Չեմ հասցնում անգամ ինձ կարգի բերել, սուրճս վերցնել, համակարգչի առաջ նստել: Առավոտ վաղ, հազար ներողություն խնդրելով, ներս են մտնում երկու, ինչպես իրենք են ներկայանում, երուսաղեմցի հայ զբոսաշրջիկներ, ինձ մեկնում իրենց տատի, թերևս տատի մոր հուշերը:
Իմ այս, եթե թույլ տրվի ասել, հանձնառությունում, երջանկահիշատակ Սերո Խանզադյանը «մեղք» ունի: «Գրական թերթում» աշխատելուս տարիներին, օգտվելով այսպես կոչված ձնհալից ու հայրենադարձի իմ ճակատագրից, պարբերաբար ցեղասպանությունը վերապրողների հուշեր էի հայթայթում, հրատարակում: Ու ստանում, Սփյուռքի գրեթե բոլոր հայ համայնքներից նորերն էի ստանում: Սերո Խանզադյանն ամեն անգամ խմբագրություն այցելելիս ինձ խրախուսում, խոստանում էր հուշերը մեկտեղելուս պես խմբագրել, հրատարակել:
Շարունակությունը գիտեք: Իմ ավագ գրչընկերը, ցավոք, մահացավ, ժամանակի սլաքները հակառակ ուղղությամբ պտտվեցին, պարզվեց, որ արյուն-արցունքով գրված՝ աշխարհի տարբեր ծայրերից առաքված այդ հուշերը ոչ ոքի պետք չեն: Թերևս պետք էին, եթե իմ միջոցներով հրատարակեի, ամբողջ տպաքանակը չունեցած ձեղնահարկս փոխադրեի, ցանկացողներին նվիրեի: Ճարահատ, քանի որ գիտեի, իմ կյանքը հավերժ չէ, վերապրողների հուշերը մաս-մաս ցեղասպանության թանգարանին հանձնեցի: Մինչև հիմա էլ հանձնում եմ:
Բայց Երուսաղեմից եկած, Լենինգրադյանի իմ բազմահարկը գտած, 9-րդ հարկ բարձրացած երիտասարդներն այդ մանրամասները չգիտեին: Պետք էլ չէր, որ իմանային: Խնդրեցի հուշերը թողնել, հաջորդ օրը հանդիպել:
Ուզո՞ւմ եք հարյուր և ավելի տարիներ անց էլ սահմռկեցուցիչ նոր փաստ իմանալ: Իմացե՛ք: Կարդում եմ Երզնկայի Փոքր Արմտան գյուղի՝ Հակոբ Մնձուրու համագյուղացու, Գալուստ Արխանյան հայդուկապետի զարմուհու հայատառ թուրքերենով գրված տողերն ու իմանում եմ, որ բռնագաղթի օրը հուշագրուհին՝ այն ժամանակ տասը-տասներկու տարեկան աղջնակը, վախից իրենց թզենին է բարձրացել, սաղարթների մեջ քողարկվել ու տեսել է, թե ինչպես տեղահանությունից հետո Փոքր Արմտանի բոլոր ծառերն իրենց ճյուղերով, բանջարաբույսերը՝ ցողուններով, պատկերացնո՞ւմ եք, քարավանի կողմն են հակվել, ու քանի որ ոչ ոք չի վերադարձել, իրենց չի ջրել, սմքել, չորացել են: Կովերը բառաչել, շները կաղկանձել, գառները մայել՝ օտար տերերից կեր չեն ընդունել, սովամահ են եղել:
Դե՛, դուք ասեք, Երզնկայի Փոքր Արմտանի ծառերն ու թփերն ի՞նչ են զգացել, որ քարավանի կողմն են շրջվել, կովերը, գառները, շները ինչի՞ օտար տերերից կեր չեն ընդունել, սովամահ են եղել:
Իսկ Վարսենիկը՝ տասը-տասներկու տարեկան Վարսենիկը, ահից սաղարթներում պահվտած, օրեր շարունակ խակ թուզ է կերել, մինչև բռի մի թուրք նրան նկատել, ծառից իջեցրել, տարել է տուն, արբունքի չհասած աղջնակին իր հարճն է դարձրել:
Բարեբախտաբար (բարեբախտաբա՞ր) այդ բռի թուրքի հոտաղներից մեկը արտաքուստ դավանափոխ հայ պատանի է եղել, երկուսով փախել, հասել են Երուսսղեմ, Հայոց եկեղեցու սուրբ պսակով ամուսնացել…
Հաջորդ առավոտյան ինձ այցի եկողները այդ ամուսնության թոռները կամ ծոռները պիտի լինեին:
– Առայժմ ոչինչ չեմ կարող խոստանալ,- ասացի,- բայց ափսոս է, որ այս պատմությունն անհետ կորչի:
– Ինչ ուզում եք արեք,- վրա տվին երկու եղբայր կամ զարմիկ,- միայն մեր անունները չհիշատակեք:
– Ինչի՞,- զարմացա:
– Ո՜նց թե՝ ինչի, մեր տատը ազգությունն ուրացել, թուրքի հարճ է դարձել:
– Ի՞նչ աներ տասներկու տարեկան անպաշտպան աղջնակը:
– Դանակ թող գտներ, նախ թուրքի փորը խրեր, հետո իր փորը…
Ի՜նչ ասեի կամ անեի, հուշերը վերադարձրի: Վերցրին, գնացին:
Դուք ասում եք ցեղասպանությունից մի դա՞ր է անցել:
Այո՛, մի դար ու… մի ակնթարթ:
Ա՛յս ակնթարթը:
