Վան Ար­յա­նի ան­կորն­չե­լի հույ­սը, ե­րազ­նե­րը, ան­խամ­րե­լի ե­րա­զանք­նե­րը կամ՝ «­Նա, ով տե­սել է Լույ­սը» (խո­հեր «Ըն­դա­մե­նը» խո­րա­գի­րը կրող գրքի շուր­ջը)/ Արտաշես ԱՐԱՄ

 

Մեր գրա­կան մի­ջա­վայ­րում ես չեմ ճա­նա­չում ու­րիշ մե­կի, ով գրչա­կից­նե­րի գրա­ծի ու գոր­ծի հան­դեպ այդ­չափ հո­գա­տար և­ ու­շա­դիր գտնվի և­ այդ­քան ան­տար­բեր, ան­փույթ՝ սե­փա­կան գրի և­ ա­րա­ծի նկատ­մամբ: Շր­ջա­պա­տի հա­մար դա միշտ էլ շա­հե­կան է ե­ղել. «­Դե, մեր Վիլ­յամն է, մեր Վան Ար­յա­նը՝ աս­պե­տո­րեն հան­դուր­ժող, նե­րո­ղա­միտ, ին­քը մեր խոս­քի, գնա­հա­տան­քի կա­րի­քը չու­նի: Կ­բա­րե­հա­ճենք ինչ-որ ջերմ, ոգ­ևո­րիչ բա­ռեր շշնջալ, լա՛վ, իսկ ե­թե շա­րու­նա­կա­բար չնկա­տե­լու տանք, մե՛կ է, ին­քը չի՛ նեղսր­տի, ին­քը մեր Վան Ար­յանն է, և­ ե­թե վա­ղը ի­րեն ինչ-որ հար­ցով դի­մենք, միև­նույնն է, ին­քը չի մեր­ժե­լու…»: Եվ տա­րի­ներ շա­րու­նակ առնչ­վե­լով իր գրին, իր բա­ցա­հայ­տում­նե­րին՝ նպա­տա­կա­հար­մար ենք գտել… լռե՛լ, լա­վա­գույն դեպ­քում՝ ինք­ներս մեր ներ­սում (ինք­ներս մեզ հա­մար) գու­ցե թե հասց­րել ենք դրվա­տան­քի ինչ-որ խոս­քեր շշնջալ: Բայց դրա հա­մար ճա­կա­տագ­րո­րեն թանկ է վճա­րել հենց ին­քը՝ գրող, մշա­կու­թա­բան Վան Ար­յա­նը: Եվ այդ­պես գլոր­վել են տա­րի­նե­րը, տա­րո­ղութ­յան պա­շար­ներ են զուր վատն­վել. «­Քիչ է, բայց ինչ ա­րած, ըն­դա­մե­նը այս է»…
Եվ հի­մա, ինչ­պես ա­սում են. «­Քա­րե­րը հա­վա­քե­լու ժա­մա­նակն է…»:
Սե­ղա­նիս Վան Ար­յա­նի, 2009-ին լույս տե­սած, չա­փա­զանց ան­հա­վակ­նոտ «Ըն­դա­մե­նը» խո­րա­գի­րը կրող գիրքն է: Գր­քում «թռչուն և վան­դակ» են­թա­վեր­նագ­րի ներ­քո զե­տեղ­ված բա­նաս­տեղ­ծա­կան շար­քե­րը հիմ­նա­կա­նում գրվել են 60-ա­կան, ո­րոշ մա­սը 70-ա­կան թվա­կան­նե­րին:
Մար­դը պետք է ապ­րի նրա­նով, ին­չը նրան ճշմար­տա­պես, խո­րա­պես ապ­րեց­նում է, ին­չը ո­գեշն­չում, ո­գու եր­կինք­նե­րում ա­զատ ճախ­րե­լու կամք ու կո­րով է ներշն­չում, իսկ մնաց­յա­լը պար­զա­պես լի­նե­լու, գո­յութ­յուն ու­նե­նա­լու ժան­րից է, երբ.
Քո աչ­քե­րի մեջ//թաքց­նում ես տես­նե­լու ցան­կութ­յու­նը,// Եվ ծան­րա­նում են քո կո­պե­րը://Եվ քո մատ­նե­րը,//Որ ցան­կա­նում են խմո­րել լույ­սը,//­Խո­թում ես քո գրպան­նե­րը,//թա­ղում ես խա­վա­րի մեջ ու փո­շու:// Եվ նրանք խմո­րում են փո­շին ու ի­րենք ի­րենց (Ը. էջ 26):
Եվ ա­կա­մա ու­զում ես ձայ­նար­կել. այդ­պե՛ս էլ ե­ղել է, Վա՛ն Ար­յան, քո ա­սա­ծը ինչ-որ ցնո­րա­կան, ան­գո ի­րա­կա­նութ­յան մա­սին չէ. ինչ-որ ժա­մա­նակ դա մեր կյանքն է ե­ղել, մեր կյան­քի ցա­վա­լի մի պա­տա­ռի­կը, երբ մե­զա­նից խլված է ե­ղել մեր պա­տա­նե­կութ­յու­նը՝ ա­զատ ապ­րե­լու և­ ա­զատ մտա­ծե­լու մեր ի­րա­վուն­քը, իսկ դա մենք մեր բո­հե­մա­կան, խե­լա­հեղ կեն­ցա­ղին տրված, կար­ծես թե խո­րա­պես չենք էլ գի­տակ­ցել:
Քո կո­կոր­դի մեջ//զսպում ես ճի­չը//Եվ խո­սում ես շշու­կով://Եվ տար­փան­քի մեջ// խեղ­դում ես ցան­կութ­յունդ://­Փա­կում ես ա­կանջ­ներդ://Շղ­թա­յում ես ոտ­քերդ://Եվ այդ­պես ա­նընդ­հատ, ա­մեն օր (Ը. էջ 26):
Եվ կյան­քը կյանք չէ ա­ռանց լավ օր­վա հույ­սի և հե­ռան­կա­րի.
Եվ վեր­ջում, որ­պես ար­դա­րա­ցում,//դու հայ­տա­րա­րում ես,//-Ա­մե­նաա­պա­հով անկ­յուն­նե­րում// Եվ ա­մե­նա­հու­սա­լի ճեղ­քե­րի մեջ// ես թաքց­րել էի հույ­սը (Ը. էջ 27):
Հո՛ւյ­սը, ան­կորն­չե­լի՛ն, ե­րա­զա­յի­նը, ե­րա­զե­լին, ան­խամ­րե­լի ե­րա­զան­քը: Հու­շը, հե­տա­դարձ ան­խզե­լի կա­պը հու­շի հետ, և­ ան­դարձ հե­ռա­ցած պա­հը հրաշ­քով վե­րա­դառ­նում և­ իր ողջ գե­ղեց­կութ­յամբ, քնքշան­քով, ջեր­մութ­յամբ և մաք­րութ­յամբ փար­վում է քեզ ու քո հետզ­հե­տե սառ­չող անշ­քա­ցող ներ­կա­յին.
Մի թռչուն ըն­կավ ծա­ռից,//Մ­յու­սը տագ­նա­պով ճչաց://Ես գրկե­ցի քեզ դո­ղա­լով (Ը. էջ 7):
Հան­դիպ­ման, սի­րո, հրա­ժեշ­տի և բա­ժան­ման ցա­վի հա­վեր­ժա­կան թե­ման, և վա­նար­յա­նա­կան յու­րո­վի, ար­դիա­կան ար­ծար­ծում­ներն ու մեկ­նութ­յուն­նե­րը, իսկ սույն բա­նաս­տեղ­ծա­կան պատ­կե­րը կար­ծես ա­ռանձ­նա­նում և թա­փա­ռող աստ­ղի պես հայտն­վում, կայծկլ­տում է նաև Վան Ար­յա­նի ար­ձակ գոր­ծե­րում, պատմ­վածք­նե­րում. Հի­շո՞ւմ ես մար­գա­գե­տի­նը…: Մենք հե­ռա­նում էին այն­տե­ղից՝// Ար­դեն ընդ­միշտ թող­նե­լով մեր սե­րը (Ը. էջ 11):
Ի՞նչ է զգա­ցել Վան Ար­յա­նը, ի՞նչն է դրդել նրան, որ նա հե­ռա­վոր 1967-ին թղթին է հանձ­նել հետև­յալ տո­ղե­րը. «Ար­դեն երկն­քի կա­պույտ աչ­քե­րում// Ա­րա­գիլ­նե­րը նո­րից ճչա­ցին,//Իսկ իմ աչ­քե­րում՝ կա­րո­տի ար­ցունք…» (Ը. էջ 12):
Այս երկ­րի վրա ցա­վոք ան­պա­կաս են դժբախ­տութ­յուն­նե­րը, պա­տա­հար­նե­րը, վթար­նե­րը, հո­գե­կան մեծ ու փոքր ցնցում­նե­րը, փլու­զում­նե­րը, ո­րոնց կող­քով մենք հա­ճախ անց­նում ենք փու­թա­լով, վայրկ­յա­նի մեջ հասց­նե­լով շո­շա­փել միայն մա­կե­րե­սը, մինչ­դեռ ի­րա­կան ող­բեր­գութ­յու­նը խոր­քում է. «­Դու շատ ես չվել,//բայց այս աշ­նա­նը էլ մի՛ չվիր,//­Վի­րա­վո՛ր թռչուն» (Ը. էջ 12):
Եվ փակ շրջա­նից դուրս գա­լու վա­նար­յա­նա­կան այդ աս­պե­տա­կան, ազն­վա­գույն ճի­գը. Ես կհաս­նեի քեզ,// Ես կթռչեի քեզ հետ:// Աչ­քե­րիս մեջ մարմ­րող ճրագ է» (Ը. էջ 12):
Մեռ­յալ, ա­մա­յի է այն տա­րած­քը, որ­տեղ ջուր չկա: Իսկ որ­տեղ ջուր չկա, այն­տեղ բա­ցա­կա­յում է կյան­քը, կյան­քի բա­բախն ու տրո­փը: Իսկ գրա­կա­նութ­յան (գե­ղար­վես­տի) պա­րա­գա­յում այդ կեն­սաթր­թիռ ջու­րը եր­ևա­կա­յութ­յամբ շուր­ջառ­ված ո­գեշն­չումն է, ե­թե ա­վե­լի՝ բա­ցենք, հնչյու­նի, բա­ռի, գույ­նի հեևքն ու ճախ­րան­քը ժա­մա­նա­կի և տա­րա­ծութ­յան մեջ. Եր­կու լեռ­նա­գա­գաթ.//­Մե­կը՝ Մեծ, մյու­սը՝ Փոքր://Իսկ ներք­ևում, լույ­սե­րի մեջ տա­րած­վել է քա­ղա­քը:// Բայց այս բո­լո­րը այս­տեղ է, բե­մում,// Խոր­քում կախ­ված վա­րա­գույ­րի վրա (Ը. էջ 13):
Ա­ռանց խեն­թութ­յան մար­դը, մարդ­կա­յին սիր­տը զրկվում է սնուց­ման աղբ­յու­րից, և մարդ­կա­յին սրտի բա­բա­խը դառ­նում է թվաց­յալ: Ըն­դու­նենք թե չըն­դու­նենք, միայն խեն­թերն են ու­նակ հաղ­թա­հա­րե­լու աշ­խար­հի ա­մե­նա­բարձր լեռ­նա­գա­գաթ­նե­րը. Օ­րը փա­թաթ­վեց լե­ռան ծոծ­րա­կին://Եվ բորբ արևից հետ­քեր մնա­ցին//երկ­նա­կա­մա­րում, ու մի ծուռ մա­հիկ://Իսկ ես դուրս ե­կա մերկ, ո­տա­բո­բիկ՝//Ստ­վեր­նե­րի հետ նո­րից պա­րե­լու» (Ը. էջ 16):
Այս ար­ևի տակ ինչ­քան մա­քուր, լու­սա­վոր ու գե­ղե­ցիկ բան կա, կա՛մ ա­րար­չան­վեր շնորհ է, կա՛մ մարդ­կա­յին անս­պառ եր­ևա­կա­յութ­յուն, ան­խամ­րե­լի ե­րազ­նե­րի, ձգտում­նե­րի և­ ե­րա­զանք­նե­րի ար­գա­սիք: Եվ այդ լա­վա­գույ­նին առնչ­վե­լու հույս ու ակն­կա­լիքն է, որ Վան Ար­յա­նին ու­ղեկ­ցում և հասց­նում է «­Կա­յա­րան», որ­տեղ. …դու հան­դի­պում ես մի ան­ծա­նոթ կնոջ,//ով քեզ ժպտում է ա­ռա­ջին և վեր­ջին ան­գամ… Եվ հե­տո սկսում ես սի­րել կա­յա­րա­նը,//ո­րը նո­րից մի հույս է ծնում// ա­զատ­վե­լու և փախ­չե­լու այս­տե­ղից,//Եվ գտնե­լու նրան­ցից գո­նե Մե­կին,//Ում երբ­ևէ ճա­նա­պար­հել ու կորց­րել ես դու» (Ը. էջ 21):
Վեր­մեեր­յան շղարշ­նե­րով պա­րուր­ված, թա­փան­ցիկ, ե­թե­րա­յին, խորհր­դա­վոր ու գու­նատ կա­նանց հի­շեց­նող Վան Ար­յա­նի «վրձնած» դի­ման­կար­նե­րը. «Եվ այդ ան­ձայն ու խա­ղաղ ե­րե­կո­նե­րին//դու նստում ես պատշ­գամ­բում,//փա­թաթ­վում ես մի տաք, փա­փուկ ու մեծ գլխա­շո­րի մեջ,//որ հա­վա­նա­բար մայրդ է գոր­ծել,//Եվ հան­դարտ նա­յում ես//«Պե­տա­պի» թրթռա­ցող ազ­դագ­րե­րին://­Կա­րե­լի՞ է արդ­յոք ա­պա­հո­վագ­րել սե­րը»:
«­Մի՛ պատ­ռիր լու­սան­կար­նե­րը» պատմ­ված­քով բաց­վում է «Ըն­դա­մե­նը» խո­րա­գի­րը կրող գրքի «­Պատմ­վածք­ներ» են­թա­բա­ժի­նը…
Վան Ար­յա­նը (ըստ ի­րեն) պատ­մում է խիստ ա­ռօ­րեա­կան դեպ­քի մա­սին, բայց ան­մի­ջա­պես աչք են շո­յում գե­րաշ­խար­հիկ նրբե­րանգ­նե­րը, անջն­ջե­լի պա­հեր, հու­շե­րի ինչ-որ ծվեն­ներ, ո­րոնք. «…խցկվում են են­թա­գի­տակ­ցութ­յան ո­լորտ­նե­րը, որ­պես­զի մի օր, մի անհ­րա­ժեշտ պա­հի արթ­նա­նան և վեր­հիշ­վեն: Եվ լու­սան­կար­նե­րը պատ­ռե­լով չէ, որ ա­զատ­վում են անց­յա­լից… Եվ քա­նի դեռ ողջ ես, կյան­քը հառ­նե­լու է ա­մեն մի անս­պա­սե­լի անկ­յու­նից ու ա­մեն ան­պա­սե­լի ճեղ­քից» (Ը. էջ 33):
Պատմ­ված­քի հա­կիրճ բո­վան­դա­կութ­յու­նը հետև­յալն է. պատմ­ված­քի գլխա­վոր կեր­պա­րը իր սի­րե­լիի և­ ոմն Պա­վե­լի ըն­կե­րակ­ցութ­յամբ (հան­րա­հայտ ե­ռանկ­յու­նին), հայտն­վել են լճա­փին, և ծա­վալ­վում է դրա­ման. «­Պա­վե­լը ինչ-որ ու­րախ պատ­մութ­յուն­ներ էր ա­նում, ու մեր­թընդ­մերթ ա­կան­ջիս տակ լսվում էր քո ծի­ծա­ղի զրնգո­ցը: Հե­տո ես վեր կա­ցա և գ­նա­ցի դե­պի ջու­րը: Ջու­րը մտնե­լուց ա­ռաջ ես վեր­ջին պա­հին շրջվե­ցի, նա­յե­ցի քեզ և նո­րից կա­տա­կով զգու­շաց­րի, որ՝ տես, հա, չմո­ռա­նաս ինձ ետ կան­չել: Դու ա­ռանց իմ կող­մը նա­յե­լու, ուղ­ղա­կի թեթ­ևա­կի գլխով ա­րե­ցիր ու ա­սա­ցիր «լավ»: Քո պա­տաս­խա­նը ինձ շատ սառն ու ան­տար­բեր թվաց…»:
Միա­կին, ա­մե­նա­սի­րե­լիին կորց­նե­լու անն­կա­րագ­րե­լի ա­հը, սար­սա­փը, որն այն­պես նրբո­րեն, հո­գե­բա­նա­կան սա­հան­ցում­նե­րով, խորն ու տպա­վո­րիչ պատ­կե­րել է Վան Ար­յա­նը, երբ վտան­գած է ա­մե­նա­սի­րե­լիի հետ նույն հար­կի տակ ապ­րե­լու հե­ռան­կա­րը, երբ բա­ժա­նու­մը, խզու­մը թվում է ան­խու­սա­փե­լի, փա­կու­ղին՝ ան­հաղ­թա­հա­րե­լի, և միակ ել­քը թվում է չքվե­լը, գետ­նի տակ անց­նե­լը, ջրա­սույզ լի­նե­լը. «Ու­ժերս սպառ­վել էին, հա­զիվ էի շար­ժում թևերս, բայց շա­րու­նա­կում էի անմ­ռունչ լո­ղալ և ծպ­տուն չէի հա­նում… դա­դա­րե­ցի լո­ղալ ու մի քա­նի լայն ու ծանր քայ­լե­րով կտրե­ցի ջրի վեր­ջին մետ­րե­րը… Կա­տար­վա­ծին ան­տեղ­յակ՝ ժպտա­լով ինձ էիր նա­յում: Ես ա­սա­ցի, ի­հար­կե, դարձ­յալ կա­տա­կով, որ քեզ վրա հույս դնել չի կա­րե­լի, որ քո պատ­ճա­ռով քիչ մնաց խեղդ­վեի: Դու մի լավ ծիծաղե­ցիր ինձ վրա…» (Ը. էջ 34-35):
Կորստ­յան, բա­ժան­ման ցա­վի տևա­կան գա­լար­նե­րը, ա­լի­քաձև ծալ­քերն ու պրկու­մը ժա­մա­նա­կի և տա­րա­ծութ­յան մեջ: Եվ հան­կարծ գի­տակ­ցում ես, որ ո­չինչ չի անց­նում, որ կա­տար­վա­ծը մնում է. «­Հա՛, քիչ է մնում մո­ռա­նա­յի: Այս փոքր լու­սան­կա­րը չո­րո­նես: Այն մի քա­նի օր ա­ռաջ գտա քո անձ­նագ­րի մեջ: Սա միակ լու­սան­կարն է, որ­տեղ եր­կուսս էլ ու­րախ ենք» (Ը. էջ 35):
Եվ ա­հա բո­լո­րո­վին ու­րիշ մի կին՝ ծո­վա­փին «պառ­կած լայն հո­վա­նո­ցի ստվե­րում («­Կի­նը ա­վա­զի վրա»), և­ այս ան­գամ ա­մուս­նու հան­դեպ «ուժգ­նա­ցող սի­րով» հա­մակ­ված կինն է խան­դով ու ակն­դետ հետ­ևում տղա­մար­դու քայ­լե­րին՝ հան­կարծ չմո­լոր­վի և հե­ռու չգնա: Իսկ տղա­մար­դը մի պահ, ի­րոք, տար­վում է ցնոր­քով և լու­սան­կար­չա­կան ա­պա­րա­տը ձեռ­քին, կա­խարդ­ված մղվում է դե­պի տե­սիլ­քը. «Երբ ար­ևը զե­նի­թում էր, և շի­կա­ցած օ­դում չէր ճախ­րում ոչ մի ճայ» (Ը. էջ 39): «Առջ­ևից վա­զում էր աղ­ջի­կը, տղա­նե­րը հե­տապն­դում էին նրան ու չէին հաս­նում… Տ­ղա­մար­դը սեղ­մեց կո­ճա­կը (լու­սան­կար­չա­կան ա­պա­րա­տի): Ն­րա հա­մար տե­սա­րա­նը կանգ ա­ռավ ու ան­շար­ժա­ցավ: Նա տե­սավ ար­դեն պատ­րաս­տի լու­սան­կարն ու հիա­ցավ ե­րե­խա­յի պես» (Ը. էջ 40): Տ­ղա­մարդն ար­դեն որ­սա­ցել էր փախ­չող ակն­թար­թը, և թ­վում էր՝ դա ար­դեն բա­վա­կան է, «­Բայց ապ­շա­հար շա­րու­նա­կում էր նա­յել իր աչ­քե­րի առջև հառ­նող վայ­րի, փոք­րիկ ու ան­սանձ նժույ­գին, ո­րը հե­րար­ձակ, բայց ան­ձայն վա­զում էր կա­նաչ ու կա­պույտ բնա­պատ­կե­րի վրա­յով» (Ը. էջ 40):
Ինչ­պես յու­րա­քանչ­յուր ցնորք, սա ևս վայրկ­յան­ներ է տևում: Տե­սիլ­քը ցնդում է, մնում է ի­րա­կա­նութ­յու­նը և­ ի­րա­կա­նութ­յան մեջ կի­նը՝ ձգող, հմա­յիչ, կան­չող, հո­ղե­ղեն ու հո­ղա­ծին:
Վան Ար­յա­նի պատ­կե­րած բո­լոր հե­րո­սու­հի­նե­րին, չնա­յած ի­րենց բնա­վո­րութ­յուն­նե­րի, հո­գե­կերտ­վածք­նե­րի ակն­հայտ տար­բե­րութ­յուն­նե­րին, միա­վո­րում է մեկ բան. նրանց ճա­կա­տագ­րե­րը: Եվ «­Քո միակ ա­նուն»-ի իր ա­նու­նը մո­ռա­ցած և «­Մա­թիլ­դա» ան­վա­նը տեր կանգ­նած աղ­ջի­կը, և «կի­սա­դա­տարկ կա­յա­րա­նում միայ­նակ կանգ­նած և­ իր «նոր դեր»-ին սպա­սող Էմ­ման, և «դրախ­տը նրբանց­քի վրա»-ի Է­լի­զը, կնոջ նույն մար­դա­բա­նա­կան տե­սա­կին են պատ­կա­նում: Միայ­նակ կա­նայք, ո­րոնք չհաս­կաց­ված և չգ­նա­հատ­ված լի­նե­լով և սար­սե­լով աշ­խար­հի ա­նի­րա­վութ­յուն­նե­րից, սոս­կու­մով փա­կում են աչ­քե­րը և­ երկ­րի ե­րե­սից ու­զում են չքվել, ան­հե­տա­նալ: Ո­րոնց կյանք աս­վա­ծը եր­բեք ե­րես չի տվել և­ ո­րոնց հան­դեպ եր­բեք բա­րե­գութ չի գտնվել: Ո­րոնց սրտե­րը շա­րու­նա­կա­բար սեղմ­վել, կուչ են ե­կել փշրված հույ­սե­րից, չի­րա­կա­նաց­ված ե­րա­զանք­նե­րից, ան­հա­շիվ հոգ­սե­րից, ձա­խո­ղում­նե­րից և­ ան­հա­ջո­ղութ­յուն­նե­րից:
«Դ­րախ­տը նրբանց­քի վրա» պատմ­ված­քի հե­րո­սու­հին՝ Է­լի­զը, հի­շեց­նում է Դա­նիել Վա­րու­ժա­նի «­Բան­վո­րու­հուն». «­Պա­տու­հա­նիս տա­կեն ա­մեն ա­ռա­վոտ/ուր­վա­կա­նի պես կ­‘անց­նիս…//­Լուռ թա­ղին մեջ կը լսեմ քայլդ,//ու զարթ­նող շունն, որ վրադ կհա­չե,//­Կամ կլսեմ քնիս մեջ ձայնն հա­զիդ,//Որ ծոցդ աղ­վոր կտան­ջե…»:
Տար­բեր ժա­մա­նակ­նե­րում, տար­բեր սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան մի­ջա­վայ­րե­րում ապ­րած կա­նայք, բայց խա­ղարկ­վող դրա­ման նույնն է՝ կյան­քը չի ստաց­վում, չի դա­սա­վոր­վում, ու վերջ: Հայ կնոջ նույն խա­թար­ված, «մթնեց­ված» նույն ճա­կա­տա­գիրն է:
«Ըն­դա­մե­նը» խո­րա­գի­րը կրող գրքի ու­շագ­րավ, հա­ջող­ված պատմ­վածք­նե­րից «­Լույս»-ն­ է: Զին­վո­րա­կան ծա­ռա­յութ­յու­նից վե­րա­դար­ձած Ան­դոն «եր­կա­թու­ղա­յին կա­յա­րա­նում եր­կար ու ա­նո­րոշ կանգ­նե­լուց հե­տո» փնտրում է ինքն ի­րեն, փնտրում է հին Տու­նը, որն այլևս գո­յութ­յուն չու­նի, «որ­դու ա­պա­գա­յով մտա­հոգ» և­ այլ տուն տե­ղա­փոխ­ված մո­րը, փնտրում է իր սի­րած աղջ­կան՝ Մա­րիա­մին, ո­րը վա­ղուց ա­մուս­նա­ցել է, «ձյու­նե­րի և սա­ռույց­նե­րի, ցրտի և­ ա­նո­րո­շութ­յան մեջ լույս ու ջեր­մութ­յուն» ճա­ռա­գող և­ ի­րեն սպա­սող աղջ­կան, «հե­ռա­վոր վայ­րեր մեկ­նած ու այլևս չվե­րա­դար­ձած» հո­րը: Եվ այ­լոց «ցավ ու վշտի պա­հին»՝ հա­րա­հաս, «ա­մե­նա­կա­րեկ­ցո­ղը, ա­մե­նա­բա­րե­հո­գին», իր հույ­սին, հու­շե­րին, կա­րոտ­նե­րին կառ­չած, գնում է իր Ե­րա­զի ետ­ևից. «Գ­նում էր թա­փա­ռե­լու… սպա­սե­լով իր ժա­մին, իր ազ­դան­շա­նին» (Ը. էջ 56): Եվ ա­հա, կար­ծես թե հնչում է ազ­դա­կան­չը, և ս­պաս­ված Աստ­ղա­յին ժա­մը հաս­նում է. «…կա­նաչ բնա­պատ­կե­րի վրա մի բաց կա­պույտ բիծ հայտն­վեց և սկ­սեց աս­տի­ճա­նա­բար մո­տե­նալ…»:
«…Իսկ մո­տե­ցո­ղը մի աղ­ջիկ էր, որ փոք­րիկ, սպի­տակ պու­տե­րով շրջազ­գեստ էր հա­գել և ժպտա­լով գոհ վա­զում էր…» (Ը. էջ 56):
Ս­պաս­ված հան­դի­պու­մը կա­յա­նում է, և­ աղ­ջիկն ու­ղեկ­ցում է Ան­դո­յին՝ իր գտած «լույս ճա­ռա­գող կա­պույտ քա­րը» ցույց տա­լու: «Ե­թե այս բո­լո­րը ան­գամ ե­րազ է, թող եր­կար տևի»,- մտա­ծեց Ան­դոն…»» (Ը. էջ 57): «­Հե­տո Ան­դոն մի պահ տե­սավ փոք­րիկ, կա­պույտ քա­րը: Հե­տո այն կո­րավ լույ­սի ճա­ռա­գայթ­նե­րի մեջ» (Ը. էջ 58): «-­Տես­նո՞ւմ ես:- Տես­նո՛ւմ եմ:- Տես­նո՞ւմ ես լույ­սը,- կրկնեց աղ­ջի­կը:
Ան­դոն ու­զում էր բարձ­րա­ձայն ա­սել, ու­զում էր ճչալ, որ տես­նում է լույ­սը, բայց աղջ­կա հայտն­վե­լու հենց ա­ռա­ջին պա­հից վա­խե­նում էր: Վա­խե­նում էր, մտա­ծե­լով, որ բա­վա­կան է անզ­գույշ մի շար­ժում, մի կո­պիտ ձայն, և պատ­րան­քը կա­րող է ա­նէա­նալ, և նա շշու­կով ար­տա­բե­րեց.- Տես­նում եմ: Լույ­սը…» (Ը. էջ 58):
Հե­տո աղ­ջիկն՝ «ար­ցունքն աչ­քե­րում», ու­ղեկ­ցում էր Ան­դո­յին, որ նա ան­հա­վատ մարդ­կանց ներ­կա­յութ­յամբ վկա­յի լույ­սի մա­սին: Եվ Ան­դոն ու աղ­ջի­կը ե­րա­զի, ե­րա­զան­քի մի­ջով շարժ­վում են դե­պի դա­տարկ, չոր, բարձր ձգտում­նե­րից, ո­գե­ղեն թռիչք­նե­րից զուրկ ի­րա­կա­նութ­յուն, ուր աղջ­կա պայ­ծառ խեն­թութ­յու­նը ըն­կալ­վում է իբրև հո­գե­կան շե­ղում. «Աղ­ջի­կը հի­վանդ է,- հնչում է պա­ռա­վի, ա­սել է թե՝ հան­րութ­յան ձայ­նը,- այդ քա­րե­րը պա­տու­հաս դար­ձան: Մի տա­րի է՝ գլուխն է գցել, թե քա­րը լույս է տա­լիս» (Ը. էջ 59):
«- Բայց քարն իս­կա­պես լույս է տա­լիս,- վեր­ջա­պես ճչաց Ան­դոն: Ճ­չաց պա­ռա­վի վրա:- Ես իմ աչ­քե­րով տե­սա, իմ աչ­քե­րով: Քա­րը լույս էր տա­լիս» (Ը. էջ 60):
Եվ ինչ­պես հե­քիաթ­նե­րում է պա­տա­հում, այս դեպ­քում նույն­պես Բա­րին հաղ­թում է, և Լույ­սը շա­րու­նա­կում է իր հաղ­թա­կան ու­ղին. «Ան­դոն ա­ռանց վա­խի ու վստահ, ա­ռաջ էր գնում: Երկն­քից լույ­սի մի շող ու­ղեկ­ցում էր նրան՝ լու­սա­վո­րե­լով ճա­նա­պար­հը…» (Ը. էջ 60):
Ե­ղա­ծի մա­սին պատ­մե­լիս մենք հա­ճախ տրվում ենք հո­րի­նե­լու, օ­դից ինչ-որ բան որ­սա­լու գայ­թակ­ղութ­յա­նը և գ­լուխ­ներս կորց­րած՝ ան­չա­փե­լի հե­ռա­նում ենք ե­ղա­ծից, ե­ղե­լութ­յու­նից, ճշմար­տութ­յու­նից, մեր պատ­մա­ծը դառ­նում է թեա­կան, մո­տա­վոր…
Իսկ Վան Ար­յա­նը միշտ հա­վա­տա­րիմ է մնում իր տե­սա­ծին և­ իր տե­սածն է փո­խան­ցում մեզ: Հա­յաց­քը չկտրե­լով «բնօ­րի­նա­կից», մեզ է հասց­նում կա­տար­վա­ծի ճշգրիտ, ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րը…

Հ.Գ. – Ես կար­ծես թե հասց­րե­ցի կռա­հել Վան Ար­յա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան «ան­փու­թութ­յան» դրդա­պատ­ճա­ռը: Վան Ար­յանն իր կյան­քի ինչ-որ կեռ­մա­նի վրա, ինքն իր հա­մար բա­ցա­հայ­տել է, որ գիրք տպագ­րե­լը ա­վե­լի կար­ևոր է, քան՝ գիրք գրե­լը: Դա ա­նանձ­նա­կան կյան­քով ապ­րող մար­դու, գրա­կա­նութ­յան ճշմա­րիտ նվիր­յա­լի վարք է, ճա­նա­չու­մը, փառ­քը ան­շա­հախն­դիր տքնան­քից ստո­րա­դա­սող մար­դու՝ մտա­ծե­լա­կերպ։ Հա­վա­նա­բար այդ­պես են մտա­ծել հայ գրատ­պութ­յան գոր­ծի Մեր Ա­ռա­ջին ե­րախ­տա­վոր­նե­րը, բայց մի՞­թե չէր կա­րե­լի այդ եր­կու ա­ռա­քե­լութ­յուն­նե­րի հա­մար նա­խա­սահ­ման­ված ժա­մա­նա­կը հա­վա­սա­րակշ­ռել…
Սույ­նով Վան Ար­յա­նի գրքին առնչ­վող իմ դի­տար­կում­նե­րը չեն ա­վարտ­վում: Մ­նաց­յալ տպա­վո­րութ­յուն­նե­րով կիս­վե­լու եմ այլ ա­ռիթ­նե­րով…
Ինձ մնում է ա­վե­լաց­նել, որ ինչ­պես վաս­տա­կած շի­նա­կանն է ճա­կա­տի քրտին­քը սրբե­լով գո­հու­նակ նա­յում իր ստա­ցած բեր­քին և Բարձր­յա­լին իր ե­րախ­տա­գի­տութ­յու­նը հայտ­նում, այն­պես էլ Վան Ար­յա­նը, հա­յացք նե­տե­լով իր «քիչ», բայց սի­րով, ջեր­մութ­յամբ, կա­րեկ­ցան­քով առ­լե­ցուն, մնա­յուն ու ար­ժե­քա­վոր գրա­կան հունձ­քին, պետք է փառք տա Բարձր­յա­լին՝ ի­րեն ըն­ձե­ռած Շ­նոր­հի հա­մա­ր…

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։