ՀԱՅՐԵՆԱԽՈՍ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆ ՈՒ ԳՐՈՂԸ

«Գ­րա­կան թեր­թի» հիմ­նա­կան ա­ռա­քե­լութ­յու­նը գրող­նե­րի (ա­ռա­վե­լա­պես՝ ՀԳՄ ան­դամ­նե­րի) ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ձեռք­բե­րում­նե­րի, գրա­կան կյան­քի ըն­թա­ցիկ կար­ևոր խնդիր­նե­րի անդ­րա­դարձն է, ա­ռան­ձին դեպ­քե­րում՝ մերձգ­րա­կան, մշա­կու­թա­յին եր­ևույթ­նե­րի լու­սա­բա­նու­մը։ Այս ա­ռու­մով և­ այս շրջա­նակ­նե­րում կու­զեի ներ­կա­յաց­նել ժա­մա­նա­կի հի­շո­ղութ­յու­նում (բայց ոչ նրա ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի և մեր­ձա­վոր­նե­րի) «մո­ռաց­ված» ան­վա­նի գիտ­նա­կան-բա­նա­գե­տի, հայ բա­նահ­յու­սութ­յան և բար­բա­ռա­գի­տութ­յան նվիր­յալ գործ­չի, բայց ա­մե­նից ա­վե­լի՝ մի հայ­րե­նա­խոս գրո­ղի, ով ան­սահ­ման նվի­րու­մով ստեղ­ծել է ե­զա­կի գրքա­շար՝ հայ ա­զա­տագ­րա­կան-ֆի­դա­յա­կան շարժ­ման, նրա ա­կունք­նե­րի և­ ո­գե­ղեն էութ­յան, նրա քա­ջա­րի ա­ռաջ­նորդ­նե­րի, թուր­քա­կան բռնա­կա­լութ­յան դեմ մղած հե­րո­սա­կան պայ­քա­րի մա­սին։ Ե­զա­կի եր­ևույթ Հա­յոց պատ­մութ­յան այդ շրջա­նի գի­տա­կան-գրա­կան ի­մաս­տա­վոր­ման և տա­րաբ­նույթ անդ­րա­դարձ­նե­րի շրջա­նակ­նե­րում։
Սու­րեն Սա­հակ­յա­նը ար­մատ­նե­րով պա­պե­նա­կան Սաս­նո լեռ­նաշ­խար­հից էր, Մ­շո Խաս­տուր շե­նից, որ­տե­ղից բռնա­գաղ­թել էին նրա ծնող­նե­րը 1918-ին և հիմ­նա­վոր­վել Թա­լի­նի Միջ­նա­ձոր գյու­ղում։ Մե­ծա­նուն գիտ­նա­կան-գրո­ղը, որ ողջ կյան­քում խնկար­կել էր Էրգ­րի նվի­րա­կան սրբութ­յուն­նե­րը, այս աշ­խար­հին հրա­ժեշտ տա­լուց ա­ռաջ պատ­գա­մել էր իր որ­դուն՝ բա­նաս­տեղծ Վա­րու­ժան Խաս­տու­րին և դս­տե­րը՝ «­Լու­սակն» հրա­տա­րակ­չութ­յան տնօ­րեն Ռու­զան Սա­հակ­յա­նին, հնա­րա­վո­րութ­յան դեպ­քում, ըն­թեր­ցող­նե­րին ներ­կա­յաց­նել իր ‹‹թղթե­րը››։ Եվ ի՜նչ «թղթեր», մի ամ­բողջ գրա­դա­րան, հիմ­նա­կա­նում հան­րա­մատ­չե­լի խո­րա­դի­տակ գե­ղար­վես­տա­կան հյուս­ված­քով զրույց­ներ օս­ման­յան բռնա­կա­լութ­յան դեմ մեր ժո­ղովր­դի և ն­րա ֆի­դա­յի զա­վակ­նե­րի մղած ա­զա­տա­մար­տե­րի մա­սին։ Եվ ոչ միայն. ան­տիպ են մնա­ցել իր ու­սա­նող­նե­րի հետ երկ­րի քա­ղաք­նե­րում ու գյու­ղե­րում պար­բե­րա­բար անց­կաց­ված բա­նա­հա­վաք­չա­կան այ­ցե­րի ըն­թաց­քում ձեռք բե­րած բազ­մա­ժանր նյու­թե­րը, հայ բա­նահ­յու­սութ­յան, բար­բա­ռա­գի­տութ­յան խնդրա­հա­րույց հար­ցե­րին նվիր­ված ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­ներն ու հոդ­ված­նե­րը։ Ժա­մա­նա­կին հրա­պա­րակ­վել են միայն «­Ֆի­դա­յա­կան» ա­ռան­ձին զրույց­ներ՝ «­Հե­րո­սա­պա­տում» խո­րագ­րով (1990), «Հայ­կա­կան հնա­դար­յան ռազ­մա­խա­ղեր›› գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նը, «Ասք Անդ­րա­նիկ Զո­րա­վա­րի մա­սին» պոե­մը (1989, 2002), պատ­մա­բա­նա­սի­րա­կան-ազ­գագ­րա­կան ակ­նարկ­ներ։ Այս­քա­նը։ Եվ վեր­ջա­պես «սա­ռույ­ցը շարժ­վեց». ե­րախ­տա­պարտ զա­վակ­նե­րի նա­խա­ձեռ­նութ­յամբ և ջան­քե­րով սկիզբ է դրվել նրա ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­ներն ա­ռան­ձին մա­տե­նա­շա­րով հրա­տա­րա­կե­լու գոր­ծըն­թա­ցը, ո­րի ա­ռաջ­նե­կը «­Սա­րե­րու առ­յուծ» գիրքն է՝ նվիր­ված մե­ծա­նուն հայ­դու­կա­պետ Գ­ևորգ Չաու­շին, նրա կյան­քի ու սխրան­քի ան­հայտ է­ջե­րի լու­սա­բան­մա­նը՝ ե­զա­կի լու­սան­կար­նե­րով հան­դերձ։ Հա­ջորդ պրակ­նե­րը նվիր­ված են Անդ­րա­նիկ Զո­րա­վա­րին, Ա­րա­բո­յին, Աղբ­յուր Սե­րո­բին, Հ­րայր Դ­ժոխ­քին, ֆի­դա­յա­կան շարժ­ման մյուս եր­ևե­լի գոր­ծիչ­նե­րին, նրանց մղած ա­զա­տա­մար­տե­րի քիչ հայտ­նի դրվագ­նե­րին։
Եվ այս­պես՝ «­Հայ­րե­նա­խոս գիտ­նա­կանն ու գրո­ղը» խո­րագ­րով ներ­կա­յաց­նում եմ Սու­րեն Մու­շե­ղի Սա­հակ­յա­նին՝ հա­կիրճ կեն­սագ­րա­կա­նով, գի­տա­կան-գրա­կան գոր­ծու­նեութ­յան մեկ-եր­կու դրվագ­նե­րով։
Ծն­վել է 1930-ին, Թա­լի­նի Միջ­նա­ձոր գյու­ղում։ Ա­վար­տե­լով ծննդա­վայ­րի դպրո­ցը և Եր­ևա­նի Խ. Ա­բով­յա­նի ան­վան հայ­կա­կան ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տը (այժմ` հա­մալ­սա­րան)` եր­կար տա­րի­ներ մայ­րե­նի լե­զու և գ­րա­կա­նութ­յուն է դա­սա­վան­դել Հոկ­տեմ­բեր­յա­նի (այժմ` Ար­մա­վի­րի մարզ) դպրոց­նե­րում, ա­պա տե­ղա­փոխ­վել է Եր­ևան և շա­րու­նա­կել իր գոր­ծու­նեութ­յու­նը մայ­րա­քա­ղա­քի տեխ­նի­կում­նե­րում և վերջ­նա­կա­նա­պես հաս­տատ­վել Հա­յոց ման­կա­վար­ժա­կա­նում՝ սկզբում «­Ման­կա­վարժ» թեր­թի խմբագ­րութ­յան պա­տաս­խա­նա­տու քար­տու­ղար և, մինչև կյան­քի վեր­ջը՝ հա­յոց լե­զու և բար­բա­ռա­գի­տութ­յուն ա­ռար­կա­նե­րի դա­սա­խոս՝ միա­ժա­մա­նակ ծա­վա­լե­լով գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան ան­խոնջ գոր­ծու­նեութ­յուն հատ­կա­պես հայ բա­նահ­յու­սութ­յան նշխարք­նե­րի հա­վաք­ման և­ ու­սում­նա­սիր­ման աս­պա­րե­զում։ Մեծ հե­ղի­նա­կութ­յուն է վա­յե­լել իր հիմ­նադ­րած և խմ­բագ­րած «Հա­յա­գի­տա­կան հան­դես›› գի­տա­կան հոդ­ված­նե­րի ժո­ղո­վա­ծուն։ Թեկ­նա­ծո­ւա­կան ա­տե­նա­խո­սութ­յան թե­ման հա­րա­զատ Ա­լաշ­կեր­տի բար­բառն էր, ո­րի հա­մար ար­ժա­նա­ցավ բան. գիտ. թեկ­նա­ծո­ւի գի­տա­կան աս­տի­ճա­նի։ Զու­գա­հեռ՝ Սու­րեն Սա­հակ­յա­նը հա­մա­տե­ղութ­յամբ դա­սա­վան­դել է նաև ժա­մա­նա­կին հայտ­նի «Հ­րաչ­յա Ա­ճառ­յան» հա­մալ­սա­րա­նում՝ նաև վա­րե­լով դե­կա­նի պաշ­տոն։
Ի՞նչ կա­րող եմ հա­վե­լել այս ա­մե­նին։ Նո­րից շեշ­տե­լով, որ նրա կեն­սագ­րու­թյան «գի­տա­կան է­ջե­րը հա­մադր­վել են կյան­քի ա­մե­նագլ­խա­վոր ա­ռա­քե­լութ­յա­նը՝ Հա­յոց պատ­մութ­յան, «ֆի­դա­յա­կան հե­րո­սա­պա­տու­մի» շատ ան­հայտ դրվագ­նե­րի, նրա եր­ևե­լի գոր­ծիչ­նե­րի կյան­քի ու սխրան­քի խոր­քա­յին ար­տա­ցոլ­մա­նը, հիմ­նա­կա­նում, ինչ­պես նշե­ցի, գե­ղար­վես­տա­կան-գրա­կան հյուս­ված­քով։ Եվ այդ ա­մե­նը ըն­թեր­ցող հա­սա­րա­կայ­նութ­յա­նը ե­րախ­տա­գետ որ­դին ու դուստ­րը ներ­կա­յաց­նե­լու են նա­խան­շած մա­տե­նա­շա­րով. մեկ տասն­յա­կից ա­վե­լի գրքեր՝ բո­լորն էլ հայ­րե­նա­սի­րա­կան-ճա­նա­չո­ղա­կան ինք­նա­տիպ ա­սե­լի­քով։ Դ­րանք ծնվել են ար­խի­վա­յին փաս­տաթղ­թե­րի, ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի վկա­յութ­յուն­նե­րի, պար­բե­րա­կան մա­մու­լի հրա­պա­րա­կում­նե­րի, բա­նահ­յու­սա­կան և­ այլ նյու­թե­րի հա­մադր­մամ­բ։

Լ­յուդ­վիգ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
Բան. գիտ. թեկ­նա­ծու

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։