Ուրեմն, վաղվա մասին մի՛ հոգացեք, որովհետև վաղվա օրը ինքն իր մասին կհոգա: Օրվա համար իր նեղությունն էլ հերիք է:
«Լեռան քարոզից»
– Ընկե՛ր Մարիամ, կաթը դրեցի պատուհանի գոգին, վերցրե՛ք, ես էստեղ կսպասեմ, որ կատուն չտա՝ թափի:
– Հիմա, Շուշո՛ ջան, դուրս եմ գալիս:
– Ընկե՛ր Մարիամ, մաման ասաց, որ Մարոյենց չտաք, Դուք խմեք, որ շուտ լավանաք: Մաման Մարոյենց էլ է ուղարկել: Հենց նոր էնտեղից եմ գալիս:
– Եղավ, Շուշո՛ ջան: Դե դու արդեն գնա՛, որ չվարակեմ քեզ: Մամային ասա՝ շատ շնորհակալ եմ:
– Ընկե՛ր Մարիամ, Ձեր նվիրած կովի կաթն է, ի՞նչ շնորհակալություն:
– Շուշո ջա՛ն, ամեն անգամ նույն բանը չեմ կրկնելու: Շնորհակալությունը նշանակում է, որ ես սիրով քո մամայից ընդունում եմ իր ձեռքով կթած կաթը, քո ապերիկ Մկրտիչի արածեցրած կովի կաթը… Դե՛ գնա, քեզնից էլ եմ շնորհակալ. գյուղի մի ծայրից մյուսն ես հասել էս ցեխոտ, անձրևոտ եղանակին:
Էս «Կորոնան» էս պահին բոլորովին պետք չէր իրեն: Հիմա ո՞նց կոկորդից ցած գնա իր երեկ թխած գաթան: Գոնե կնստի, տաք կաթը կխմի, իսկ գաթան ո՞նց ուտի, երբ գիտի, որ Մարոյի երեխեքը այսօր էլ են սոված գնացել դպրոց: Երբ Մարոն, շփոթված հայացքը գետնին կամ մի ուրիշ կողմ հառելով՝ ասում է. «Մի բաժակ չայ մի գդալ քո տված մուրաբով խմեցին, գնացին», Մարիամի բոլոր անձնական ու անաձնական ուրախությունները, եթե կան էլ, վայրկենապես չքվում են: Իսկ տխրությո՜ւնը, դե՛, տխրությունը, պատերազմն սկսվելու օրվանից ազատ թևածում է էս մատնոցաչափ գյուղի վրա, մտնում բոլոր տներն անխտիր… Ժողովուրդը չգիտի՝ ո՞նց դնի ոտքը, որ սխալ չլինի… Շուրջը, աշխարհում է ամեն ինչ սխալ: Տե՜ր Աստված, ների՛ր մեզ: Էս ինչքա՜ն մեղավոր ենք եղել, չենք իմացել… Լա՜վ, էսքա՞ն էլ մեղավոր…
Գաթայից կտրեց, շնչառությունից հեռու պահած, որ ձեռքերն էլ չդիպչեն, մեծ կտորը դանակներով բռնեց, փաթաթեց սպիրտով ու բամբակով մաքրած ֆոլգայի մեջ, զանգեց Մարոյին: Ասի՞, թե՞ չասի, խնդրի՞, թե՞ չէ, որ Մամիկոնը իր աղբը այսօր տանի, թափի: Մամիկոնը հոր հետ միշտ էլ եկել է, մաքրել են այգին, էտել են, ստացել են փողը, թեև հայրը միշտ ասում էր. «Ամոթ չի՞, ընկե՛ր Մարիամ: Մամիկոնիս ու Գայանեիս դասատուն ես, հերիք չի, էդքան փող ես տվել, երբ Մարոյի ձեռը նեղն է եղել: Պատահել է՝ չենք վերադարձրել, պատահել է՝ վերադարձրել ենք, չես վերցրել»: Մարիամը խցկել է փողը գրպանը: Գնաց, պարտադիր զորահավաքով տարան: Խելոք, գառան պես մարդ էր: Գյուղում պատերազմի առաջին զոհը հենց նա էր. անօդաչու թռչող սարքը խփել էր իրենց ջոկատին, միայն նրա մարմինն էր ճանաչելի մնացել: Երեխաների ծնունդները չի հիշում, բայց Մարոն գալիս, հիշեցնում է, իրենն ու զոհված ամուսնունն էլ է խոսքի մեջ հիշեցնում: Բայց Մարիամը ուզում է մոռանալ իր արած բոլոր լավությունները: Որպես վերլուծող միտք՝ ուզում է հասկանալ՝ իր այս անօգնական վիճակում, բարձր ջերմության մեջ, եթե Մարոյին խնդրի, որ Մամիկոնին ուղարկի իր աղբը թափելու, կոտրած չի՞ լինի երեխայի հարգանքը ինքն իր ու նաև ուսուցչուհու նկատմամբ: «Բլինչիկներս բոլորը կփաթաթեմ ֆոլգայով, կտամ, թող ուտեն: Կասեմ՝ Մամիկոնը թող լույսով չգա, մութն ընկնելուց հետո՛ գա»:
Մամիկոնին, որին գյուղի երեխաները մինչև պատերազմում հոր զոհվելը «Բոմժի տղա» անունն էին կպցրել, հիմա ասում են՝ «Մամիկո՛ն ջան, արի՛ դարպասապա՛հ կանգնիր»:
Մարոն պատրաստակամ ասաց. «Հենց հիմի Մամիկոնին ասեմ, թող գա, տանի զիբիլդ, բա ո՞նց»: «Չէ՛, թող մութն ընկնի հետո: Ջերմությունս շատ է բարձր, թե չէ, գիտես, միշտ էլ ինքս եմ թափում իմ աղբը: Տանի, թափի, ափսոս է՝ կփչանա»»: Ասաց՝ «Հա՛, բա ո՞նց, բայց ասում են՝ գիշերով զիբիլ թափելը լավ չի»: Չի էլ փորձի հասկանալ, թե ինչո՞ւ մութն ընկնելուց հետո: Սրանք գերդաստանով թույլ են հասկանալուց: Այստեղ Մարիամին մի քրքիջ բռնեց: Գլխի ընկավ, թե ինչ ծիծաղելի բան է ասել Մարոյին: Եթե Մարոն ասած լիներ նույն բանը, ոչ միայն իրենց, այլև շրջակա գյուղերում տարիներով ծաղր ու ծիծաղի նյութ կդառնար: «Աղբս թող Մամիկոնը տանի, թափի, թե չէ՝ ափսոս է, կփչանա»: Հա՛, ճիշտ են ասում, ուրեմն՝ «Կորոնան» ուղեղի վրա էլ է ազդում»:
Մարոն դռան մոտից վերցրեց Մարիամի դրած թթվի մեծ, սպիրտով մաքրած բանկան, վերցրեց Մարիամի պատրաստած պոպոքի մուրաբան, տուփով սուրճը, որի պակասը Մարոն միշտ ունենում է, էլի ինչ ձեռքի տակ ընկել էր: Հսկա տոպրակը իր ցավող մեջքով տարավ: Մարիամի սիրտը հանգիստ չէր: Մի քանի օր տնքալու է. «Վա՜խ, էս մեջքս»:
Ջերմությունը բարձրանում էր ժամ առ ժամ: Մարիամի աչքն արդեն տաքուկ անկողնուն էր, բայց Մամիկոնը չկար ու չկար: Սխալ արեց: Երեխան արժանապատվություն ունի: Ավելի լավ էր Շուշոյին խնդրեր: Նրանց ընտանիքը արժանապատվության խնդիր չունի, սիրված ընտանիք է, մանավանդ ընտանիքի հոր՝ Լևոնի զոհվելուց հետո: Ա՜խ, Լևոնի զոհվելուց հետո… Սխա՛լ արեցիր, ա՛յ հոգեբան, վաստակավոր մանկավարժ: Մարիամը ջերմության մեջ արդեն գովասանքի խոսքեր էր շռայլում Մամիկոնի հասցեին, մտքում գովեց Մամիկոնին, որ մորը երևի ասել է. «Ես զիբիլ թափո՞ղ եմ, ես հավես չունեմ»: Մտածում էր՝ «Որ գա, կասեմ՝ Մամիկո՛ն, տղե՛ս, դու գիտես, չէ՞, որ ես ամեն օր էլ աղբ ունենում եմ թափելու, թեև մեն-մենակ եմ ապրում: Ինքս առողջ եմ, տանում, թափում եմ: Քեզ այսօր դիմել եմ, քանի որ չեմ կարող ջերմությունով դուրս գալ»…
Բայց Մամիկոնը ո՛չ այդ և ո՛չ էլ հաջորդ օրերին չեկավ: «Հիմարի մեկն ես»,- ինքն իրեն դատում էր Մարիամը: Տեսնես Մամիկոնը կերա՞վ բլինչիկներից, թե՞ հպարտությունը թույլ չտվեց: Մամիկոնի փոխարեն երկխոսում էր. «Ո՛չ բլինչիկներն են պետք, ո՛չ էլ զիբիլը կթափեմ»: Բայց Մամիկոնի լոթիավարի ուսերի խաղը եկավ աչքի առաջ: Լավ էլ կուտի: Սոված մարդը ի՞նչ չի ուտի: Նրանց տանը բլինչիկ թխողն ո՞վ է: Մարո՞ն:
Որքան էլ փորձում էր Մամիկոնի կողմը բռնել, մի փոքրիկ, սիրտ կրծող մուկ ասում էր. «Էդքան լավություն ես անում, ո՞նց են մոռանում»: Մարոն կասի. «Հերը գլխին լիներ, կջղայնանար, կարող է և ծեծեր, բայց դե, որ հերը չկա՝ «Չէ՛, որ չէ՛, ես զիբիլ թափողը չեմ»: Մեր տան զիբիլն էլ չի թափում»: Մարիամը փորձեց նորից մտքում գովել իր աշակերտի արժանապատվությունը, բայց արած բոլոր լավությունները հերթով գալիս, շարվում էին իր ջերմությունից շիկացած սենյակի առանձնության մեջ: Մարիամը ուզում էր հավ ու ճիվի պես «քը՜շ» ասել տարիներ շարունակ Մարոյի ընտանիքին արած իր լավություններին… Մարոյից առաջ նրա ողորմածիկ սկեսուրն էր… Չէր գալիս, թոռնիկի հետ նամակ էր ուղարկում. «Կարա՞ս 1000 դրամ տաս, նպաստս ստանամ, կտամ»: Այն ժամանակ Մարոն դեռ երեխա էր, իրենց գյուղից յոթ տարի հետո էր հարս գալու այս գյուղ: Մի անգամ ու էլի մի քանի անգամ Մարիամը զգուշացրել էր. «Երեխային ուզվորության մի՛ վարժեցրու, ի՛նքդ արի»:
Տե՛ս, ընկե՛ր Մարիամ, կարող է աջ ձեռքդ չի իմանում ձախի տվածը, բայց գլխիդ աջ կիսագնդի մեջ լրիվ պահպանվել է ձախ կիսագնդում եղածը կամ՝ հակառակը…
Մարիամի ջերմությունը դեռ չէր իջնում: «Էս «Կորոնան» էլ եկավ հասավ մեր հեռավոր գյուղը, լավ բան լիներ՝ կեսից կփոխեր ճամփան, թեև բոլոր գյուղերում էլ քանի՜ «Կորոնա», քանի՜ զոհ, քանի՜ վիրավոր ունեն…
Մարոն մի անգամ զանգեց, ասաց. «Զանգել եմ, ասի՝ իմանամ՝ ո՞նց ես: Կարո՞ղ է մի քիչ լոբի ունենաս, էսօր եփեմ, երեխեքը ուտեն»: Մարիամն այստեղ կասկածեց՝ կարո՞ղ է Մարոն Մամիկոնին չի ասել, քանի որ գիշերով աղբ թափելը ըստ իրեն լավ չի:
«Իհարկե, ունեմ,- ուրախացավ Մարիամը,- կդնեմ դուրսը, արի՛, տա՛ր»: «Կարո՞ղ է 1000 դրամ էլ տաս, ընկե՛ր Մարիամ, Մամիկոնի կոշիկը տանեմ Սեթոյին, սարքել տամ, հագնի, թե չէ վաղը մահանա կբռնի, դպրոց չի գնա»:
Սեթոյի կարկատած կոշիկը հինգ օր էլ չի դիմանա: Մարիամը կտա Մամիկոնի համար նոր կոշիկ գնելու փողը:
Իսկ երբ մութն ընկավ, ու արդեն փողոցներից բոլորը տուն էին քաշվել, հագավ վերարկուն, վերցրեց ծանր տոպրակները: Թե՝ մեն-մենակ, կերածն էլ մի բան չի, ե՞րբ այսքան աղբ կուտակվեց: Քայլեց մութ փողոցով… Ու կենտրոնում տեղադրված աղբարկղերի շարքը նրան շատ հեռու թվաց…
«Ո՞ւմ եմ տալու ձայնս»,- ճամփան կարճելու համար փորձեց շեղել իր մտքերը՝ նայելով համատարած մութի մեջ միայն կետերով լուսավորված գյուղապետի թեկնածուների նկարներին: Երեք մարդու մեծադիր, լուսավորված նկարներ: Ախր ոչ մեկին… Ոչ մեկին արժան չի տեսնում, բացի Լևոն Գրիգորյանից, հրաշք մեղվապահից, որ ոչ միայն իր մեղուների, ոչ միայն իր ժողովրդի, այլև աշխարհի մարդկանց ու մեղուների մասին բան չկար, որ չիմանար: Հազար անգամ կարող էր գնալ գյուղից, երկրից: Եղբայրը Կոլոմնայում մանկական խաղերի սեփական հրապարակ ունի՝ ատրակցիոններով: Չէ՛, որ չէ՛, ես իմ գյուղից գնացողը չեմ, ինչ ուզում է պատահի… պատահեց… Չգնացիր, թաղված ես հուշակոթողի տակ… Է՜հ, Լևոնի նկարը չկա սրանց շարքում…
«Ես իմ ձայնը Լևոնին եմ տալիս»,- գրեթե գոռաց Մարիամն ու տխուր ծիծաղեց իր ասածի վրա: Նրան զարմանք և ուրախություն պատճառեց այս համատարած լռության մեջ լսվող իր ծիծաղը, որ կարծես իրենը չէր: Ուզեց էլի՛, ավելի բարձր ծիծաղել… Հիշեց Մարոյին ասածը. «Մամիկոնը թող աղբս թափի, ափսոս է, չփչանա»: Ծիծաղեց, քրքջաց, ձեռ առավ ինքն իրեն, միաժամանակ ուզում էր ամոթ զգալ իր անժամանակ ծիծաղի համար: «Կա՛մ գիժ եմ, կա՛մ բախտավոր… Բախտավոր՝ էս դժբախտությունից տնքացող գյուղո՞ւմ… Ուրեմն գիժ եմ»… «Հա՛, հիմար ես, հիմար»… Ջերմությունը սաստիկ բարձր էր, բայց դրա մասին չէր, որ անհանգստանում էր: Փոխարենը հիշեց պատերազմի նախորդ տարվա դեկտեմբերի 31-ի գիշերը, երբ տան մաքրությունը անելուց, Նոր տարվա ուտեստները, անուշեղենը տեղը տեղին պատրաստելուց հետո նայել էր շուրջը, տեսել, որ մի շատ կարևոր բան պակասում է՝ մի կանաչ, փոքրիկ եղևնու ճյուղ, որ ինքը միշտ նախօրոք կտրում էր անտառից: Ոտքերի վրա այլևս ուժ չկար, բայց առանց այդ կանաչ ճյուղի չէր ուզում պատկերացնել իր միայնակ Նոր տարվա գալուստը… Զանգեց Մարոյին, որ Մամիկոնին ուղարկի իր մոտ… «Մամիկո՛ն, տղե՛ս, ուշադի՛ր լսիր՝ հրապարակի հենց աղբարկղերի ետևի ծառից մի փոքրիկ ճյուղ կտրի՛, բեր: Ոտքերիս վրա ուժ չկա, թե չէ՝ ես կգնայի: Բայց շատ զգույշ, որևէ մեկը չտեսնի: Եթե վրադ խոսող լինի, ասա՝ ընկեր Մարիամի համար է»: Մամիկոնը մի քանի րոպեից շնչակտուր վերադարձավ, ուսուցչուհուն մեկնեց ծառի մի չոր ճյուղ: «Ես էի մեղավորը, տղային չէի ասել՝ մի փոքրիկ, կանաչ եղևնու ճյուղ…»: «Էս ի՞նչ ես բերել, էս ճյուղը ի՞նչ եմ անելու»: Մամիկոնը զարմացած, չհասկանալով նայում էր ճյուղին, հետո՝ ընկեր Մարիամին… Երբ հասկացավ ինչի մասին է խոսքը… վազքով գնաց, ետ եկավ, այս անգամ եղևնու մի հսկա ճյուղ ձեռքին: Մարիամը չգիտեր անելիքը, հո չէ՞ր ասելու. «Տա՛ր, տեղը դիր»: Զարդարեց, ընթացքում մտմտալով, թե ո՞նց է իրեն շնորհավորելու եկողների առաջ մեղքը լրիվ իր վրա վերցնելու, ամոթահար…
Գիշերով փողոցը բոլորովին այլ տեսք ուներ, ավելի ճիշտ՝ ոչ մի տեսք չուներ: Հեռախոսի լույսը քիչ էր նկատելու համար այն թշվառությունը, որ թվում էր հարատև է աշխարհի այս չքնաղագույն գյուղի համար:
Մի փոքրիկ գյուղին շատ չի՞ երեք զոհ… Բոլորն էլ Մարիամի աշակերտներն են եղել: Մեկը՝ Լևոն Գրիգորյանը, Լևո՜նը… Ամբողջ գյուղի կրծքից կսկիծի ծուխ է բարձրանում ու դեռ շա՜տ երկար կբարձրանա երեքի, բայց հատկապես էս տղու համար… «Լևո՜նս», «Արթուրս», «Սերոբս», – օր ու գիշեր մրմնջում են նրանց մայրերը: «Լևո՜նս»,- օրվա մեջ մի քանի անգամ մրմնջում է ուսուցչուհին: Երկու գերի, որոնցից մեկը, փա՜ռք Աստծո, վերադարձավ… Երեք վիրավոր… Տղերքից Արտյոմին՝ Սերոբյանին, Մարիամը տեսավ գյուղամիջում՝ «Կորոնայից» առաջ: Կանգնել էր պրոթեզավորված ոտքի վրա, հենվել էր անթացուպին այնպես, որ թվա, թե չի հենվում: Կարծես ուզում էր հերոսի նմանվել, բայց մի տեսակ ամաչում էր… Կարծես մեղավոր լիներ… Ինչո՞վ էիր մեղավոր, ա՛յ հիմար տղա… Քիթդ բարձր պահիր… Բայց ո՛չ շատ բարձր… Ախր դու դպրոցում չգիտեիր՝ մեղավորը ինչ է… Մեղքը հեշտությամբ կարողանում էիր մեկ ուրիշի վրա բարդել… Արտյո՛մ, բալե՛ս, ախր ի՞նչ ասի քեզ քո խեղճացած ուսուցչուհին, երբ ներսը մղկտում է, մորմոքում… Գիտե՞ս ինչ, Արտյո՛մ ջան, թեև հիմա մեր գյուղի ամենալավ եղանակը չի, բայց շո՛ւրջդ նայիր… Աշխարհում մեր էս պստլիկ գյուղից ավելի չքնաղ անկյուն կա՞… Դժվար լինի… Արտյոմ ջա՛ն, Սոնան, եթե խելք ունենա, կամուսնանա քեզ հետ… Տեղովդ խելք ես, մի բան կմտածենք միասին՝ գյուղովի… Արտյո՛մ ջան, նայի՛ր մայրամուտին… Տեսնո՞ւմ ես մեր գյուղի մայրամուտը… Արտյո՛մ ջան, գառների մայունը, կովերի խաղաղ, լիքը կրծքերով գոհ ու անտարբեր ընթացքի՛ն նայիր… Հավատա, որ մեր գառները մաքուր հայերենով են մայում, հենց մեր գյուղի բարբառով… Մեր հոտերն իրենցով անող ադրբեջանցիները չեն հասկանալու նրանց լեզուն… Ա՛յ իրենք են, որ գոհ են այսօրվա իրենց արածից ու չարածից… Երևի գոհ էլ չեն… Մարդ են, չէ՞, գյուղացի են մեզ պես… Ուղղակի գողություն չանելու, անմեղ մարդ չսպանելու պատվիրանը, որ իրենց հավատում էլ կա, հրահանգված է անտեսել…
Արդեն մոտենում էր աղբարկղերին, երբ մթան մեջ երկու իրար մոտ կանգնած, սառած, գրեթե միմյանց սեղմված մարդկանց ուրվապատկեր երևաց: Արագ ճանաչվեցին Մամիկոնի լոթիավարի շարժվող ուսերը, իսկ աղջիկը… Ո՞վ է էս քաջը, որ հենց գյուղի հրապարակում, էս մթանը էսքան մոտիկ անշարժ կանգնել է Մամիկոնի դիմաց՝ հեզիկ, նազիկ… Շուշո՜ն է: Նրան այսքան հեզիկ-նազիկ դպրոցում ո՞վ է տեսել… Բայց հենց նա է՝ Շուշոն: Մամիկոնը նկատեց ուսուցչուհուն, աղջկա ձեռքից բռնած տարավ դեպի մութը… Իսկ մինչև ուսուցչուհու երևալը, եթե ուրիշը տեսներ Մամիկոնին Շուշոյի հե՞տ… Իր համար պլյուս էր, իսկ աղջկա համար միանգամից բազում մինուսներ… Խելքը թռցրե՛լ է էս աղջիկը… «Հորդ՝ հերոս Լևոնիս պատիվը էսպե՞ս ես պահում, հիմա՛ր աղջիկ»,- զայրանում էր ընկեր Մարիամը բացարձակապես մոռացած, որ զայրույթը յոթ մահացու մեղքերից մեկն է: Բայց ինչպես միշտ, ինքն իրեն դատելով հիշեցրեց. «Դու ուսուցիչ ես, դու գյուղի առաջադիմության համար պատասխանատու ես: Քսաներորդ դարում ծնված, մեծացած լինելդ քեզ չի փրկում, որովհետև արդեն 20 տարի է, ինչ 21-րդ դարում ես ապրում»: Շուշոն խելացի աղջիկ է, հաստատ Մամիկոնի մեջ գտել է մի շատ լավ բան, որ Մարիամի՝ երկար տարիների փորձ ունեցող աչքից վրիպել է:
Վերադարձի ճանապարհին Մարիամը ոչ ոքի չհանդիպեց, միայն՝ գյուղապետի թեկնածուների լուսավորված մեծադիր նկարներին: Ինչպես որ արյան խմբեր կան, այդպես էլ արյան տեսակ կա, որի տիրոջը հակացուցված է գյուղապետ լինել, այս երեքն էլ այդ տեսակից են: Սրանցից միայն մեկին՝ Ալբերտին էր, որ Մարիամը կարողացավ սովորեցնել կանոնավոր կոտորակներն ընդհանուր հայտարարի բերել: Ասում են՝ ուզում է գյուղում եկեղեցի կառուցել: Է՛, թող կառուցի: Մարիամը մի պահ կանգնեց, նայեց Ալբերտի մեծադիր նկարին: Նրա խոհուն հայացքի մեջ միայն ինքը՝ նրա ուսուցչուհին, այն էլ այս գիշերային կիսամութի մեջ կարող էր նկատել թլոշ լեզուն, որ, իհարկե, լուրջ, իրար խնամքով սեղմած շրթունքի ետևում էր: Ծիծաղեց ինքն իրեն՝ ամենևին չմտածելով, թե մեկնումեկը կարող է տեսնել իրեն գիշերով, գյուղի հրապարակում, Ալբերտի նկարի տակ կանգնած ծիծաղելիս: Ուրախ էր կարծես, որ երկար կյանքի ընթացքում առաջին անգամ իրեն այցելում է ազատության զգացումը: Բայց գերադասեց այլևս այդքան բարձր չծիծաղել: Միրզոյանների այս բարձր, անճոռնի ցանկապատը թեև շատ հեռու է 44-օրյա պատերազմից, թե՛ տարածությամբ, թե՛ ժամանակով, բայց իր ծամածռված էությամբ, մանավանդ գիշերով, կարծես հենց այդ պատերազմի վկան ու մանրակերտը լինի: Իսկ Միրզոյան եղբայրներն՝ իրենք, Ալթայում մեծ համառությամբ հարյուրավոր խոզեր են բուծում:
Մարիամի քունը չէր տանում… Ջերմությունը ավելի ու ավելի էր բարձրանում: Վերմակների տակ դողում էր… Քնեց: Վա՛յ էն քնելուն… Հազարավոր աղբամաններ, գյուղապետի հարյուրավոր թեկնածուների մեծադիր նկարներ, Գրիգորյան Շուշաններ, Մամիկոններ ինչ-որ բարդ հաշվարկների մեջ թվեր էին ներկայացնում… x-եր, y-ներ, z-եր… Ինքը առանց հաշվիչի օգնության արմատներ էր հանում…
Առավոտյան, աչքերը բացելով, Մարիամը սա լավ նշան համարեց: Հիվանդությունից լավանալը իր համար միշտ այսպես է ընթացել: Կարծես աշխարհը մի շատ բարդ, չափազանց բարդ, անլուծելի խնդիր է լուծում, որ մարդու խելքի բանը չէ… Մաթեմատիկայի գյուղական հասարակ ուսուցչուհու խելքի բանը չէ՝ առավել ևս: Այդ խնդիրը ինքն է իրեն լուծելու… էսպես…