ԲԱՑԱՐՁԱԿ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅՏՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԸ ԷԴՈՒԱՐԴ ԽԱՉԻԿՅԱՆԻ «ԵՐԿՈՒ ԱՇԽԱՐՀՆԵՐԻ ՔԱՂԱՔԱՑԻՆ» ՎԵՊՈՒՄ/ Հասմիկ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Ար­ձա­կա­գիր, պատ­մա­վի­պասան Է­դո­ւարդ Խա­չիկ­յա­նի «Եր­կու աշ­խարհ­նե­րի քա­ղա­քա­ցին» վե­պը մե­րօր­յա մար­դու հո­գեաշ­խար­հի քննութ­յունն է, ար­դի հա­սա­րա­կա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի յու­րա­տիպ ար­տա­ցո­լու­մը հան­րա­յին փոք­րա­չափ մի­ջա­վայ­րում, հո­գու, խղճի, սի­րո և­ ար­դա­րութ­յան ցա­վա­գին ո­րո­նու­մը մար­դու կող­մից խո­րա­պես աղ­տոտ­ված և­ ան­ճա­նա­չե­լիո­րեն կեր­պա­փոխ­ված հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում: Ար­վես­տա­գե­տի կյան­քում վաղ թե ուշ գա­լիս է մի ժա­մա­նա­կաշր­ջան, երբ իր հա­մար Բա­ցար­ձա­կի փնտրու­մը դառ­նում է ա­ռաջ­նա­յի­նը, ո­րից կախ­ված է իր գո­յութ­յան հե­տա­գա ըն­թացքն ու ի­մաս­տը: Ն­ման բախ­տո­րոշ շրջան է ապ­րում վե­պի հե­րոս Սո­սե Ա­րամ­յա­նը, որ կորց­րել է ոչ միայն տունն ու ինչ­քը, այլև միա­ժա­մա­նակ ապ­րել է սի­րած կնոջ դա­վա­ճա­նութ­յան դառ­նութ­յու­նը և տե­ղե­կա­ցել իր ան­բու­ժե­լի հի­վան­դութ­յան մա­սին: Ըն­չազր­կութ­յու­նը բժիշկ Ա­րամ­յա­նին պի­տի բա­ժին հաս­ներ իր գրո­ղա­կան շնոր­հի պատ­ճա­ռով, քա­նի որ ապ­րում է այն հա­սա­րա­կութ­յու­նում, ո­րը շո­շա­փե­լի շա­հից բա­ցի, ոչ մի այլ ար­ժեք չի ճա­նա­չում, որ­տեղ, ե­թե գործ­նա­կան մարդ չես, ա­սել է թե՝ գլխո­վին տրվել ես ար­վես­տին կամ գրա­կա­նութ­յա­նը, դա­տա­պարտ­ված ես լքվա­ծութ­յան և­ աղ­քա­տութ­յան: Ս­րա մա­սին է խո­սում գրո­ղը՝ հա­սա­րա­կութ­յու­նից մերժ­ված մարդ­կանց մի­ջա­վայ­րը կեր­տե­լով, իր հե­րո­սին տե­ղա­փո­խե­լով փակ, հա­մար­յա բան­տա­յին պայ­ման­նե­րով, դա­ժան մի մի­ջա­վայր՝ հո­գե­բու­ժա­րան: Ա­ռա­ջին դեմ­քի ա­նու­նից պա­տումն ըն­թեր­ցո­ղին քիչ առ քիչ «բնա­կեց­նում է» հո­գե­կան խնդիր­ներ ու­նե­ցող մարդ­կանց կա­ցա­րան­նե­րում:
Հո­գե­բու­ժա­րա­նը, մեր դի­տարկ­մամբ, ար­դի հա­սա­րա­կութ­յան ման­րա­կերտն է, ո­րը քիչ առ քիչ կա­ռու­ցում է վի­պա­սա­նը՝ ցույց տա­լով հան­րա­յին բո­լոր ցցուն աղ­տե­րը՝ կո­ռուպ­ցիա­յից մինչև մար­դու կյան­քի հան­դեպ ոտնձ­գութ­յուն­ներ թույլ տված հան­ցա­գործ­նե­րի ան­պատ­ժե­լիութ­յու­նը: Մար­դու էութ­յան մեջ բույն դրած չա­րի­քի տար­բեր դրսևո­րում­ներն ա­մե­նօր­յա ակ­ներև ար­տա­հայ­տութ­յունն ու­նեն այս մի­ջա­վայ­րում՝ դա­ժա­նութ­յուն, կտտանք­ներ, ծաղր և ն­վաս­տա­ցում: Բու­ժա­կան այդ հաս­տա­տութ­յու­նում հայտն­ված ան­հատ­նե­րը հա­սա­րա­կա­կան տձև հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և­ ա­նար­դա­րութ­յան, ան­պատ­ժե­լիութ­յան մթնո­լոր­տի զո­հերն են, և վի­պա­կան պա­տու­մի զար­գա­ցու­մը մեզ հան­գեց­նում է այն հա­մոզ­ման, որ խեն­թութ­յունն այդ ան­հատ­նե­րի փրկութ­յունն է աշ­խար­հի դա­ժա­նութ­յու­նից, և­ որ ա­վե­լին՝ նրանց ար­տա­հայ­տած մտքերն ու ա­րարք­ներն ա­ռա­վել քան տրա­մա­բա­նա­կան են, քան նրան­ցը, ով­քեր վե­րահս­կիչ­ներ են կարգ­ված խեն­թե­րի վրա: Էդ. Խա­չիկ­յա­նի կեր­տած կեր­պար­նե­րը տի­պա­կան են, կեն­դա­նի, հա­մո­զիչ: Գ­ժա­նո­ցում ի­րենց Ա­ռաք­յալ, Նա­պո­լեոն, Կապ­րալ, Մար­գա­րե կնքած ան­հատ­նե­րը ոչ միայն սե­փա­կան տի­պա­կան դի­մագ­ծերն ու­նեն, նրան­ցից յու­րա­քանչ­յու­րը հա­սա­րա­կա­կան ա­ռան­ձին շեր­տե­րի մարմ­նա­ցումն է, միայն թե ծայ­րա­հեղ ի­րա­վի­ճա­կում: Ա­մեն մե­կը մտա­ծող, տրա­մա­բա­նող մարդ է, բա­ցա­ռութ­յամբ պա­հե­րի, երբ հո­գե­կոր­ծան ինչ-որ բան ի­րենց հի­շեց­նում է այն ի­րա­վի­ճա­կը, ո­րի հետ­ևան­քով հայտն­վել են հո­գե­բու­ժա­րա­նում: Ու­նե­նա­լով այս­տեղ լոկ ա­նա­զատ կե­ցութ­յան հնա­րա­վո­րութ­յուն, ա­զա­տազրկ­ված են ի­րա­կա­նում, կա­րոտ են հո­գա­ծութ­յան և սր­տա­ցա­վութ­յան:
Կորս­ված հոգ­ևո­րի իր փնտրտուք­նե­րը վե­պի գլխա­վոր հե­րո­սը զու­գադ­րում է գժա­նո­ցում կա­տար­վող դեպ­քե­րի նկա­րագ­րով, խեն­թութ­յան պի­տա­կով և զս­պա­շա­պի­կով շրջող մարդ­կանց ա­ռա­վել քան խե­լա­միտ զրույց­նե­րով, դրանք ընդ­մի­ջող հան­կար­ծա­կի տա­րօ­րի­նա­կութ­յուն­նե­րով, ո­րոն­ցից միայն եզ­րա­կաց­նում ես, թե ինչ վնաս­վածք են կրում նրանց հո­գի­նե­րը: Ա­պա­քին­վե­լու փո­խա­րեն նրանց ընկ­ճախ­տը և հո­գե­խախ­տում­նե­րը խո­րա­նում են հո­գե­մետ դե­ղե­րի, անձ­նա­կազ­մի կող­մից բռնութ­յուն­նե­րի, զա­վեշ­տի ա­ռար­կա դառ­նա­լու և բռ­նա­բա­րութ­յուն­նե­րի հետ­ևան­քով: Այս ա­մե­նի ա­կա­նա­տե­սը լի­նե­լով՝ ան­բու­ժե­լի հի­վան­դութ­յամբ տա­ռա­պող և բ­ժիշկ­նե­րի անդրդ­վե­լի եզ­րա­կա­ցութ­յամբ դա­տա­պարտ­ված Սո­սե Ա­րամ­յանն ա­ռա­վել է հաշտ­վում ի­րեն սպաս­վող մահ­վան հետ: Բայց ներ­քին ձգտում ու­նի բա­ցա­հայ­տե­լու Բա­ցար­ձակ ճշմար­տութ­յու­նը, քան­զի իր իսկ՝ «մա­հից ան­դին ո­չինչ չկա» պնդումն ինքն էլ ու­զում է ժխտել, բայց կոր­սել է բա­րո­յա­կան հեն­քե­րը՝ դա ա­նե­լու հա­մար:
Հե­րոսն ա­մե­նուր փնտրել է Աստծո ներ­կա­յութ­յու­նը, վի­պագ­րի խոս­քով՝ «Ն­րա հետ­քե­րը», բայց չգտնե­լով խո­րա­պես հիաս­թափ­վել է: Սա­կայն չի հա­մա­կերպ­վում նաև ինք­նութ­յան ան­գո­յութ­յան գա­ղա­փա­րի հետ: Մահ­վան մերձ, ան­խու­սա­փե­լի, տխուր ու ա­նի­մաստ վախ­ճա­նի գա­ղա­փա­րով հա­մակ­ված՝ նա խոս­տո­վա­նում է, որ ա­տե­լութ­յուն է տա­ծում ա­ռողջ­նե­րի հան­դեպ, ո­րոնց չի հու­զում մահ­վան գա­ղա­փա­րը: «Ան­խոս­տում ներ­կա­յում» ապ­րող հի­վանդ­նե­րի մի­ջա­վայ­րում, նվաս­տա­ցած, նաև զրկված ա­զա­տութ­յու­նից՝ նա հայտն­վել է «լու­սանց­քից ան­դին». «­Հա­վա­տիս դռներն էլ գոց­վել են, ինչ­պես երկ­փեղկ պա­տու­հա­նը՝ ո՛չ մի ճեղք, լույ­սի ո՛չ մի շողք՝ շուր­ջը հա­մա­տա­րա՜ծ խա­վար»,- մտո­րում է նա: Նույնն են զգում նրա բախ­տա­կից մյուս հի­վանդ­նե­րը. «…Երբ կյան­քի գե­տը քեզ նման­նե­րի հա­մար միայն խութ ու սա­հանք է պատ­րաս­տում, ապ­րե­լը դառ­նում է գո­յա­մաշ տան­ջանք», «­Չար­ժե մեռ­նե­լու պես ապ­րել»,- դառ­նա­նում են նրանք:
Բայց հե­րո­սի հիաս­թա­փութ­յու­նը տևում է մինչև այն պա­հը, երբ գտնում է նրան, ով պի­տի վկա­յեր Աստ­ծո մա­սին: Եվ այդ հան­դի­պու­մը տե­ղի է ու­նե­նում մի այլ քա­ղա­քակր­թութ­յու­նում, որ­տեղ հե­րո­սը, գի­տակ­ցե­լով իր ինք­նութ­յու­նը, այ­դու­հան­դերձ ապ­րում է եր­կու աշ­խար­հում՝ ըն­կե­րակ­ցե­լով մե՛րթ Պո­ղոս ա­ռաք­յա­լին՝ նրա բան­տա­յին կյան­քի ըն­կե­րը դառ­նա­լով և վ­կա լի­նե­լով նրա գոր­ծած բա­զում հրա­շա­գոր­ծութ­յուն­նե­րին, մե՛րթ դարձ­յալ դառ­նա­լով իր հի­վան­դա­խու­ցը: Գ­րո­ղա­կան հնար­քը՝ եր­կու սյու­ժե­տա­յին գծի զու­գադր­մամբ, չի ըն­կալ­վում իբրև հե­րո­սի հո­գե­խախտ­ման արդ­յունք, իբրև ցնո­րամ­տութ­յուն: Հե­րո­սի տե­սիլք­ներն ա­ռա­վել քան ի­րա­կան են՝ և՛ Պո­ղոս ա­ռաք­յա­լի դա­տա­վա­րութ­յա­նը ներ­կա­յութ­յու­նը, և՛ դե­պի Հ­ռո­մի ստրուկ­նե­րի ըն­կե­րակ­ցութ­յամբ ծո­վա­յին տան­ջա­լից ճամ­փոր­դութ­յունն ու փո­թոր­կից փրկվե­լը, և՛ մար­տե­րում հայտն­վելն ու իր անս­պա­սե­լի ան­վախ կեց­ված­քը, երբ հարկ էր պաշտ­պա­նել Աստ­ծո վկա­յի անվ­տան­գութ­յու­նը: Վաղ քրիս­տո­նեա­կան շրջա­նում ի­մաս­տու­նի հետ զրույց­նե­րը Բա­ցար­ձակ ճշմար­տութ­յան և սի­րո էութ­յան մա­սին են, և Սո­սե Ա­րամ­յա­նը հետզ­հե­տե Տի­րո­ջը վե­րագտ­նում է՝ վեր­ջի­նից ուղ­ղա­կի պատ­վի­րան առ­նե­լով և ն­րա լույս ներ­կա­յութ­յանն ա­կա­նա­տես լի­նե­լով: Ան­ձը, որ երկմ­տան­քի ո­րո­գայ­թում ինք­նայր­վում է, որ երկ­վութ­յուն է ապ­րում ա­մեն պահ, հո­գե­կան ան­դորր է ձեռք բե­րում, ին­չը ներ­քին ներ­դաշ­նա­կութ­յան աղբ­յուր է, հա­սա­րա­կութ­յան մար­տահ­րա­վեր­նե­րին դի­մա­կա­յե­լու նե­րուժ:
21-րդ դա­րի փա­րի­սե­ցիութ­յու­նը թույլ չի կա­րող տալ հա­վա­տա­լու, որ ան­հույս հի­վան­դը բժշկվում է՝ Բա­ցար­ձակ ճշմար­տութ­յա­նը հա­սու դառ­նա­լով և մեր­ժե­լով այլևս չա­րի ու ա­տե­լութ­յան գայ­թակ­ղութ­յու­նը: Իսկ Ճշ­մար­տութ­յունն այն է, որ Տի­րոջ խո­րա­նը պետք է նախ սե­փա­կան հո­գում կա­ռու­ցել: «­Բա­ցար­ձակ ճշմա­րի­տը Հոր գո­յութ­յան փաստն է և ն­րա տիե­զե­րա­կան ա­րար­չա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը»,- այս մտա­հան­գումն է հե­րո­սի փնտրտու­քի արդ­յուն­քը: Ներ­քին ներ­դաշ­նա­կութ­յու­նը ձեռք է բեր­վում վաղ քրիս­տո­նեա­կան աշ­խար­հում ապ­րած փոր­ձութ­յուն­նե­րով: Կ­յան­քի ու մա­հու վե­րա­բեր­յալ իր փի­լի­սո­փա­յութ­յունն է ձևա­վո­րում, ո­րի ձևա­կեր­պու­մը հետև­յալն է՝ «­Կեր­պա­փոխ­ման կա­տար­յալ ձևը մահն է»: Հե­րո­սը, որ սկզբում ներ­քին հու­սա­բե­կութ­յամբ կան­չում էր՝ «­Կա՛նգ առ, մո­լո­րա՛կ, ես ու­զում եմ իջ­նել», իր ներ­քին դե­գե­րում­նե­րի և­ ո­րո­նում­նե­րի արդ­յուն­քում վեր­ջում գնա­հա­տում է կյան­քի ձայ­նե­րը, դա­վա­ճա­նութ­յան ու միայ­նութ­յան վի­հը հաղ­թա­հա­րած մար­դու ի­մաստ­նութ­յամբ դարձ­յալ սեր է գտնում և­ ապ­րե­լու կամք: Եր­կու աշ­խարհ­նե­րում դե­գե­րող մար­դու տե­սիլք­նե­րին սկսում ես հա­վա­տալ, և դ­րանք բնավ բոր­բոք­ված ու­ղե­ղի, ան­ձի եր­կատ­վա­ծութ­յան արդ­յունք չեն, ցնո­րա­կան չեն, այլ ա­պա­քին­ման մի­ջոց են ու դար­մա­նիչ: Ս­րա­նով հան­դերձ, վե­պը չի կա­րող գնա­հատ­վել որ­պես կրո­նա­դաս­տիա­րակ­չա­կան, այլ այս կյան­քում հոգ­ևոր հե­նա­րան­նե­րը կորց­րած ան­հա­տին հա­վատ ու կյան­քի հան­դեպ վստա­հութ­յուն նե­րար­կող մի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն է, ինչն ար­դիա­կան է մե՛ր ժա­մա­նակ­նե­րում և մե՛ր ապ­րած հա­սա­րա­կութ­յու­նում: Իբրև վկա­յութ­յուն աս­վա­ծի՝ մեջ­բե­րեմ տո­ղեր գլխա­վոր հե­րո­սի մտո­րում­նե­րից, որ հե­ղի­նա­կի փի­լի­սո­փա­յա­կան մտա­հան­գումն է. «Ու հան­կարծ մտա­ծե­ցի, որ ար­հա­մար­հել եմ ինձ շնորհ­ված այս չքնաղ կյան­քը, չեմ հաս­կա­ցել դրա հոգ­ևոր քաղց­րութ­յու­նը, որ այն տրվում է մեզ գեթ մեկ ան­գամ, և­ երկ­րոր­դի հնա­րա­վո­րութ­յուն այլևս չկա՝ պետք է ճիշտ ապ­րել»:
Իր հե­րո­սի մտա­ծում­նե­րի մի­ջո­ցով հե­ղի­նա­կը սե­փա­կան մտա­հո­գութ­յուն­ներն է շա­րադ­րում նաև մե­րօր­յա հա­մա­մարդ­կա­յին խնդիր­նե­րի շուրջ՝ նե­րառ­յալ «­Դա­յի­շի» ինք­նահռ­չակ խա­լի­ֆա­թի կոր­ծա­նա­րա­րութ­յու­նը, Արև­մուտ­քի ի­րա­կան ար­ժե­հա­մա­կար­գի կո­րուս­տը, հե­ղի­նա­կի խոս­քե­րով՝ հայ հա­սա­րա­կութ­յա­նը ցնցող «ժամ­կե­տանց ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յունն» ու «գեն­դե­րա­յին գար­շա­հո­տութ­յու­նը»:
Հե­ղի­նա­կը հա­ճախ խո­սում է նաև Պո­ղոս ա­ռաք­յա­լի բե­րա­նով՝ իր դա­տո­ղութ­յուն­նե­րը, գնա­հա­տա­կան­նե­րը տա­լով մարդ­կա­յին ար­ժե­հա­մա­կար­գի մա­սին. «­Քա­նի դեռ աշ­խար­հը բռնված է չա­րութ­յան խե­լա­հեղ մո­լուց­քով, սերն ու հան­դուր­ժո­ղա­կա­նութ­յու­նը չեն գո­յատ­ևի»:
Էդ. Խա­չիկ­յան ար­ձա­կագ­րի լե­զուն, ոնց իր պատ­մա­վե­պե­րում և տար­բեր ծա­վա­լի ար­ձակ եր­կե­րում, այն­պես էլ այս գրքում հա­րուստ է գե­ղար­վես­տա­կան զա­նա­զան հնար­նե­րով, հա­մե­մա­տութ­յուն­նե­րով, թևա­վոր խոս­քե­րով: Պատ­մա­կան մի­ջա­վայ­րի նկա­րագրութ­յուն­նե­րը հա­մա­պա­տաս­խան են այն ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րին, ո­րոն­ցում հայտն­վում է վե­պի հե­րո­սը, մար­տե­րի տե­սա­րան­նե­րը ևս ն­կա­րագրված են հա­վաս­տիո­րեն, ռազ­մա­կան գոր­ծի ի­մա­ցութ­յամբ: Բ­նութ­յան շատ նկա­րագ­րեր բա­նաս­տեղ­ծա­կան շնչով են ա­րար­ված:
Բե­րեմ հե­ղի­նա­կա­յին ձե­ռագ­րի կնի­քը կրող հա­մե­մա­տութ­յուն­նե­րի մի քա­նի նմուշ.
«…Ն­րա հա­յացքն ար­ևա­ծաղ­կի պես մագ­նիս­ված էր լու­սե­ղեն ճա­նա­պար­հին»:
«­Չո­լում» ապ­րող տնկի էր դար­ձել, որ հեղձ­վում էր քա­րու­տի ճնշող հարևա­նութ­յամբ»:
«­Մայ­րա­քա­ղա­քը խա­ղաղ­վում էր, ինչ­պես ի­րիկ­նա­մու­տին մրջնա­նո­ցի երթ­ևե­կը»:
«­Հի­վան­դութ­յունն ինձ ան­հույս դա­տա­պար­տեց, ինչ­պես քուր­մը՝ սե­ղա­նին գամ­ված զո­հին»:
«Ա­նի­մա­ցութ­յան խա­վա­րում խար­խա­փում ենք, ինչ­պես ա­նու­ղե­կից կույ­րը՝ ան­ծա­նոթ տե­ղան­քում»:
«­Խա­րույ­կի վրա գնա­ցող գի­շե­րա­թի­թե­ռի նման դե­պի հա­վեր­ժութ­յան ենք մղվում, բայց միայն խան­ձում ենք մեր թևիկ­նե­րը»:
Ա­հա և թ­ևա­վոր խոս­քի ար­ժեք ու­նե­ցող մի քա­նի ի­մաստ­նա­խո­սութ­յուն.
«­Խեն­թե­րը մե­ծար­վում են, երբ ռիս­կը վե­րած­վում է հաղ­թա­նա­կի»:
«­Հե­րո­սա­ցու­մը խեն­թե­րի մե­նաշ­նորհն է»:
«Ինք­նաոչն­չաց­ման խթա­նը հու­սա­բե­կութ­յան բա­ցիլն է»:
«­Միայն հո­գե­կան տա­ռա­պան­քից հե­տո է եր­ևում ցա­վի իս­կա­կան ե­րե­սը»:
«­Մար­դը պի­տի կա­րո­ղա­նա ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ դեմ­քով շրջվել դե­պի ներս»:
«­Հո­գու հետ ա­ռե­րես­վե­լիս վկա­յի կա­րիք չկա»:
«­Հո­գու ան­վար­ձա­հա­տույց փաս­տա­բա­նը խիղճն է»:
Մեծ է գայ­թակ­ղութ­յու­նը մեջ­բե­րե­լու նաև բա­նաս­տեղ­ծա­կան տո­ղի զո­րութ­յուն ու­նե­ցող մի քա­նի կարճ հատ­ված­ներ դարձ­յալ «Եր­կու աշ­խարհ­նե­րի քա­ղա­քա­ցին» վե­պից.
«­Մի օր կծան­րա­նան այ­գա­բա­ցի կո­պե­րը, ու էլ չեմ լի­նի…»: Կամ՝ «Օ­րը մաշ­կա­սար­սուռ փշա­քաղ­վեց» և­ այլն, և­ այլն:
Ա­րա­տա­վոր հա­սա­րա­կութ­յու­նը կա­րիք ու­նի ինք­նա­մաքր­ման, մարդ­կա­յին կյան­քի ար­ժեզր­կումն արդ­յունք է նյու­թա­կա­նի և­ ան­բա­րո­յի գե­րա­կա­յութ­յան: Ոնց Պո­ղոս Տար­սո­նա­ցին էր դար­ձի ե­կել և­ ա­պա դար­ձի էր բե­րում այ­լոց, նույն կերպ մեր ժա­մա­նակ­նե­րում հոգ­ևոր ա­մուր ու կա­յուն հեն­քի վե­րա­կա­ռու­ցու­մը պի­տի լի­նի ներ­քին ներ­դաշ­նա­կութ­յան հան­գեց­նող ու­ղին, հո­գու խո­րա­նը սրբա­գոր­ծե­լու ա­րա­րը: Սա՛ է գլխա­վո­րը, որ քա­ղում ենք վե­պի ըն­թեր­ցու­մից: