Մեր գրական միջավայրում ես չեմ ճանաչում ուրիշ մեկի, ով գրչակիցների գրածի ու գործի հանդեպ այդչափ հոգատար և ուշադիր գտնվի և այդքան անտարբեր, անփույթ՝ սեփական գրի և արածի նկատմամբ: Շրջապատի համար դա միշտ էլ շահեկան է եղել. «Դե, մեր Վիլյամն է, մեր Վան Արյանը՝ ասպետորեն հանդուրժող, ներողամիտ, ինքը մեր խոսքի, գնահատանքի կարիքը չունի: Կբարեհաճենք ինչ-որ ջերմ, ոգևորիչ բառեր շշնջալ, լա՛վ, իսկ եթե շարունակաբար չնկատելու տանք, մե՛կ է, ինքը չի՛ նեղսրտի, ինքը մեր Վան Արյանն է, և եթե վաղը իրեն ինչ-որ հարցով դիմենք, միևնույնն է, ինքը չի մերժելու…»: Եվ տարիներ շարունակ առնչվելով իր գրին, իր բացահայտումներին՝ նպատակահարմար ենք գտել… լռե՛լ, լավագույն դեպքում՝ ինքներս մեր ներսում (ինքներս մեզ համար) գուցե թե հասցրել ենք դրվատանքի ինչ-որ խոսքեր շշնջալ: Բայց դրա համար ճակատագրորեն թանկ է վճարել հենց ինքը՝ գրող, մշակութաբան Վան Արյանը: Եվ այդպես գլորվել են տարիները, տարողության պաշարներ են զուր վատնվել. «Քիչ է, բայց ինչ արած, ընդամենը այս է»…
Եվ հիմա, ինչպես ասում են. «Քարերը հավաքելու ժամանակն է…»:
Սեղանիս Վան Արյանի, 2009-ին լույս տեսած, չափազանց անհավակնոտ «Ընդամենը» խորագիրը կրող գիրքն է: Գրքում «թռչուն և վանդակ» ենթավերնագրի ներքո զետեղված բանաստեղծական շարքերը հիմնականում գրվել են 60-ական, որոշ մասը 70-ական թվականներին:
Մարդը պետք է ապրի նրանով, ինչը նրան ճշմարտապես, խորապես ապրեցնում է, ինչը ոգեշնչում, ոգու երկինքներում ազատ ճախրելու կամք ու կորով է ներշնչում, իսկ մնացյալը պարզապես լինելու, գոյություն ունենալու ժանրից է, երբ.
Քո աչքերի մեջ//թաքցնում ես տեսնելու ցանկությունը,// Եվ ծանրանում են քո կոպերը://Եվ քո մատները,//Որ ցանկանում են խմորել լույսը,//Խոթում ես քո գրպանները,//թաղում ես խավարի մեջ ու փոշու:// Եվ նրանք խմորում են փոշին ու իրենք իրենց (Ը. էջ 26):
Եվ ակամա ուզում ես ձայնարկել. այդպե՛ս էլ եղել է, Վա՛ն Արյան, քո ասածը ինչ-որ ցնորական, անգո իրականության մասին չէ. ինչ-որ ժամանակ դա մեր կյանքն է եղել, մեր կյանքի ցավալի մի պատառիկը, երբ մեզանից խլված է եղել մեր պատանեկությունը՝ ազատ ապրելու և ազատ մտածելու մեր իրավունքը, իսկ դա մենք մեր բոհեմական, խելահեղ կենցաղին տրված, կարծես թե խորապես չենք էլ գիտակցել:
Քո կոկորդի մեջ//զսպում ես ճիչը//Եվ խոսում ես շշուկով://Եվ տարփանքի մեջ// խեղդում ես ցանկությունդ://Փակում ես ականջներդ://Շղթայում ես ոտքերդ://Եվ այդպես անընդհատ, ամեն օր (Ը. էջ 26):
Եվ կյանքը կյանք չէ առանց լավ օրվա հույսի և հեռանկարի.
Եվ վերջում, որպես արդարացում,//դու հայտարարում ես,//-Ամենաապահով անկյուններում// Եվ ամենահուսալի ճեղքերի մեջ// ես թաքցրել էի հույսը (Ը. էջ 27):
Հո՛ւյսը, անկորնչելի՛ն, երազայինը, երազելին, անխամրելի երազանքը: Հուշը, հետադարձ անխզելի կապը հուշի հետ, և անդարձ հեռացած պահը հրաշքով վերադառնում և իր ողջ գեղեցկությամբ, քնքշանքով, ջերմությամբ և մաքրությամբ փարվում է քեզ ու քո հետզհետե սառչող անշքացող ներկային.
Մի թռչուն ընկավ ծառից,//Մյուսը տագնապով ճչաց://Ես գրկեցի քեզ դողալով (Ը. էջ 7):
Հանդիպման, սիրո, հրաժեշտի և բաժանման ցավի հավերժական թեման, և վանարյանական յուրովի, արդիական արծարծումներն ու մեկնությունները, իսկ սույն բանաստեղծական պատկերը կարծես առանձնանում և թափառող աստղի պես հայտնվում, կայծկլտում է նաև Վան Արյանի արձակ գործերում, պատմվածքներում. Հիշո՞ւմ ես մարգագետինը…: Մենք հեռանում էին այնտեղից՝// Արդեն ընդմիշտ թողնելով մեր սերը (Ը. էջ 11):
Ի՞նչ է զգացել Վան Արյանը, ի՞նչն է դրդել նրան, որ նա հեռավոր 1967-ին թղթին է հանձնել հետևյալ տողերը. «Արդեն երկնքի կապույտ աչքերում// Արագիլները նորից ճչացին,//Իսկ իմ աչքերում՝ կարոտի արցունք…» (Ը. էջ 12):
Այս երկրի վրա ցավոք անպակաս են դժբախտությունները, պատահարները, վթարները, հոգեկան մեծ ու փոքր ցնցումները, փլուզումները, որոնց կողքով մենք հաճախ անցնում ենք փութալով, վայրկյանի մեջ հասցնելով շոշափել միայն մակերեսը, մինչդեռ իրական ողբերգությունը խորքում է. «Դու շատ ես չվել,//բայց այս աշնանը էլ մի՛ չվիր,//Վիրավո՛ր թռչուն» (Ը. էջ 12):
Եվ փակ շրջանից դուրս գալու վանարյանական այդ ասպետական, ազնվագույն ճիգը. Ես կհասնեի քեզ,// Ես կթռչեի քեզ հետ:// Աչքերիս մեջ մարմրող ճրագ է» (Ը. էջ 12):
Մեռյալ, ամայի է այն տարածքը, որտեղ ջուր չկա: Իսկ որտեղ ջուր չկա, այնտեղ բացակայում է կյանքը, կյանքի բաբախն ու տրոփը: Իսկ գրականության (գեղարվեստի) պարագայում այդ կենսաթրթիռ ջուրը երևակայությամբ շուրջառված ոգեշնչումն է, եթե ավելի՝ բացենք, հնչյունի, բառի, գույնի հեևքն ու ճախրանքը ժամանակի և տարածության մեջ. Երկու լեռնագագաթ.//Մեկը՝ Մեծ, մյուսը՝ Փոքր://Իսկ ներքևում, լույսերի մեջ տարածվել է քաղաքը:// Բայց այս բոլորը այստեղ է, բեմում,// Խորքում կախված վարագույրի վրա (Ը. էջ 13):
Առանց խենթության մարդը, մարդկային սիրտը զրկվում է սնուցման աղբյուրից, և մարդկային սրտի բաբախը դառնում է թվացյալ: Ընդունենք թե չընդունենք, միայն խենթերն են ունակ հաղթահարելու աշխարհի ամենաբարձր լեռնագագաթները. Օրը փաթաթվեց լեռան ծոծրակին://Եվ բորբ արևից հետքեր մնացին//երկնակամարում, ու մի ծուռ մահիկ://Իսկ ես դուրս եկա մերկ, ոտաբոբիկ՝//Ստվերների հետ նորից պարելու» (Ը. էջ 16):
Այս արևի տակ ինչքան մաքուր, լուսավոր ու գեղեցիկ բան կա, կա՛մ արարչանվեր շնորհ է, կա՛մ մարդկային անսպառ երևակայություն, անխամրելի երազների, ձգտումների և երազանքների արգասիք: Եվ այդ լավագույնին առնչվելու հույս ու ակնկալիքն է, որ Վան Արյանին ուղեկցում և հասցնում է «Կայարան», որտեղ. …դու հանդիպում ես մի անծանոթ կնոջ,//ով քեզ ժպտում է առաջին և վերջին անգամ… Եվ հետո սկսում ես սիրել կայարանը,//որը նորից մի հույս է ծնում// ազատվելու և փախչելու այստեղից,//Եվ գտնելու նրանցից գոնե Մեկին,//Ում երբևէ ճանապարհել ու կորցրել ես դու» (Ը. էջ 21):
Վերմեերյան շղարշներով պարուրված, թափանցիկ, եթերային, խորհրդավոր ու գունատ կանանց հիշեցնող Վան Արյանի «վրձնած» դիմանկարները. «Եվ այդ անձայն ու խաղաղ երեկոներին//դու նստում ես պատշգամբում,//փաթաթվում ես մի տաք, փափուկ ու մեծ գլխաշորի մեջ,//որ հավանաբար մայրդ է գործել,//Եվ հանդարտ նայում ես//«Պետապի» թրթռացող ազդագրերին://Կարելի՞ է արդյոք ապահովագրել սերը»:
«Մի՛ պատռիր լուսանկարները» պատմվածքով բացվում է «Ընդամենը» խորագիրը կրող գրքի «Պատմվածքներ» ենթաբաժինը…
Վան Արյանը (ըստ իրեն) պատմում է խիստ առօրեական դեպքի մասին, բայց անմիջապես աչք են շոյում գերաշխարհիկ նրբերանգները, անջնջելի պահեր, հուշերի ինչ-որ ծվեններ, որոնք. «…խցկվում են ենթագիտակցության ոլորտները, որպեսզի մի օր, մի անհրաժեշտ պահի արթնանան և վերհիշվեն: Եվ լուսանկարները պատռելով չէ, որ ազատվում են անցյալից… Եվ քանի դեռ ողջ ես, կյանքը հառնելու է ամեն մի անսպասելի անկյունից ու ամեն անպասելի ճեղքից» (Ը. էջ 33):
Պատմվածքի հակիրճ բովանդակությունը հետևյալն է. պատմվածքի գլխավոր կերպարը իր սիրելիի և ոմն Պավելի ընկերակցությամբ (հանրահայտ եռանկյունին), հայտնվել են լճափին, և ծավալվում է դրաման. «Պավելը ինչ-որ ուրախ պատմություններ էր անում, ու մերթընդմերթ ականջիս տակ լսվում էր քո ծիծաղի զրնգոցը: Հետո ես վեր կացա և գնացի դեպի ջուրը: Ջուրը մտնելուց առաջ ես վերջին պահին շրջվեցի, նայեցի քեզ և նորից կատակով զգուշացրի, որ՝ տես, հա, չմոռանաս ինձ ետ կանչել: Դու առանց իմ կողմը նայելու, ուղղակի թեթևակի գլխով արեցիր ու ասացիր «լավ»: Քո պատասխանը ինձ շատ սառն ու անտարբեր թվաց…»:
Միակին, ամենասիրելիին կորցնելու աննկարագրելի ահը, սարսափը, որն այնպես նրբորեն, հոգեբանական սահանցումներով, խորն ու տպավորիչ պատկերել է Վան Արյանը, երբ վտանգած է ամենասիրելիի հետ նույն հարկի տակ ապրելու հեռանկարը, երբ բաժանումը, խզումը թվում է անխուսափելի, փակուղին՝ անհաղթահարելի, և միակ ելքը թվում է չքվելը, գետնի տակ անցնելը, ջրասույզ լինելը. «Ուժերս սպառվել էին, հազիվ էի շարժում թևերս, բայց շարունակում էի անմռունչ լողալ և ծպտուն չէի հանում… դադարեցի լողալ ու մի քանի լայն ու ծանր քայլերով կտրեցի ջրի վերջին մետրերը… Կատարվածին անտեղյակ՝ ժպտալով ինձ էիր նայում: Ես ասացի, իհարկե, դարձյալ կատակով, որ քեզ վրա հույս դնել չի կարելի, որ քո պատճառով քիչ մնաց խեղդվեի: Դու մի լավ ծիծաղեցիր ինձ վրա…» (Ը. էջ 34-35):
Կորստյան, բաժանման ցավի տևական գալարները, ալիքաձև ծալքերն ու պրկումը ժամանակի և տարածության մեջ: Եվ հանկարծ գիտակցում ես, որ ոչինչ չի անցնում, որ կատարվածը մնում է. «Հա՛, քիչ է մնում մոռանայի: Այս փոքր լուսանկարը չորոնես: Այն մի քանի օր առաջ գտա քո անձնագրի մեջ: Սա միակ լուսանկարն է, որտեղ երկուսս էլ ուրախ ենք» (Ը. էջ 35):
Եվ ահա բոլորովին ուրիշ մի կին՝ ծովափին «պառկած լայն հովանոցի ստվերում («Կինը ավազի վրա»), և այս անգամ ամուսնու հանդեպ «ուժգնացող սիրով» համակված կինն է խանդով ու ակնդետ հետևում տղամարդու քայլերին՝ հանկարծ չմոլորվի և հեռու չգնա: Իսկ տղամարդը մի պահ, իրոք, տարվում է ցնորքով և լուսանկարչական ապարատը ձեռքին, կախարդված մղվում է դեպի տեսիլքը. «Երբ արևը զենիթում էր, և շիկացած օդում չէր ճախրում ոչ մի ճայ» (Ը. էջ 39): «Առջևից վազում էր աղջիկը, տղաները հետապնդում էին նրան ու չէին հասնում… Տղամարդը սեղմեց կոճակը (լուսանկարչական ապարատի): Նրա համար տեսարանը կանգ առավ ու անշարժացավ: Նա տեսավ արդեն պատրաստի լուսանկարն ու հիացավ երեխայի պես» (Ը. էջ 40): Տղամարդն արդեն որսացել էր փախչող ակնթարթը, և թվում էր՝ դա արդեն բավական է, «Բայց ապշահար շարունակում էր նայել իր աչքերի առջև հառնող վայրի, փոքրիկ ու անսանձ նժույգին, որը հերարձակ, բայց անձայն վազում էր կանաչ ու կապույտ բնապատկերի վրայով» (Ը. էջ 40):
Ինչպես յուրաքանչյուր ցնորք, սա ևս վայրկյաններ է տևում: Տեսիլքը ցնդում է, մնում է իրականությունը և իրականության մեջ կինը՝ ձգող, հմայիչ, կանչող, հողեղեն ու հողածին:
Վան Արյանի պատկերած բոլոր հերոսուհիներին, չնայած իրենց բնավորությունների, հոգեկերտվածքների ակնհայտ տարբերություններին, միավորում է մեկ բան. նրանց ճակատագրերը: Եվ «Քո միակ անուն»-ի իր անունը մոռացած և «Մաթիլդա» անվանը տեր կանգնած աղջիկը, և «կիսադատարկ կայարանում միայնակ կանգնած և իր «նոր դեր»-ին սպասող Էմման, և «դրախտը նրբանցքի վրա»-ի Էլիզը, կնոջ նույն մարդաբանական տեսակին են պատկանում: Միայնակ կանայք, որոնք չհասկացված և չգնահատված լինելով և սարսելով աշխարհի անիրավություններից, սոսկումով փակում են աչքերը և երկրի երեսից ուզում են չքվել, անհետանալ: Որոնց կյանք ասվածը երբեք երես չի տվել և որոնց հանդեպ երբեք բարեգութ չի գտնվել: Որոնց սրտերը շարունակաբար սեղմվել, կուչ են եկել փշրված հույսերից, չիրականացված երազանքներից, անհաշիվ հոգսերից, ձախողումներից և անհաջողություններից:
«Դրախտը նրբանցքի վրա» պատմվածքի հերոսուհին՝ Էլիզը, հիշեցնում է Դանիել Վարուժանի «Բանվորուհուն». «Պատուհանիս տակեն ամեն առավոտ/ուրվականի պես կ‘անցնիս…//Լուռ թաղին մեջ կը լսեմ քայլդ,//ու զարթնող շունն, որ վրադ կհաչե,//Կամ կլսեմ քնիս մեջ ձայնն հազիդ,//Որ ծոցդ աղվոր կտանջե…»:
Տարբեր ժամանակներում, տարբեր սոցիալ-հոգեբանական միջավայրերում ապրած կանայք, բայց խաղարկվող դրաման նույնն է՝ կյանքը չի ստացվում, չի դասավորվում, ու վերջ: Հայ կնոջ նույն խաթարված, «մթնեցված» նույն ճակատագիրն է:
«Ընդամենը» խորագիրը կրող գրքի ուշագրավ, հաջողված պատմվածքներից «Լույս»-ն է: Զինվորական ծառայությունից վերադարձած Անդոն «երկաթուղային կայարանում երկար ու անորոշ կանգնելուց հետո» փնտրում է ինքն իրեն, փնտրում է հին Տունը, որն այլևս գոյություն չունի, «որդու ապագայով մտահոգ» և այլ տուն տեղափոխված մորը, փնտրում է իր սիրած աղջկան՝ Մարիամին, որը վաղուց ամուսնացել է, «ձյուների և սառույցների, ցրտի և անորոշության մեջ լույս ու ջերմություն» ճառագող և իրեն սպասող աղջկան, «հեռավոր վայրեր մեկնած ու այլևս չվերադարձած» հորը: Եվ այլոց «ցավ ու վշտի պահին»՝ հարահաս, «ամենակարեկցողը, ամենաբարեհոգին», իր հույսին, հուշերին, կարոտներին կառչած, գնում է իր Երազի ետևից. «Գնում էր թափառելու… սպասելով իր ժամին, իր ազդանշանին» (Ը. էջ 56): Եվ ահա, կարծես թե հնչում է ազդականչը, և սպասված Աստղային ժամը հասնում է. «…կանաչ բնապատկերի վրա մի բաց կապույտ բիծ հայտնվեց և սկսեց աստիճանաբար մոտենալ…»:
«…Իսկ մոտեցողը մի աղջիկ էր, որ փոքրիկ, սպիտակ պուտերով շրջազգեստ էր հագել և ժպտալով գոհ վազում էր…» (Ը. էջ 56):
Սպասված հանդիպումը կայանում է, և աղջիկն ուղեկցում է Անդոյին՝ իր գտած «լույս ճառագող կապույտ քարը» ցույց տալու: «Եթե այս բոլորը անգամ երազ է, թող երկար տևի»,- մտածեց Անդոն…»» (Ը. էջ 57): «Հետո Անդոն մի պահ տեսավ փոքրիկ, կապույտ քարը: Հետո այն կորավ լույսի ճառագայթների մեջ» (Ը. էջ 58): «-Տեսնո՞ւմ ես:- Տեսնո՛ւմ եմ:- Տեսնո՞ւմ ես լույսը,- կրկնեց աղջիկը:
Անդոն ուզում էր բարձրաձայն ասել, ուզում էր ճչալ, որ տեսնում է լույսը, բայց աղջկա հայտնվելու հենց առաջին պահից վախենում էր: Վախենում էր, մտածելով, որ բավական է անզգույշ մի շարժում, մի կոպիտ ձայն, և պատրանքը կարող է անէանալ, և նա շշուկով արտաբերեց.- Տեսնում եմ: Լույսը…» (Ը. էջ 58):
Հետո աղջիկն՝ «արցունքն աչքերում», ուղեկցում էր Անդոյին, որ նա անհավատ մարդկանց ներկայությամբ վկայի լույսի մասին: Եվ Անդոն ու աղջիկը երազի, երազանքի միջով շարժվում են դեպի դատարկ, չոր, բարձր ձգտումներից, ոգեղեն թռիչքներից զուրկ իրականություն, ուր աղջկա պայծառ խենթությունը ընկալվում է իբրև հոգեկան շեղում. «Աղջիկը հիվանդ է,- հնչում է պառավի, ասել է թե՝ հանրության ձայնը,- այդ քարերը պատուհաս դարձան: Մի տարի է՝ գլուխն է գցել, թե քարը լույս է տալիս» (Ը. էջ 59):
«- Բայց քարն իսկապես լույս է տալիս,- վերջապես ճչաց Անդոն: Ճչաց պառավի վրա:- Ես իմ աչքերով տեսա, իմ աչքերով: Քարը լույս էր տալիս» (Ը. էջ 60):
Եվ ինչպես հեքիաթներում է պատահում, այս դեպքում նույնպես Բարին հաղթում է, և Լույսը շարունակում է իր հաղթական ուղին. «Անդոն առանց վախի ու վստահ, առաջ էր գնում: Երկնքից լույսի մի շող ուղեկցում էր նրան՝ լուսավորելով ճանապարհը…» (Ը. էջ 60):
Եղածի մասին պատմելիս մենք հաճախ տրվում ենք հորինելու, օդից ինչ-որ բան որսալու գայթակղությանը և գլուխներս կորցրած՝ անչափելի հեռանում ենք եղածից, եղելությունից, ճշմարտությունից, մեր պատմածը դառնում է թեական, մոտավոր…
Իսկ Վան Արյանը միշտ հավատարիմ է մնում իր տեսածին և իր տեսածն է փոխանցում մեզ: Հայացքը չկտրելով «բնօրինակից», մեզ է հասցնում կատարվածի ճշգրիտ, ամբողջական պատկերը…
Հ.Գ. – Ես կարծես թե հասցրեցի կռահել Վան Արյանի ստեղծագործական «անփութության» դրդապատճառը: Վան Արյանն իր կյանքի ինչ-որ կեռմանի վրա, ինքն իր համար բացահայտել է, որ գիրք տպագրելը ավելի կարևոր է, քան՝ գիրք գրելը: Դա անանձնական կյանքով ապրող մարդու, գրականության ճշմարիտ նվիրյալի վարք է, ճանաչումը, փառքը անշահախնդիր տքնանքից ստորադասող մարդու՝ մտածելակերպ։ Հավանաբար այդպես են մտածել հայ գրատպության գործի Մեր Առաջին երախտավորները, բայց մի՞թե չէր կարելի այդ երկու առաքելությունների համար նախասահմանված ժամանակը հավասարակշռել…
Սույնով Վան Արյանի գրքին առնչվող իմ դիտարկումները չեն ավարտվում: Մնացյալ տպավորություններով կիսվելու եմ այլ առիթներով…
Ինձ մնում է ավելացնել, որ ինչպես վաստակած շինականն է ճակատի քրտինքը սրբելով գոհունակ նայում իր ստացած բերքին և Բարձրյալին իր երախտագիտությունը հայտնում, այնպես էլ Վան Արյանը, հայացք նետելով իր «քիչ», բայց սիրով, ջերմությամբ, կարեկցանքով առլեցուն, մնայուն ու արժեքավոր գրական հունձքին, պետք է փառք տա Բարձրյալին՝ իրեն ընձեռած Շնորհի համար…