Պրոֆեսորի հետ ծանոթացա Դոնի Ռոստովում: Գործընկերներիս հետ մեկնել էի Նոր Նախիջևան՝ ծանոթանալու հայկական վայրերին և բնակչությանը: Պրոֆեսորն ավելի վաղ էր եկել: Նա ուսումնասիրում էր տեղացի հայերի բանահյուսությունը: Եվ անշուք հյուրանոցի ավելի անշուք սրճարանում գործընկերներս ծանոթացրին պրոֆեսորի և Չալտիրի հայկական թերթի խմբագրի հետ: Երկուսն էլ հրաշալի մարդիկ էին: Զրուցեցինք մինչև կեսգիշեր, հետո հրաժեշտ տվեցի նրանց, որովհետև առավոտյան վաղ պիտի վերադառնայի հայրենիք:
Անցան օրեր, գուցե՝ ամիսներ: Ես ապրում և աշխատում էի հայրենի Ալավերդիում, սակայն հաճախ էի լինում մայրաքաղաքում: Եվ մի օր էլ պատահաբար հանդիպեցի պրոֆեսորին: Նա հրավիրեց իր աշխատավայր, ծանոթացրեց գիտական աշխատանքներին, կոլեկտիվի հետ, հետո անսպասելիորեն հրավիրեց տուն՝ միասին ճաշելու: Կարծելով, թե պրոֆեսորի կինը և երեխաները քաղքենի կլինեն, իսկ ինքս՝ շրջանում ապրողի բարդույթներով, հրաժարվեցի: Սակայն պրոֆեսորը համառեց, և մենք ուղևորվեցինք իրենց տուն: Տանը ոչ ոք չկար: Պրոֆեսորը հրավիրեց իր աշխատասենյակ: Ամենուր գրքեր էին, ձեռագրեր… Նա արդեն պատմել էր հրատարակած գիտական աշխատանքների, ծրագրերի, դժվարությունների… մի խոսքով, ամեն-ամեն ինչի մասին, բայց չէր պատմել իր ծանր կյանքի պատմությունը՝ գաղթական ծնողների, ահեղ պատերազմի, աղքատ երիտասարդության: Այս կենսասեր, ազնիվ, աշխատասեր, մարդասեր գիտնականը շատ, անչափ շատ դժվարություններ էր հաղթահարել կյանքում. մեկ անգամ չէ, որ կյանքն անախորժ անակնկալներ էր մատուցել նրան, գցել անչափ ծանր կացության մեջ:
Նա պատմում էր միայն լուսավոր դրվագների մասին: Երևի խնայում էր իր երիտասարդ բարեկամին: Ես լսում էի ուշադիր աշակերտի նման, հիանում նրանով:
Հետո ընդհատեց զրույցը և առաջարկեց նստել մաշված բազկաթոռին, ինքն էլ գնաց խոհանոց կամ ճաշասենյակ: Չգիտեմ: Առաջին անգամ էի պրոֆեսորի բնակարանում և չգիտեի, թե որ դուռն ուր է տանում: Սակայն նա շատ արագ վերադարձավ, ներողություն խնդրեց, որ ինձ մենակ է թողնելու մի քանի րոպեով: Ես կարծեցի՝ գուցե հաց է հարկավոր կամ որևէ սննդամթերք, և առաջարկեցի՝ ինքս իջնեմ գնելու:
– Ո՛չ: Ոչինչ հարկավոր չէ. տանն ամեն ինչ կա: Ծանուցագիր են բերել: Պիտի իջնեմ փոստ՝ ծանրոց ստանալու: Դու զբաղվիր ընթերցանությամբ կամ միացրու հեռուստացույցը, ես հիմա կգամ, փոստը մեր շենքի առաջին հարկում է,- ասաց նա և ինձ թողնելով մենակ՝ իջավ փոստ:
Մտածում էի՝ մի անծանոթ գիրք փնտրեմ, ծանոթանամ, թե՞ գուցե հեռուստացույցը միացնեմ: Որոշեցի՝ ավելի լավ է հանգիստ նստեմ, մինչև պրոֆեսորը կգա: Անչափ ճնշող է ուրիշի տանը մենակ մնալը: Բայց մենա՞կ էի արդյոք:
Ոտնաձայներ լսվեցին: Անցել էր ընդամենը մեկ կամ ամենաշատը՝ երկու րոպե: Բնականաբար, պրոֆեսորը այսքան շուտ չէր կարող վերադառնալ: Իսկ ո՞վ է… Եթե տանը լիներ որևէ մեկը, պրոֆեսորը կծանոթացներ մեզ: Գուցե շո՞ւն ունեն: Բազմոցը և բազկաթոռներն անչափ քրքրված էին: Երևի հենց այդ շնիկն է քրքրել: Ո՛չ, եթե տանը շուն լիներ, երբ ներս մտանք, կմոտենար կամ… ի՞նչ՝ կամ. շունն անպայման կհաչեր: Գուցե խորամանկ կատո՞ւ է: Ո՛չ, կատվի ոտնաձայն չէ: Ուրեմն՝ գող կա տանը: Ի՞նչ անել: Վախից քրտնել էի և սարսափում էի շարժվել:
– Բարև Ձեզ: Հայրիկը Ձեզ մենա՞կ է թողել: Ոչի՛նչ, ես Ձեզ կզբաղեցնեմ մինչև նրա գալը: Իմ անունն Արևիկ է…
Ներկայացողը պրոֆեսորի դուստրն էր՝ տարօրինակ արտաքինով, ավելի տարօրինակ հագուստով մի աղջիկ, որի տարիքը բացարձակապես հնարավոր չէր որոշել: Սկզբում տատիկի էր նմանվում, հետո՝ տիկնոջ, բայց երբ ավելի մոտեցավ, կարծես դեռահաս օրիորդ էր, ուղղակի՝ տարօրինակ ու գուցե հիվանդ: Րոպեներն անցնում էին: Րոպեներն ինձ նման վախեցած չէին և նորմալ անցնում էին: Պրոֆեսորը չկար: Անհետացել էր նաև նրա տարօրինակ դուստրը: Այս ամենն ինձ սարսափելի երազ էր հիշեցնում, և, ինչպես սարսափելի երազում, աշխատում էի որքան հնարավոր է շուտ արթնանալ, սրբել ճակատիս քրտինքը, լվացվել սառը ջրով, մոռացության տալ այդ երազը: Քիչ անց օրիորդը վերադարձավ: Վերադարձավ` ձեռքին սև զգեստ ու ծրար:
– Դուք ֆրանսերեն գիտե՞ք,- հարցրեց ու մեկնեց ծրարը,- Ալեն Դելոնն է ուղարկել, հրավիրել է Փարիզ, ինքն անձամբ է դիմավորելու Օրլիի օդանավակայանում, սա էլ իմ զգեստն է, ինքս եմ կարել, այս զարդերն էլ հայրիկն է բերել, սրանք ոսկի չեն, բայց չեք տարբերի: Այս զգեստով կմեկնեմ, որ Ալենը հիանա: Կներեք, ամենակարևորը չհայտնեցի. ես Ալենի հարսնացուն եմ…
– Օ՜, լավ է, որ Արևիկս քեզ մենակ չի թողել, կներես, փոստում հերթ էր,- սա արդեն պրոֆեսորն էր վերադարձել: Նա մոտեցավ դստերը, համբուրեց և խնդրեց, որ գնա իր սենյակը՝ խոստանալով, որ զրույցը կշարունակենք ճաշից հետո:
Քաղցած էինք և՛ ես, և՛ պրոֆեսորը: Բայց ոչնչից չօգտվեցինք: Իմ ու պրոֆեսորի համատեղ ճաշը չի ստացվում: Դոնի Ռոստովում էլ մեր ընկերներից մեկն այնքան տգեղ էր ուտում, որ անհնար էր նույն սեղանից օգտվել: Խեղճը կարծես ծնված օրից քաղցած էր մնացել, չէր ծամում, կուլ էր տալիս: Բայց Դոնի Ռոստովում այլ էր, հիմա՝ այլ: Մենք նայում էինք միմյանց ու խոսք չէինք գտնում զրուցելու:
– Դե լավ, գոնե սուրճ խմենք…
Թողեցինք ճաշասենյակը: Պրոֆեսորի առանձնասենյակում սուրճ խմեցինք լուռ, կարծես ինչ-որ մեկի հոգեհացից էինք վերադարձել:
Նայեցի ժամացույցին: Իմ գնացքի մեկնելուն դեռևս երեք ժամ կար, բայց ստեցի, որ ուշանում եմ, հրաժեշտ տվեցի պրոֆեսորին և ուզում էի հեռանալ, երբ Արևիկը մոտեցավ մեզ.
– Գնո՞ւմ եք: Չէ՞ որ խոստացել էիք մնալ: Ես դեռ բոլորը չպատմեցի Ձեզ…
– Մյուս հանդիպմանը կպատմես, մեր հյուրն ուշանում է գնացքից,- հայրն էր:
– Բարի՛ ճանապարհ Ձեզ: Կսպասեմ: Աշխատեք մինչև մեկնելս գալ Երևան և հանդիպել…
– Անպայման կգամ, Արևի՛կ,- հրաժեշտից առաջ խոստացա ես:
Պրոֆեսորն ինձ հրաժեշտ էր տվել, սակայն որոշեց ճանապարհել մինչև կանգառ:
Կարծում էի դարձյալ լուռ ենք քայլելու: Սակայն…
– Գիտե՞ս՝ նա ոչ մեկի հանդեպ այդքան հետաքրքրություն չի տածել, տասնյակ բարեկամներ, ծանոթներ, գործընկերներ են այցելել, սակայն ոչ մեկի հետ այսպես չի զրուցել, չի կիսել մտքերը: Նա հոգեկան հիվանդ է: Իհարկե, այդպես չի ծնվել, սակայն… Լա՛վ, քեզ բարի ճանապարհ: Երբ Երևանում լինես, խնդրում եմ անպայման այցելես. քո այցելությամբ Արևիկն էլ կուրախանա:
Ցավոք, այլևս բախտ չվիճակվեց հանդիպել Արևիկին: Հայրենիքում մի գրքույկ հրատարակելու համար ինձ խիստ պատժեցին, հետո էլ շրջկոմի առաջին քարտուղարը խորհուրդ տվեց ընդհանրապես հեռանալ: Կոմունիստական հիմար կարգեր էին: Խոստովանեմ, որ հրատարակածս գիրքն էլ հակախորհրդային չէր, պարզապես չկար գրաքննիչի թույլտվությունը: Ինչևիցե:
Մեկնեցի Վիլնյուս՝ տեղի պետական համալսարանում ուսումնասիրելու հայ-լիտվական գրական-մշակութային կապերը: Լիտվացիները սիրով աջակցեցին, բայց խնդրեցին մի քանի երաշխավորագիր ներկայացնել: Իրենց Գրողների միության քարտուղարի ու Գիտությունների ակադեմիայի լեզվի և գրականության ինստիտուտի տնօրենի երաշխավորագրերը ներկայացրի անմիջապես: Ինձ ճանաչում էին: Հոդվածներ էի տպագրել իրենց մամուլում, զեկուցումով հանդես եկել… Հարկավոր էր նաև՝ Հայաստանից: Զանգահարեցի պրոֆեսորին: Ընդամենը երկու օր անց նա հայտնեց, որ երաշխավորագրերը ուղարկել է մի լիտվուհու հետ, հարկավոր է նրան դիմավորել օդանավակայանում և վերցնել ծրարը: Անչափ ուրախացա, հայտնեցի երախտագիտությունս: Ծրարը բացեցի հյուրանոցում: Երկու երաշխավորագրերի արանքում հարյուր ռուբլիանոց էր: Զարմացա: Չէ՞ որ մենք հին բարեկամներ չենք. մարդուն հանդիպել եմ ընդամենը երկու անգամ: Նոյեմբերին հրամանագրեցին և ապահովեցին հանրակացարանով, որի բոլոր բնակիչներն աղջիկներ էին՝ բանասիրական ֆակուլտետի ուսանողուհիներ: Նրանց դռներին փակցված էին իրենց անուն-ազգանունները, ներքևում՝ երկրները: Ուսանողուհիներ կային Վրաստանից, Էստոնիայից, Լեհաստանից, Ուզբեկստանից:
Ես էլ մեր ճանաչված նկարիչներից մեկի նկարի վերատպություն փակցրի, որը խորհրդանշում էր իմ Երկիրը, և հայերեն, ապա լիտվերեն գրեցի անուն-ազգանունս ու Երկիրս: Առանց չափազանցության՝ կարելի է ասել, որ ամենագեղեցիկն ու աչքի ընկնողն իմն էր: Հիշում եմ, երբ վաղամեռիկ Ռաֆայել Իշխանյանը տիկնոջ և տղայի հետ այցելեց, գիտնականն անմիջապես սենյակ չմտավ, մի քանի րոպե կանգնեց դռան մոտ, որից հետո հայտնեց իր հիացմունքը:
Ամանորի նախօրյակին հեռագիր ստացա Երևանից: Պրոֆեսորը հայտնում էր, որ ինքը և մեր ընդհանուր ընկերը միասին գալիս են Վիլնյուս՝ գործուղման, և խնդրում էր հյուրանոց ապահովել: Հյուրանոց, իհարկե, դժվար էր խոստանալ, բայց հանրակացարանում ինձ երկու սենյակ էին հատկացրել՝ մտածելով, որ ընտանիքիս էլ եմ տանելու: Որոշեցի մի սենյակը հատկացնել ավագ ընկերներիս՝ իհարկե, նախապես տեղյակ պահելով մեր անչափ խիստ պարետին:
Ուշ գիշեր էր, երբ Երևան-Վիլնյուս ինքնաթիռը վայրէջք կատարեց: Հյուրերիս դիմավորեցի, և միասին մեկնեցինք հանրակացարան: Բարձրացանք իմ հարկը և քայլերս ուղղեցինք դեպի մեր ապաստարանը: Պրոֆեսորն ավելի դանդաղ էր քայլում, հիացած էր հանրակացարանի մաքրությամբ, կարգ ու կանոնով: Ես ու բանաստեղծ ընկերս արդեն մոտեցել էինք իմ դռանն ու պատրաստվում էի բացել սենյակի դուռը, երբ.
– Անմիջապես պոկի՛ր սա, արա՛գ,- ասաց բանաստեղծը, և չսպասելով՝ ինքը պոկեց դռանս փակցրած նկարը,- պրոֆեսորը կվիրավորվի: Լա՛վ, հետո կբացատրեմ…
Բանաստեղծի արարքը և շշուկով ասածն ինձ անչափ տարօրինակ թվացին, և, ճիշտն ասած, խիստ վիրավորվեցի: Սակայն լուռ տարա վիրավորանքը: Բանաստեղծը դատարկ էր եկել, բայց դատարկ չվերադարձավ: Պարզվեց՝ եկել է Ամանորի գնումների: Իսկ պրոֆեսորն ինձ համար մի պայուսակ նվերներ էր բերել՝ նոր հրատարակված գրքեր, հայկական կոնյակներ, գինիներ, քաղցրավենիք… Իմիջիայլոց, պրոֆեսորի բերած բարիքներով էլ դիմավորեցի Ամանորը, որովհետև կրթաթոշակիցս ընդամենը երկու ռուբլի էր մնացել մոտս, որը սրբությամբ պահում էի տրանսպորտի համար:
Պրոֆեսորն այցելեց համալսարանի լիտվական գրականության ամբիոն, ծանոթացավ գիտական ղեկավարիս հետ, միասին եղանք Լեզվի և գրականության ինստիտուտում, այցելեցինք հայ գրականության քաջ գիտակ, թարգմանչուհի Ռիտե Յանաուսկայտեին (ով թարգմանել էր պրոֆեսորի գիրքը) և մեր մեծ բարեկամ Էդուարդաս Մեժելայտիսին:
Բանաստեղծին հետաքրքրում էին իր գնումները: Երբ երեկոյան գնում էինք լիտվական շոկոլադներ գնելու, նա պատմեց, թե ինչո՛ւ պոկեց դռանս վրա փակցված նկարը: Նա պատմում էր, անկեղծ ասած, պատմում էր անտարբեր, ուղղակի ինձ իրազեկում էր, տեղյակ պահում, որպեսզի ես չնեղանամ իր արարքից և իրենից: Նա պատմում էր, իսկ ես հիշում էի, թե ինչպես պրոֆեսորի հետ գնացինք իրենց տուն, ինչպես հանդիպեցի նրա դստերը: Այդ բոլոր տեսարաններն աչքիս առաջ են: Ես լսում եմ բանաստեղծին: Գուցե՝ չեմ լսում: Չգիտեմ: Իմ առջև Արևիկի դեմքն է:
Պարզվեց՝ Արևիկն իմ հասակակիցն է: Իզուր էի հանդիպման ժամանակ նրան տատիկի նմանեցնում: Դպրոցը երկուսս էլ նույն թվականին պիտի ավարտեինք: Պարզապես նա ուսումը չի շարունակել՝ հիվանդության պատճառով: Նոր էր սկսել ֆրանսերեն ուսումնասիրել, երբ տարեց բարեկամը, որ նոր էր վերադարձել Փարիզից, հրավիրում է Արևիկին իր արվեստանոց՝ նկարելու նրա դիմանկարը և պատմելու Ֆրանսիայի մասին: Բանաստեղծ ընկերս մի պահ դադար տվեց և ապա շարունակեց.
– Արևիկը դպրոցական էր, սակայն ստույգ չեմ կարող ասել նրա տարիքը, ուղղակի չեմ հիշում, բայց փոքրիկ էր, երբ… Բարեկամը… Այդ օրն Արևիկը կորցնում է ամեն ինչ ու ձեռք է բերում մի հիվանդություն, որն այդպես էլ հնարավոր չեղավ բուժել: Նա փոքր հասակից հիացած էր Ալեն Դելոնի խաղով և մտածում էր, որ միայն ճանաչված դերասանը կարող է արդարացնել իր երազանքը: Եվ սկսում է նամակներ ուղարկել նրան: Հայրը, որ տանջվում էր աղջկա ապրումներից, երկար խորհելուց հետո գտնում է ճարը: Ինչպե՞ս օգնել աղջկան, ի՞նչ անել: Ամեն գիշեր Արևիկը մի նամակ է գրում Ալեն Դելոնին, ծրարում և տալիս հորը, որ գցի փոստարկղը: Հայրը տրանսպորտում բացում է ծրարը, կարդում, հուզվում, հաճախ չի նկատում, որ անցել է իր կանգառը… Երբ գալիս է աշխատավայր, առաջին գործը, որ անում է, հրավիրում է իր երիտասարդ ասպիրանտին և խնդրում, որ նա Ալեն Դելոնի անունից պատասխան նամակներ գրի Արևիկին:
Եվ այսպես՝ ամեն օր, բացի հանգստյան օրերից:
Արևիկի գզրոցում հավաքվում են հարյուրավոր նամակներ, սակայն ոչ մեկով հրավեր չի գալիս: Ալեն Դելոնը, ճիշտ է, շատ ջերմ է գրում պատասխանները, սակայն միշտ որևէ պատճառաբանություն է գտնում՝ խիստ զբաղված եմ, հիվանդ եմ, մրսած եմ, նկարահանվում եմ, գործուղման մեջ եմ… Ու խեղճ Արևիկն սպասում է: Նույնիսկ զգեստն է կարել, հարսանեկան զգեստը՝ շքեղ, ոսկեգույն և արծաթագույն զարդերով… Բայց չգիտես ինչու՝ սև զգեստ:
* * *
Անցյալ տարի Արևիկին հենց այդ հարսանեկան սև զգեստով՝ զարդարված ոսկեգույն և արծաթագույն զարդերով, թաղեցին ծնողների կողքին:
Տեսնես՝ որևէ մեկը լուր տվե՞ց Ալեն Դելոնին, որ Ֆրանսիայից հեռու՝ բարեկամ Հայաստան երկրում, մեռավ իր բարեկամուհին, որը քառասուն տարի սպասում էր ֆրանսիացի դերասանի՝ իր ասպետի հրավերին, ու հազարավոր նամակներից և ոչ մեկով Ալեն Դելոնը չհրավիրեց նրան:
