Մեր գրականության մեջ վաղուց արդեն անխոստովանելի սովորության նման է դարձել Ա. Հարությունյանի ինքնատիպ, վայրի, երևակայության անպարագիծ բռնկումների բանաստեղծության վերադարձը, ու ընթերցողը, կարծես, ամեն անգամ սպասում է գրողի հերթական ծանր ու շքեղ բանաստեղծական խոստումին:
Սերգեյ ՍԱՐԻՆՅԱՆ
Արտեմ Հարությունյանի պոեզիայում ժամանակը գերիշխում է իր սպառնացող արդիականությամբ:
Մարկո ԲՐԱՆ
Արտեմ Հարությունյանի նորահրատ «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ» գրքի՝ հեղինակի կողմից ինձ նվիրված օրինակում ընծայագրումը եզրաթովվում է յուր հոգեվիճակով՝ «սիրով, հույսով, Արցախով», որով և գրվել է այս ամբողջ սարսռատարափ գիրքը: Աներկբա է բանաստեղծի հավատը՝ Արցախ, որը կշռաթաթե թևերը տարածած գրկել է ճակատագրի ծանրացած ընթացքը: Արտեմ Հարությունյանի Նշանների երկրից մինչև Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքները համահունչ է նրա՝ Ալեքսանդր Թոփչյանին հասցեագրված նամակում. «…նահանջ ու խուսափում չէ իրականությունից, այլ ճանապարհորդություն՝ հայտնագործելու պոետի սիրտն ու ինքնությունը, և ազնիվ փորձ՝ ետ բերել դեպի իրականություն, դեպի արևի լույսը այդ երևույթները»: Բանաստեղծ Արտեմ Հարությունյանի համար տեսիլքը պոեզիայի ծածկագիր է, և պոետին ի վերուստ է շնորհված այն նշան դարձնելը, նշանն էլ՝ տեսիլք, և նրանց շարունակական փոխատեղման մեջ բացահայտելը տիեզերական հյուլեի քրոնոտոպը՝ վիճակներն ու վայրերը, որտեղ կարելի է կանգուն մնալ միայն, երբ արմատներ ունես, անգամ թե դրանք խրված են ունայնում: Արտեմ Հարությունյանի արմատներից եկող ավիշն է «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ» գրքի բնաբանը, որը հոր՝ Միքայել Հարությունյանի «Զվարթ երգ»-ն է, ինչպես և Արտեմ Միքայելի Հարությունյանի «Շրջելով / քաղաքում / տեսա՝ // կողպեք / կար /ամեն / ավերված / տան / դռան / վրա. // Բաց էին // տանիքները…» գրադե կարկուտ կերած ստեփանակերտյան գիրը, որը մշտամնա է երկինք նայող պայծառատեսումով:
Գիրքը բաղկացած է բանաստեղծական հինգ բաժիններից՝ «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ», «Ամեն ինչից առաջ», «Արցախում կռվող ջոկատի գրառումներ», «Սքանչացող սև շուկան», «Սև շուկան խորհրդանիշ է, աղքատի ընկեր» և երկու «Գրախոսություններ, կարծիքներ» բաժիններից: Գրքում զետեղված են հանրաճանաչ գրականագետների և գրողների բազում բարձրարժեք գրախոսականներ և կարծիքներ՝ նվիրված Արտեմ Հարությունյանի պոեզիային: Համարձակվում եմ բանաստեղծի հայացքով մի քանի դիտարկում-մեկնություն անել՝ տպավորված «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ» գրքից՝ մասնավորապես Ա. Հարությունյանի ստեղծագործություններում տեսնելով այն միջոցները, որոնք քողազերծում են պատերազմի «Պոետիկ» դեմքը՝ շրջանցելով գրական միջավայրի գերհագեցած մանր-մունր նեյնիմ-մեյնիմներով պաթետիկան ու հուզականությունը, «…չէ՞ որ պոեզիայի և ընդհանրապես արվեստի գլխավոր արժանիքը եզակիությունն է, ընդդեմ շուկայի սերիականության և… մանավանդ սերիալականության, որ նվաճել է արդի հայ հասարակությունը», որոնք քողազերծում են պատերազմի «Պոետիկ» դեմքը (Ալեքսանդր Թոփչյան):
Ժամանակակից բանաստեղծական վիպասքություն: Արտեմ Հարությունյանի «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ» ժողովածուն վիպասքային շնչառություն ունի և ընդգրկում է հայ ժողովրդի պատմության վերջին ժամանակաշրջանը, որի ճակատին փաթաթված է Հայոց մեծ եղեռնի ողբերգության սև ժապավենը: Վիպասքային ձևաչափն ընտրելով՝ բանաստեղծը ցանկանում է ավելի հայրենական, մտերիմ ու հարազատ տոնայնությամբ տեղ հասցնել իր խոսքի ինտելեկտուալ էպիկականությունը, որը համադրված է ժողովրդական քնարականությամբ ու մոդեռնահունչ տերմինազեղումներով (որին այնքան էլ կողմ չեմ): Ա. Հարությունյանի «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ» վիպասքի գլխավոր հերոսը ՀԱՅԻ ԺԱՄԱՆԱԿՆ է, որի հավաքականության ինքնաբուխ ծածկագիրը «Երկնի խորխորատից վերադարձող մարդ եմ ես»-ն է, մի աշխարհ՝ «Էպոխայի մետամորֆոզների» մոլորակային ընդգրկմամբ, մետաֆորի ընտրությամբ, երևակայության անպարագիծ հայտնատեսությամբ» (Սերգեյ Սարինյան): Վիպասքի մյուս հերոսներն այն կերտողներն են կամ ավերողները, որոնք ինչ-որ ձևով հայտնվել են «Աստծո արվարձանից մարդակերպ կենտրոն»: Պատմաբանի հանդարտ արժանապատվությամբ Արտեմ Հարությունյանը միանգամից բացում է երկրորդ շնչառությունն ու գրավիչ շարահյուսությամբ, անկորուստ տեմպով ասելիքը սկսում ամբողջ պարբերությամբ (միայն առաջին հայացքից է այն հակադրվում արդի պոեզիայի հակիրճությանը, քանի որ նրա տեքստը, որ ասելիքների համախմբություն է, կայացած է խտացված ու ինքնավարության հասնող տողերի մտահոս շարանով) և անճիգ մտնում է ժամանակի պրկված երակը.
«Երբ առաջին հանրապետության//թագադրված նախագահ//Արամ Մանուկյանը ծանր օրվա մղձավանջից հետո//տուն եկավ, ճաշեց//(հոգնած էր թուրքերի հետ հերթական// ծանր բանակցությունից հետո),//փակեց դուռը ննջարանի//(չափից շատ արյուն կար դրսում հիմա,//չափից շատ կոտրված ոսկոր և մարմին),//հանգցրեց լույսերը և փորձեց սահել քնին ընդառաջ,//բայց քունը փախչում էր հալածական,//պատառոտում նրա երկրորդ ձեռք շապիկը,//և հանկարծ ասես միանգամից դրսում միացան բոլոր երկնային լուսատուների ազդանշանային համակարգները,//ահազանգեցին, ասես գուժում էին սոսկալի ինչ-որ բան,//ասես զգացին բարբարոս թուրքերի ցեղասպան մտադրությունը, հիմա էլ մթության քողի ներքո,//հիմա էլ բանակցային սեղանի շուրջը փռված,//թունավոր մշուշը սպառնում է մեզ հերթական ջարդով,//նրանք մինչև հիմա մարդկային լեզուն չսովորեցին,//ցեղասպանությունն ու ահաբեկչությունը//դեռ շարունակվում են Հայաստան աշխարհի//ժայռոտ, բայց ներսից փխրուն ու սրբազան հողի դեմ…»:
Մեջբերումների համար անսովոր ծավալուն այս հատվածը հնարավոր չէ կոտորակել, քանի որ իր մեջ սեղմել է արձակին հատուկ ընդարձակ ամբողջական ասելիք և կարծես լինի բանաստեղծի ընդհանրական վիպասքի մոդուլը, որը համապատասխանում է ասքերին բնորոշ կանոններին՝ հռետորություն, հանդիսավարություն, պատմություն և այլն: Բանաստեղծը դիտավորյալ «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ»-ում մեղանչում է պատմության դեմ և Արամ Մանուկյանին ներկայացնում որպես թագադրված նախագահ, քանզի նրա անձի մեջ տեսնում է հայության հավաքականությունը, որը հային պահպանել է «խավար պատմական ժամանակներից դեպի այսօրը», չնայած որ «չափից շատ երկար տևեց այդ ճանապարհը անցնելու ընթացքը», և ներկա օրերն էլ ցույց են տալիս, որ դեռ չի ցրվել այդ խավարը. «Ահաբեկչությունը դեռ շարունակվում է//Հայաստանը լեռնոտ, բայց ներսից փխրուն հողի դեմ://Լսե՜ք, լսե՜ք շառաչյունը, աղմուկը քոչվոր ցեղերի,//որ գալիս է Ասիայից հանց շառաչ»: Հայության հավաքականությանը հույսի տարածքներից նայողի ասելիք է Ա. Հարությունյանի վիպասքային բանաստեղծականությունը, որտեղ պոեզիան սյուրռեալիստական ձին է, հեծվորը՝ գլխավոր դյուցազուն հերոս Հայի ժամանակը՝ շրջապատված հակասական կերպարներով տևող շարժման ծիրով, որտեղ «Կորուստի և լույսի տարածքներ»-ը իրար են խառնել թախծի և խնդության ճանապարհները, որտեղ երբեք չի վերջանում «Սքանչացող սև շուկա»-ն, որտեղ «առնետը դառնում է դրամական միավոր», և կա «Սրճարան Ստեփանակերտում, որը նայում է ներքևում փռված գերեզմանոցին», որտեղ «Դու մնում ես նաև ինքդ քո առաջ,//որին կորցրել էիր տեսադաշտից,//մնում ես պետության անորոշ մտադրության առաջ,//որը ո՛չ երևում է, ո՛չ էլ հետ քաշվում», որտեղ մարդկային մեղքերը ներում և շնորհ են ստանում, և «Այս երկիրը հանգչում է հանց//վառվող խարույկ,//որին կործանեց ցատկոտող բոցը,//և նրան նմանակողը գռփիչների//հսկա թափորը, որ չունի մեղքի զգացում,//իսկ պուրակը պահում է//իր ընդերքն անսասան (մաքուր),//և դառնում փայտե քավարանի տեսակ,//որի հետ մենությունն է միայն շփվում», սակայն այս ամենի մեջ «Եվ գյուղական//փոշոտ մի լուսին//հսկում է մեր քայլը՝//անթարթ ու լռին//երկնքից վերև՝ վիրաբույժի դեմք՝//զննող անհունից,//հանց լքված ծնող»:
Արտեմ Հարությունյանի վիպասքային պոեզիան հարուստ է կենցաղային մանրամասներով. («հանրապետության սառնարանների վրա//իշխող գեներալ-տղերքը//որոշել են գնալ թագավորական որսի.//ի փառս վերջացող հարյուրամյակի՝// խփեցին 50 բադ և 10 վարազ (խմեցին հարյուր շիշ օղի),//դոփապարեցին ողջ գիշեր…//հաստաբեստ ուսերին գնդապետների…»), որոնք վտանգավոր արձակության սահմանային կարմիր գծին են հասցնում բանաստեղծական խոսքը, բայց այդպես էլ չի հատվում, որովհետև բանաստեղծի նուրբ պոետիկ զգացողությամբ այն վերածում է գեղարվեստական հնարանքի՝ արտահայտչամիջոցի՝ ստեղծելով գեղարվեստի տարածական կենսավիշով հարթակ, որպեսզի վերձիգ ջղաթռչի կյանքի «տարօրինակ» համակարգ, ուր «Մարդը անմահության թագադիրն է»:
Վիպասքային հերոսներից է Արցախի դեսպանը Վաշինգտոնում, որն իր հայրենի լեռների նման հաստատակամ է. «Երևի ճիշտ է այս անհանգիստ դարում//փոխել մաշկը, ձեռք բերել նոր դիմակ,//այլ աչքեր, այլ ուղի, այլ երազ…//բայց մեկ է՝ անելու եմ նույնը…»: Վիպասքի բացասական կերպար է Շինելը, որը պետք է ընկալել որպես չար էության շրջասություն: Պարբերաբար կրկնվող Շինել շրջասությունն ավելի խստաոճ է դարձնում պոետի խոսքն ու ամեն կրկնության հետ նոր երևույթով հանդես գալիս, զորօրինակ մի պարբերություն. «Շինել,//որ ռուս ժողովրդից գողացավ//դատարկապորտ մի կինտո՝ Իոսիֆը վրացի,//որ գնդակահարություններից հետո դարձավ մաշված կապոց//(այդպես էր Գոգոլը անվանում շինելը խեղճ գրագրի),//Ակակի Ակակիևիչի հին բուշլատը, ուր այնքան հույս կար թաքնված,//անդուլ աշխատող բյուրոկրատ ցեցերի հետ//ձեռք ձեռքի տված,//հիմա դա կոնցլագերների պատմական թանգարանում է,//բռնաճնշված ազգերի ուրվականներով լեցուն դահլիճում…»: «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ» վիպասքում Հայի ժամանակը հարբած ողբերգություն է, որի ծիծաղն ու լացը գրկընդխառն մե՛կ ընկնում են, մե՛կ ոտքի կանգնում Ավետյաց հողին, սակայն «Երկիրը դուրս է ընկել իր շավղից…», բայց կա հավատ դեպ զավակ ու ծնող, որը «Ճանապարհ դեպի Հայաստան»-ն է:
Բնապատկերաշարժը տեսիլների լեզու: «Գրական թերթում» տպագրված Արտեմ Հարությունյանի «Արցախում կռվող ջոկատի գրառումներ» բանաստեղծական շարքը կարդալով՝ «Ոգու կանչ» թերթում «Վերնագիրը՝ թագադիր տող» կոչվող փոքրիկ խոսք էի գրել. «Արտեմ Հարությունյանի «Արցախում կռվող ջոկատի գրառումներ» շարքի գործերը գեղարվեստական առումով առանձնանում են վերջին տասնամյակում պատերազմի թեմայով գրված ստեղծագործությունների մեջ: Քանի որ ակնկալվում է հիշյալ շարքի շարունակական հրատարակումը, խոսքս կուզենայի մասնավորեցնել այդ գեղարվեստական պատումի փոքրիկ «տարածքի» շուրջ, որ հենց վերնագիրն է:
Բանաստեղծն ընտրել է առաջին հայացքից արձակունակ թվացող վերնագիր: Ա. Հարությունյանի դեպքում, իհարկե, առաջին հայացքից, քանի որ նա իրեն հատուկ ոճով, մեր ունկերին սովոր, անգամ առօրեական թվացող խոսքն ու պատկերը կարողանում է ներկայացնել այնպես, որ իր ներսում սկսում է աշխատել ոգեղենը՝ Նորին մեծություն պոեզիան:
Ի՞նչ է «Արցախում կռվող ջոկատի գրառումները», եթե ոչ օրագիր, հետևաբար՝ պատերազմի կենսագրություն, իսկ որտեղ կենսագրություն, այնտեղ ճակատագրի շունչ և, իհարկե, սրտի խփոց: Բանաստեղծը շատ լավ հասկանում է՝ ես-ի գոյաբանությունն ինչպես է վերաճում մենք-ի: Նա գիտի՝ ես-ն է գնում պատերազմ, բայց հաղթողը մենք-ն է: Դրա համար էլ Ա. Հարությունյանը գրում է ոչ թե զինվորի գրառումներ, այլ ջոկատի: Նա կարողանում է ներհայեցողությամբ բարձրանալ և դառնալ տարեգիրը հայ ժողովրդի համայնական ոգու ընդվզման»:
Այժմ, երբ սույն շարքը լրացվել ու կազմում է «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ» գրքի ամբողջական մի բաժինը, ներկայացնեմ որոշ նկատառումներ, որոնք անդրադարձվել են Արտեմ Հարությունյանի ստեղծագործություններից նայող պատերազմի «պոետիկ» դեմքից: Բանաստեղծը Չարչարանաց Չորեքշաբթվա տանջարանի Արցախի զինվորի պես նույնացել է Քրիստոսին ու խոսում է ինքն իրեն. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում… Արցախի պատերազմը//ինձ հանկարծ հայտարարեց գիշերվա խորքում,//երբ գրում էի բնության գաղտնագրերի մասին բարձր տողեր,//բայց գոյություն ունի կյանքում//քողարկված նոր լեզու, նոր բացված էջ,//և դա երազանքն է համընդհանուր լեզվի,//որ զոհերով է կետկիտված»: Ա. Հարությունյանի նոր լեզուն բնապատկերաշարժի ծածկագրված լեզուն է, որի փակագծերը կարելի է բացել «Գրական թերթում» տպագրված իմ հեղինակած «Բնության բնավորությունը» էսսեի հետևյալ հատվածով. «Երբ հայացքդ զարկվում է քերծերին ու ժայռերին, ամպերի նման սահում լեռնային անտառների վրայով, երկնքում սուզվելով լսում աղբյուրների քչքչոցը, մեջդ լցվում են ու խմորվում նրանց արձագանքները՝ վերածվելով մտքի փիլիսոփայության, որի շարժն առաջնորդվում է երկրային ձգողության օրենքով՝ ստեղծելով մի տիրույթ, որտեղ հոգիդ ագուցվում է երկրին՝ լրացնելով ու կայացնելով հայրենիքը, որի տերը քեզ նմաններն են»: Բանաստեղծը, որ զինվորն է, իր ճանապարհը խրամատն է դարձնում, խրվում ու ձուլվում է հողին՝ վերածվելով հայրենիքի մասնիկի, կնձիկի, փոշու, հոգու: Հետևաբար զինվոր-բանաստեղծը պատերազմը ամբողջովին վերցնում է իր վրա ու անցկացնում իր միջով, ասել է թե՝ թրծում իր ոգով, որն էլ արտահայտվում է բանաստեղծական տեքստում՝ որպես բնապատկերաշարժային մխիթարություն կամքի ու լինելիության. «Գիշերային արահետները//խառնվել էին իրար, դարձել խճճված կծիկ,//մութ հնչյուն կար ամեն մի//ցեխոտ չլմփոցի մեջ…//մարդը դարձել էր անտես մի դիմակ,//իսկ գունդը շարժվում էր//առաջ ու առաջ.//դեպի պատերազմը անհավատների դեմ հարատև»: Ուստի պատերազմի «պոետիկ» դեմքը խոցոտված, կարեվեր Հայրենյաց աշխարհի բնապատկերաշարժի խոսքն է դաժան պատկերներից սարսռած խռովյալ հոգին փարատող ու խաղաղեցնող զգացողության մի զուգորդումով, որն իմաստավորվում է բնօրրանի անկոտրում ոգով. «Ջոկատը մտավ//մայրամուտի ստվերներից ծնվող//անտառի եզրը…//ոչ մի խարույկ,//պետք է քողարկվել//(միայն դաժան մահն է բացահայտ)…//Դիմացի բլրի վրա//գյուղացին քշում է իր նախիրը,//ասես ո՛չ կռիվ կա, ո՛չ էլ զոհեր կան,//այնքան խաղաղ են կովերն արածում//բլուրն ի վեր…»: Կյանքը ցույց է տալիս, որ հայի մեծագույն ու հզոր ճշմարտությունը բնիկի ոգին է, որ իր հերթին բնությունից ստանալով մտքի ազդակներ՝ գենը պահում է անդադրում ու կենդանի: Եվ թեկուզ անսահմանության մեջ ընդամենը ակնթարթ է, միևնույնն է, բնություն-բնազանցություն՝ մարդ-հոգի, հող, ջուր, կրակ, օդ գումարելիների ամբողջությունում նրա հարատևությունը ակնթարթների ճշմարտության շարվեշարանում է. «Թանձր անտառի մեջ//ծվարած//երկնքի կտոր,//նաև տեղ-տեղ//ծառ-կանաչ զմրուխտ (բայց լեռնային աշունը//արդեն ցփնում է//իր ձայնն ամենուրեք),//որ կողք կողքի,//լեռան հետ միասին//սահում են երկնքին ընդառաջ,//ստվերի տարօրինակ//թևը քսելով//հողի բացվածքին…//Մառախուղը խտանում է,//ոլորվում հանց պատրույգ//ինքն իր մեջ, թողնում շուրթիդ//ցրտի թեթև համ…//բայց լույսն ու օդը//ընդարձակվում են//(ամպերը ցրվում են,//համախմբվում-բախվում,//ասես հրամանով//երկնային սպայի),//իրար հրամցնում կապտակող,//ջղուտ լեռներ,//ասես առաջին//անգամ են տեսնում իրար,//և հորիզոնի//փառակալած քիմքը մաքրվում է//(ուր լեռների բույրը//կծկվել է հանց կանաչկող//մողես)//անտես բամբակով,//որ դեռ ծանր է՝//արագակար անձրևի թելերով շուլալված,//ասես չի զոհվել ջոկատից//և ոչ ոք…»:
Վերջնախոսք: Արտեմ Հարությունյանը չի գրում «ջրահարսի շքեղ պոչի մասին,//նրա թեփուկների ոսկեգույնի//և ծովածավալ աչիկների մասին…»: Նա գրում է օդում դողացող նշանների հոգևոր հայտնությունը, որը «կորստի, ցնծության, մարդ արարածի փխրունության» տարօրինակ կենսափորձ է «անգամ մեռյալների//խորք դարձած//հողում,//անգամ այս թեթև//քամու շրշյունում,//որ բերում է//ռազմաճակատից//գործող հրետանու//ծանր շաչյունը…»:
Արտեմ Հարությունյանը մեծ թափի բանաստեղծ է, որի բառ-մետաֆորները իմաստային տիրույթում գուրզի ծանրություն ունեն, և ամեն ոք չէ, որ ի զորու է խաղացնելու:
