֆիգուրատիվ պատկերով.
Ծառից տերևներ է առևանգում քամին,//և տնքում է ծառը որդեկորույս մոր պես…//ես առաջ եմ անցել, թե դեռ հինն եմ անցած,//չէ՞ որ ապրիլն է դեռ, նոր է ծաղկում ծառը:
Փոխարենը՝ արթնացման ակնթարթի բանաստեղծական վավերագրումը ծնունդ է տալիս բազմաշերտ պատկերի, որ զարմացնում է իր անցումների ճկունությամբ աբստրակցիոնիզմից դեպի ֆիգուրատիվ պատկերավորում: Հընթացս նշենք նաև մի ուրիշ առանձնահատկություն, որ Սամվել Մուշեղյանի պոեզիային տրվում է շնորհալի թեթևությամբ. զգայարանների փոխադարձ, լուռ դաշինքը, որ ծնունդ է տալիս անսպասելի փոխներթափանցումների՝ դրսևորվելով ինքնատիպ բանաստեղծական պատկերներով.
Մութը անցավ: //Եվ փեշերի տակ պահված արեգակը//արձակեց իր հմայքները բոլոր…//Եվ դուք կարող եք մատներով անգամ //շոշափել՝ շրշյունը շաղվող տաք շրթունքներում:
Շրշյունը՝ պարուրված «շ»-երի մեղեդային սարսուռով, վերածվում է «շոշափելի» ներկայության: Բայց, ահա, նույն այդ շրշյունը, անձնատուր փոխակերպումների սահանքին, վերափոխվում է «երազանքի» աննյութեղեն, անորսալի ուրվագծի, ապա՝ ծագող առավոտի միանգամայն հստակ, տարորոշված պատկերի.
Եվ պետք է, անշուշտ, շատ զգույշ լինել,//քանզի փխրուն է և կարող է փշրվել հանկարծ,//Շրշյո՞ւնը, ո՛չ, երազանքը, //որ բնավ էլ այսուհետ երազանք չէ, //այլ առավոտ,//որ ուր որ է՝ տե՛ս, կարթնանա:
Սահանքների զրնգուն դողը կենսական սարսուռով է օժտում բանաստեղծական տողը: Անցումների կախարդված այդ շղթան պայմանավորում է Սամվել Մուշեղյանի պոեզիայի ներքին ռիթմականությունը.
Եվ ես աղավնու փետուրներով երազներ եմ արտատպում՝//շքեղորեն զարդարելով կուրծքը թախծի:
Բանաստեղծական պատկերն իր թրթռուն լարերով իրար է հանգուցում երկինք, երազ ու թախիծ: Մի ուրիշ ստեղծագործության մեջ բանաստեղծը ձմեռային քաղաքի պատկեր է ուրվագծում՝ իրար ագուցելով երկու ամենաաննյութեղեն «մատերիաներ»՝ ձյունն ու երազների շղարշե թաղանթը: Ու կրկին մարդեղանում է տեսարանը: Պատկերին կենդանի շունչ հաղորդող երակն այստեղ միայն թեթևասահ աղջիկների ներկայությունը չէ, որ հուշիկ քայլերով հատում են երազի թաղանթը: Ձմեռն ինքը որդեգրում է բանաստեղծի երազները, սկսում է երազել նրա հետ և նրա փոխարեն.
Իմ երազո՛ղ ձմեռ,//անուրջներ ես հինել//գորշ մայթերի վրա,//որ վիթի պես բարակ//աղջիկները դաջեն//ոտնահետքերն իրենց,//անփութորեն անցնեն// երազների միջով:
Երկրորդ բանաստեղծական տան մեջ նույն զրնգուն թեթևությամբ լուսինն է դառնում բանաստեղծի կրկնակը՝ փշրելով տիեզերական մեներգակի ընդունված պատկերային կաղապարները: Ամեն անգամ զարմացնում է բանաստեղծական պատկերի ինքնատիպությունը. Սամվել Մուշեղյանի ընդելուզվող, երբեմն անավարտ պատկերները հաճախ գեղարվեստական պատկերավորման գյուտեր են: Լուսինը ոչ միայն օժտված է բանաստեղծական թռիչքի թևերով, այլև որդեգրում է թարթող աստղերի ճիչը, այրվում է արևի հրկեզ կարոտով.
Իմ թևավո՛ր լուսին,//հույսի նման շիթ-շիթ,//պաղ կոպերում մութի//աստղի ճիչն ես պահում՝//աղերսելով արև,//անրջելով արև…
Անսպասելի է բանաստեղծության ավարտը: Անվարժ ընթերցողը սպասում է նախորդած երկու տների «տրամաբանական» եզրակացությանը՝ արևածագին, որ կնշանավորվի արևաբաղձ լուսնի խնդությամբ: Բայց բոլորովին այլ հուն է գծում Սամվել Մուշեղյանի պոեզիայի կենսական ներկայություններից մեկը՝ տիեզերական, անծայրածիր տխրությունը: Անսպասելիորեն փոխվում է դիտանկյունը: Քնարական հերոսը վերադառնում է անտեսանելի փեղկերով արտաքին աշխարհից տրոհված հայեցողի դիրքին. նույնացումները մնացել են հետևում.
Ի՜նչ տխուր է հալչում//մութն արևի հևքում:
Այսպիսով՝ բանաստեղծությունը գոյության ողբերգական օրինաչափություններից մեկի հիշեցումն է. մենք երբեք չգիտենք՝ որ պահին ինչ ենք կորցնում, մենք երբեք չգիտենք՝ ինչն ինչի դիմաց է մեզ տրվում: «Նամակ» բանաստեղծությունը, որ զերծ է ընդհանրացումների ամեն մի հավակնությունից, տալիս է մարդկային ճակատագրի այդ օրինաչափության հստակ ձևակերպումը.
Ես ամեն երեկո // ինչ-որ բան եմ գտնում // և կորցնում առավոտյան – //առավոտին գտած:
Մեր նվազագույն ձեռքբերումների ողբերգական այս դարձերեսի գիտակցությամբ է ներթափանցված «Սա քո մասին է…» բանաստեղծությունը, որտեղ առաջին հանդիպման խնդությունը զուգակցվում է կորստյան գիտակցությամբ՝ անհուն ու վերջնական:
«Արձակ էջեր՝ պոեմի մասին» իր խոհագրության մեջ Աննա Ախմատովան մեզ հիշեցնում է բանաստեղծության հետաքրքիր առանձնահատկություններից մեկը. բանաստեղծությունը միշտ մի առեղծված է պահում լռող իր խորքում: Լավագույն բանաստեղծությունները վերջին պահին խույս են տալիս վերծանման հաջորդական փորձերից: Ախմատովան հիշատակում է սեփական՝ «Պոեմ՝ առանց հերոսի» ստեղծագործության օրինակը. որքան հեղինակը փորձում է բացատրել, այնքան բանաստեղծությունը խույս է տալիս, հեռանում է խորք: Սամվել Մուշեղյանի պոեզիան հետամուտ է չգրված այս օրենքին:
Ուշագրավ է «Սա քո մասին է…» բանաստեղծության վերնագիրն իր մերկապարանոց, բայց և խաբուսիկ հասցեագրությամբ: Բանաստեղծության առաջին իսկ տողերը ցրում են պարզ վերծանումների պատրանքը: Ակնկալվող դիմանկարին այստեղ փոխարինում է «քեզ»-ի ճանապարհը. «Ես երկար քայլեցի քո ճանապարհով»: Ուրվագծվող այդ ճանապարհին «դու»-ն ոչ թե նպատակ է, այլ կենսական տրոփյուն, տիեզերական ընդգրկում ստացող նվիրական դիմագիծ, որի միջոցով անհունչ աշխարհը սկսում է բարբառել: Դիմագիծը տարրալուծվում է աշխարհի պատկերի մեջ՝ զվարթ լապտերների, կապույտ ծաղիկների, երթևեկող մեքենաների, թևանցուկ զույգերի ու փնթփնթացող ծերունիների համանվագում: Նվիրական ներկայության առեղծվածն ամփոփում է կենսաթաղանթն ամբողջությամբ: Ճանապարհի այս երգը եզրափակվում է կորստի, օտարման արձանագրությամբ, որի փորձը գրեթե համընկնում է առաջին հանդիպման բերկրանքի հետ.
Որովհետև անցնում էր աշխարհի ամենագեղեցիկ աղջիկը,//և ես ճանապարհի եզրի բոլոր ծաղիկները նվիրեցի նրան//և խոստացա… ամեն ինչ՝ անվերապահորեն – //մենք դանդաղ հեռանում ենք քո ճանապարհից//վերջնականապես:
Ո՞վ է առեղծվածային այդ «քեզ»-ը: Նույն՝ աշխարհի ամենագեղեցիկ աղջի՞կը՝ հանձնված առօրյա ինքնօտարման հոգեմաշ ընթացքին: Գոյության կանացի սկի՞զբը, որ համընկնում է ստեղծագործության հետ: Բանաստեղծության «ոսկեխոս դիցուհի՞ն»՝ անկրկնելի իր դիմագծով: Բանաստեղծությունը թեթևորեն սահում է առաջ՝ սեփական առեղծվածը տանելով իր հետ:
Եվ վերջում՝ Սամվել Մուշեղյանի բանաստեղծական եզերքի թերևս ամենաանդավաճան ապրումներից մեկի՝ մենության մասին՝ ճամփեզրին կանգնած առօրյա անցուդարձը դիտող միայնակ «ես»-ից մինչև մենության այնքան օդեղեն անձնավորումը «Անվերնագիր» բանաստեղծության մեջ: Մենությունն այս բառեզերքում աչքի է ընկնում իր տարողունակությամբ և ստեղծագործ էությամբ: Պատահական չէ, որ «Անվերնագիր» բանաստեղծության մեջ այն ոչ միայն կանացի շղարշված ուրվագիծ է ստանում, այլև դառնում է բանաստեղծի ստեղծագործությունը.
Նա ոչինչ չունի: Ապրում է ինձ հետ://Ես եմ հորինել: Կարող եմ հերքել://Գեղեցի՜կ է, բայց երբ պետք է գալիս,//ու երբ չի լինում՝ կարոտո՜ւմ եմ դեռ…//Ամեն ինչ ունի, բայց անուն չունի://Երբեմն մարդիկ կոչում են նրան՝//Մենակությո՜ւնս…//իսկ ես…//իսկ ես չգիտեմ՝ ինչ անուն տամ քեզ-//ի՜մ մենակություն…
Սա թողլքված մենության բարբառը չէ: Զրնգուն այս մենությունը որդեգրում է լապտերների, ծաղիկների, ծառերի, փայտե նստարանի ներկայությունը՝ դառնալով անանձնական «ես»-ի որոնման նախապայման: Նա համաշունչ է ստեղծագործական տարերքին: Ճամփեզրին՝ մեքենաների և անցնող զույգերի հարասահ հոսանքից առանձնացած «ես»-ի մենությունը հայեցողի ստեղծագործ մենությունն է, որ օժտված է զարմանալի առաձգականությամբ՝ «Շարունակվող սկզբի» «աններելի տխրությամբ» ծխող երեխայից անցնելով հիշողության օվկիանոսի վրա հակված, երրորդ դեմքով հիշատակվող «նա»-ին, ապա՝ «ես»-ին՝ «անհասկանալի իր երգով».
(Եվ էլի դեմքեր, դեպքեր, որ լավ չի հիշում)://…Ու մի դատարկ լռություն՝ իբրև արահետ,//որ տանում է նրան դեպի ելքը այգու://Ճանապարհին…//չէ, այդ ես եմ երգում մինչև հիմա էլ//անհասկանալի մի երգ: Ու դրանի՞ց,//թե՞, չգիտեմ…//մեկ տխրում եմ ու մեկ ժպտում//արցունքոտված…
***
«Բոհեմի փոքրիկ դղյակներ» երկի իր ընծայականում Ժերար դը Ներվալը բանաստեղծի ճակատագրի հետաքրքիր մի բանաձև է առաջարկում՝ ամփոփելով նրա երեք տարիքները. «Ահավասիկ բանաստեղծի երեք տարիքները/…/: Առաջին իմ տողերը երիտասարդական խանդավառության ծնունդ են, դրան հետևածները՝ սիրո, վերջին տողերը՝ հուսահատության»: Այսօր մենք չգիտենք՝ բանաստեղծական իր ուղու ինչպիսի ժամանակագրություն կառաջարկեր Սամվել Մուշեղյանը, և կամ որոնք են նրա երեք տարիքները, բայց նրա փոքրաթիվ ստեղծագործությունները Բանաստեղծի ամենախոր ու ճշմարտացի դիմանկարներից են:
Սամվել Մուշեղյանը ծնվել է 1958 թվականին, Գյումրիում: Սովորել է Գյումրու Պուշկինի անվան դպրոցում, ապա՝ հաստոցաշինական տեխնիկումում: Վաղ հասակից ստեղծագործել է և աչքի ընկել իր խստապահանջությամբ սեփական ստեղծագործությունների նկատմամբ, որոնք ընթերցել է միայն հարազատներից և ընկերներից մի քանիսի համար: 1988 թվականին բանաստեղծություններից մի քանիսը տպագրվել են «Գարուն» ամսագրում: Մահացել է 2011 թվականին, Երևանում: Բանաստեղծի երկերի ժողովածուն հրատարակության է պատրաստում քույրը՝ Ռիմա Ղազարյանը (հեղինակային հրատարակություն):
