Հակոբ ՄՈՎՍԵՍ

ՀԳՄ վար­չութ­յու­նը
շնոր­հա­վո­րում է բանաստեղծ, թարգմանիչ
ՀԱԿՈԲ ՄՈՎՍԵՍԻՆ
ծննդյան 70-ամ­յա­կի
առ­թիվ։
«Գ­րա­կան թեր­թը» միա­նում է
շնոր­հա­վո­րան­քին։

***

***
«­Վար­ժա­պե­տա­կան պատ­կե­րաց­մամբ գրա­կա­նութ­յան դա­սա­կան ուղ­ղութ­յուն­նե­րին՝ կլա­սի­ցիզմ, ռո­ման­տիզմ, ռեա­լիզմ, վի­ճակ­ված է մի ո­րոշ պատ­մաշր­ջան, ո­րից հե­տո նրանք կորց­նում են ի­րենց գե­ղա­գի­տա­կան ար­ժե­քը։ Այս­տեղ ճշմար­տութ­յու­նը կա­րող է վե­րագր­վել պատ­մութ­յան և փի­լի­սո­փա­յա­կան աշ­խար­հա­յե­ցութ­յան սահ­մա­նում­նե­րին, բայց խոս­քի գե­ղա­գի­տա­կան-գե­ղար­վես­տա­կան առն­չութ­յամբ դա­սա­կան ուղ­ղութ­յուն­նե­րից յու­րա­քանչ­յու­րը իր հա­րատև ար­ժեքն է ներդ­նում գե­ղար­վես­տա­կան զար­գաց­ման ըն­թաց­քի վրա։ Այս եր­ևույ­թը խո­րա­պես գի­տակ­ցում էր Դ. Վա­րու­ժա­նը, իր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան պոե­տի­կա­յում հա­մա­տե­ղե­լով կլա­սի­ցիզ­մի, ռո­ման­տիզ­մի և ռեա­լիզ­մի ո­ճա­կան ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յուն­նե­րը։ Այս­պես, օ­րի­նակ, ար­դի հա­յոց բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ա­կա­նա­վոր դեմ­քե­րից Հա­կոբ Մով­սե­սի պոե­զիա­յի գե­ղար­վես­տա­կան բարձր ար­ժե­քը ես բա­ցատ­րում եմ կլա­սի­ցի­մի, ռո­ման­տիզ­մի և մո­դեռ­նիզ­մի ո­ճա­կան հա­մադ­րութ­յամբ»։
Սերգեյ ՍԱՐԻՆՅԱՆ

***

***
«Ն­րա փի­լի­սո­փա­յութ­յու­նը եր­կու աշ­խարհ­նե­րի՝ միս­տի­կա­կան և­ ի­րա­կան, եր­կու ժա­մա­նակ­նե­րի՝ անց­յա­լի և ներ­կա­յի մարդ­կա­յին էա­կա­նութ­յու­նը ի­րենց մեջ նե­րա­ռող կյան­քի ու մահ­վան տե­սա­նե­լի և­ ան­տե­սա­նե­լի է­զո­թե­րիկ կա­պի գո­յութ­յուն է, ո­րով էլ պայ­մա­նա­վոր­ված է ոչ միայն բա­նաս­տեղ­ծութ­յան բո­վան­դա­կա­յին խոր­քը, հո­գու գե­ղար­վես­տա­կան պատ­կե­րը, այլև բա­նար­վես­տա­յին ողջ հա­մա­կար­գը՝ իր կա­ռուց­ված­քա­յին ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յամբ հան­դերձ։ Հա­կոբ Մով­սե­սի պոե­զիան արդ­յունքն է հե­ղի­նա­կի ինք­նա­տիպ խառն­ված­քի, ին­տե­լեկ­տո­ւալ հա­րուստ կա­րո­ղութ­յուն­նե­րի, զգաց­մուն­քա­յին գու­նա­գեղ նրբութ­յան և բազ­մա­զա­նութ­յան, բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ա­րար­ման նո­րա­գույն տեխ­նի­կա­յի, ո­րոն­ցով նա կա­րո­ղա­նում է հայտ­նա­բե­րել ու ար­տա­ցո­լել ժա­մա­նա­կա­կից մար­դու տևա­կան պատ­մութ­յուն ու­նե­ցող նե­րաշ­խար­հի հարս­տութ­յու­նը»։

Զա­վեն ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ

***

***
Հա­կոբ Մով­սե­սի պոե­զիան իր լեզ­վամ­տա­ծո­ղութ­յամբ և ներ­քին միաս­նա­կա­նութ­յամբ, որն իր բո­լոր ձևե­րով ու մեկ­նութ­յուն­նե­րով պտտվում է նույն կենտ­րո­նի շուր­ջը, աչ­քի է ընկ­նում նախ և­ ա­ռաջ ներ­քին բո­վան­դա­կութ­յան («ներ­քին» ա­սե­լով պետք է նկա­տի ու­նե­նալ ոչ թե թե­ման և ն­րա սուբ­յեկ­տիվ վե­րապ­րու­մը, այլ նրա «այն­կողմ­նա­յին» հոգ­ևոր ո­լոր­տը, են­թա-են­թաի­մաստ­նե­րի ֆո­նը) և ն­րա կա­տար­ման հար­մո­նիան, ո­րը գոր­ծում է նրա տեքս­տա­յին բո­լոր շեր­տե­րի և մա­կար­դակ­նե­րի մեջ։ Մտ­քե­րի, զգաց­մունք­նե­րի, պոե­տա­կան «տե­սիլք­նե­րի» միջև ստեղծ­վում է մի ներ­դաշ­նակ վի­ճակ, ուր յու­րա­քանչ­յուր օ­ղակ գտնվում է մյուս­նե­րի հետ կա­տար­յալ հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յան մեջ, բա­ռե­րը, պատ­կեր­նե­րը (հայ պոե­զիա­յի ա­մե­նա­հա­րուստ պատ­կե­րա­յին հա­մա­կար­գե­րից մե­կը), մտքե­րը, ընդ­հա­նուր ե­րաժշ­տա­կան-ճար­տա­րա­պե­տա­կան կա­ռուց­ված­քը ձգտում են մե­կը մյու­սին, կրկնվում մե­կը մյու­սի մեջ՝ ձգվե­լով ի­րենց ի­մաս­տա­յին գաղտ­նի «մի­ջու­կին», ո­րը բա­ցա­հայտ­վում է հենց այդ լեզ­վա­կան ճար­տա­րա­պե­տա­կան կոմ­պո­զի­ցիա­յի մեջ։ Պետք է ա­սել, որ Հա­կոբ Մով­սե­սի պոե­զիան աչ­քի է ընկ­նում իր կոմ­պո­զի­ցիոն ամ­բող­ջա­կա­նութ­յամբ… Չ­ծա­վալ­վե­լով այս հար­ցի կա­պակ­ցութ­յամբ՝ պետք է ա­սել, որ Հա­կոբ Մով­սե­սի բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րը ի­րենց ներ­հուն կա­ռուց­ված­քով, ի­րենց ներ­քին և­ ար­տա­քին ձևե­րի ներ­դաշ­նա­կութ­յամբ մեր գրա­կա­նութ­յան լա­վա­գույն օ­րի­նակ­նե­րից են, ո­րոնք ու­նեն ի­րենց աշ­խար­հը, ի­րենց ո­րո­շա­կի բո­վան­դա­կութ­յու­նը, ա­ռանձ­նա­հա­տուկ թե­մա­տի­կան և պոե­տի­կան։
Հեն­րիկ ԷԴՈՅԱՆ

***

***
«­Հա­կոբ Մով­սե­սի պոե­զիան ո­րո­շա­կի ժա­մա­նա­կից և­ ո­րո­շա­կի ի­րա­կա­նութ­յու­նից դուրս է։ Ժա­մա­նա­կը հա­վեր­ժութ­յունն է։ Բ­նութ­յան ժա­մա­նա­կը՝ որ­պես հա­վի­տե­նութ­յուն. մար­դու ժա­մա­նա­կը՝ որ­պես քրիս­տո­նեա­կան աշ­խարհ։ Ժա­մա­նա­կը կանգ­նած է։ Չ­կա անց­յալ, ներ­կա և­ ա­պա­գա, կա մեկ ժա­մա­նակ։ Եվ ե­թե այդ ժա­մա­նա­կը շարժ­վում է, ա­պա սոսկ ժա­մա­նակ­նե­րի ա­զատ տե­ղա­փո­խութ­յունն է մեկ ու միաս­նա­կան ժա­մա­նա­կի մեջ։ Այդ ժա­մա­նա­կը տրված է մար­դուն, և­ ոչ թե մարդն է տրված ժա­մա­նա­կին։ Այ­սինքն՝ մար­դը բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րի տերն է, որ­պես սկիզբ (ծնունդ) և­ որ­պես վախ­ճան (մահ)։ Ի­րա­կա­նութ­յուն՝ որ­պես հա­նույթ, գո­յութ­յուն չու­նի, կա մտա­հա­յե­ցու­մի մի աշ­խարհ իր դաշ­տե­րով, բլուր­նե­րով, գե­տե­րով, կա Տի­րոջ ներ­կա­յութ­յու­նը իր հրեշ­տակ- ե­րե­խա­նե­րով և­ իր ո­գին կրող բա­նաս­տեղ­ծի ներ­կա­յութ­յամբ։ Գե­ղար­վես­տա­կան այս ի­րա­կա­նութ­յու­նը քա­նի որ դուրս է ո­րո­շա­կի ի­րա­կա­նութ­յու­նից, դուրս է նաև պատ­մութ­յու­նից՝ որ­պես ժա­մա­նակ­նե­րի շար­ժում ու դեպ­քե­րի ըն­թացք։ Իսկ ե­թե հա­վեր­ժութ­յու­նը նաև պատ­մութ­յուն է, ա­պա դա ար­տա­հայտ­վում է խորհր­դան­շան­նե­րով։ …Կես­գի­շե­րից մինչև ա­ռա­վոտ, երբ հո­գիդ ու մար­մինդ, ող­ջա­կիզ­վե­լով մտքե­րի հնո­ցում, մո­խիր են դառ­նում, և հի­շո­ղութ­յունդ քայ­լում է այդ մո­խիր­նե­րի վրա­յով՝ մոխ­րե դաշ­տեր, մոխ­րե եր­կինք, մոխ­րե ձո­րեր, պետք է վերս­տին փոր­ձես վե­րագտ­նել ինքդ քեզ և­ ամ­բող­ջա­նալ։ Իսկ դրա միակ հնա­րա­վո­րութ­յու­նը գիրքն է, բա­նաս­տեղ­ծե­լու ար­վես­տը՝ ա­ռա­վե­լա­գույ­նը, որ տրված է մար­դուն։ Այս դեպ­քում քեզ, Հա­կոբ Մով­սես, որ տաս­նամ­յակ­նե­րի մի­ջով, բայց բա­նաս­տեղ­ծա­կան հիմ­նա­հուն ճա­նա­պար­հով ե­կել հա­սել ես քո ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կյան­քի գա­գաթ­նա­կե­տին»։
Դա­վիթ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ

***

 

***
«­Հա­կոբ Մով­սե­սի նա­խորդ ե­րեք ժո­ղո­վա­ծու­նե­րը «­Գիրք ծաղկ­ման»-ի նա­խա­պատ­րաս­տումն են, ե­թե կա­րե­լի է այդ­պես ա­սել՝ ա­վե­տա­րա­նա­յին անց­ման հին­կ­տա­կա­րա­նա­յին նա­խա­պատ­րաս­տու­մը: Եվ ե­թե ա­ռա­ջին ե­րե­քը բա­նաս­տեղծ-արար­չի օր­փեոս­յան երկ­րա­պա­տում կեն­սագ­րութ­յան ներզն­նումն են, ա­պա վեր­ջինս Աստ­ծո կեն­սագ­րութ­յան ի­րա­պա­տումն է: Այս­տեղ նույ­նա­նում են եր­կու կեն­սագ­րութ­յուն­նե­րը: Ա­ռա­ջի­նի երկ­րա­յին կեն­սագ­րութ­յու­նը հա­մընկ­նում է երկ­րոր­դի երկ­րա­յին-հոգ­ևոր վար­քին, և հա­մընկ­նու­մը այն­քան նույ­նա­կան է, որ ար­դեն դժվար է տար­բե­րել՝ որ­տե­ղից է սկսվում մե­կի­նը, և­ որ­տեղ է ա­վարտ­վում մյու­սի­նը, քա­նի որ եր­կուսն էլ հար և ն­ման միև­նույն Բա­նի մարմ­նա­վո­րում­ներն են՝ մե՛րթ երկ­րի վրա՝ որ­պես Բա­ռի մարմ­նա­վո­րում, մե՛րթ երկն­քում՝ որ­պես Բա­նի հա­րութ­յուն («Ես լույ­սը չեմ, բայց վկա­յում եմ նրա հա­մար»), Բա­նի՝ որ­պես Աստ­ծո, Բա­ռի՝ որ­պես բա­նաս­տեղ­ծի, և­ եր­կու­սի՝ որ­պես Ա­րար­չա­կա­նութ­յան կրող­ներ, հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը այ­սու­հետև ան­զա­տե­լի են, անտ­րո­հե­լի ու ան­բա­ժան, քա­նի որ՝ Աստ­ված այն­քան պի­տի//ապ­րի Խոս­քի ներ­սում,//Ինչ­քան Խոս­քը պի­տի//ապ­րի աշ­խար­հի մեջ:
Հ. Մով­սե­սի բա­նաս­տեղ­ծութ­յան գե­ղար­վես­տա­կան հա­մա­բա­նութ­յու­նը գե­ղա­ն­կար­չութ­յունն է: Ա­ծա­կան­նե­րի և գո­յա­կա­նի հա­մադ­րա­կան պոե­զիան: Այն ստեղ­ծում է սե­փա­կան նշան­նե­րը, ո­րոնք սո­վո­րա­կան ի­մաս­տով հա­մա­կարգ չեն կազ­մում: Վեր­ևում նշված կա­ռու­ցո­ղա­կա­նութ­յան պա­կա­սը նրա բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ա­զա­տութ­յան նվա­ճումն է, ո­րը հա­մա­կար­գը դարձ­նում է ամ­բող­ջո­վին բաց, ին­չը ան­վերջ վե­րըն­թերց­ման հնա­րա­վո­րութ­յուն ըն­ձե­ռե­լով, ինչ-որ ի­մաս­տով նրան զա­տում է իր սերն­դա­կից­նե­րից՝ իր վեր­ժա­մա­նա­կայ­նութ­յամբ: Հ­ղում ա­նե­լով Ա­րիս­տո­տե­լին՝ Կիեր­կե­գորն ա­սում է, թե պոե­զիա­յի տե­սա­կե­տից հնա­րա­վո­րը բարձր է ի­րա­կա­նութ­յու­նից, իսկ Պ­րուս­տը պնդում է, թե ի­րա­կա­նութ­յու­նը պա­կաս հա­սա­նե­լի է, քան հնա­րա­վո­րը: Ըստ Հ. Մով­սե­սի՝ ստաց­վում է, որ հնա­րա­վո­րը կե­ցութ­յան ընտ­րութ­յունն է, իսկ կե­ցութ­յու­նը՝ ինքն իր հնա­րա­վո­րութ­յու­նը: Եվ այս գի­տակ­ցումն է, որ նրա բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը դարձ­նում է ժա­մա­նա­կից վեր՝ որ­պես միայն հնա­րա­վո­րի ար­վեստ: Գ­րա­կան-պատ­մա­կան ի­մաս­տով նրա բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը «եր­կու աշ­խար­հի սահ­մա­նագ­ծում («Եվ բզկտում է ինձ ան­ցու­մը այս») հայտն­ված ար­վես­տա­գե­տի հո­գու տա­ռա­պան­քի հաղ­թա­հա­րումն է կամ հաղ­թա­հար­ման փոր­ձը»:
Թադ­ևոս ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

***

***
«…Ն­րա բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը խոս­քը բյու­րե­ղաց­նե­լու և ցո­լաց­նե­լու խոր­հուրդ ու­նի, որն ա­նում է ա­նընդ­հատ, թա­քուն հպում­նե­րով։ Բա­նաս­տեղծն այդ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ըն­թաց­քի մեջ ա­ռա­ջի­նը ներ­քին խորք, ներշն­չանք է ստեղ­ծում բա­ռե­րի հա­մար, ձգո­ղա­կա­նութ­յան խա­ղաղ մի դաշտ, ո­րի վրա բա­ռե­րը կեն­դա­նի զար­դա­նախ­շեր են դառ­նում… Բա­նաս­տեղ­ծի խնդի­րը նաև հո­գու այդ նուրբ տի­րույթ­նե­րը փռելն է, ներ­դաշ­նա­կե­լը բա­ռաշ­խարհ­նե­րի հետ։ Բա­ռե­րը, թվում է, պայ­ծա­ռա­նում են մեղ­մա­սա­ցութ­յան խոր­քե­րում, ել­ևէ­ջում, խմբա­պա­րում են շուր­ջա­նա­կի, ու քո զգա­յա­րան­նե­րի միե­ղեն ըն­կալ­ման ու ար­տա­ցոլ­ման մեջ մնում է հնչո­ղութ­յան տե­սիլ­քը, այն մե­ղե­դայ­նութ­յու­նը, ո­րի բուր­մուն­քը մեղ­րա­համ է, որ հա­ճախ փո­խա­կերպ­վում է ող­բեր­գա­կան գու­նա­յին շի­թար­ձա­կում­նե­րի, չկորց­նե­լով ներ­քին զվար­թութ­յունն ու հա­յաց­քի պայ­ծա­ռութ­յու­նը»։

ՄԵԿՆՈՒԹՅՈՒՆ ԱՐԱՐԱԾՈՑ

Հա­կոբ Մով­սե­սին

Հի­շո­ղութ­յան խնկա­մա­նից
Հույ­զե­րի ծուխն է բարձ­րա­նում,
Խա­ղաղ լույ­սե­րը խա­վա­րից
Տա­րաշ­խար­հիկ մեղր են քա­մում –
Այդ լույ­սով են հա­վետ օծ­ված
Մար­մին­նե­րը մեր մեղ­րա­ծոր,
Ու խո­րիսխ­ներն հի­շո­ղութ­յան՝
Մեր օ­րե­րի մեջ խո­րա­ցող
Տա­րաշ­խար­հիկ լույս են դառ­նում,
Որ Ա­րա­րի­չը համ­տե­սի,
Եվ ե­րազ­ներն են զտար­յուն
Խառն­վում այդ կե­նաց ծե­սին,
Ու խոր­հում ես՝ ո՞ւր է հո­գին,
Երբ մար­մին­ներն են խմոր­վում,
Գու­ցե նա՞ է հուն­ցում խոր­քից,
Գու­ցե նա՞ է այս­պես ծո­րում
Քո աչ­քե­րից ու կլա­նում
Ցո­լանք­նե­րը այս ցնծութ­յան,
Գու­ցե նա՞ է հյու­սում ա­նուշ
Այս խո­րիսխ­ներն հի­շո­ղութ­յան,
Այս­պես ան­հուն այս խա­վա­րից
Ա­րար­վում են օ­րերն Աստ­ծո,
Իբրև խո­սուն, լու­սեղ մար­մին
Ու մեկ­նութ­յուն ա­րա­րա­ծոց։

ՀՐԱՉՅԱ ԹԱՄՐԱԶՅԱՆ

 

***

***
«…Նա բա­նաս­տեղծ է՝ Ռիլ­կեի հետ նույն ցե­ղից, ա­սել է թե՝ նրա ազ­գակ­ցա­կա­նութ­յու­նը Ռիլ­կեին ոչ թե փո­խա­բե­րա­կան է, այլ՝ էու­թե­նա­կան: Նա բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն ոչ թե գրում է, այլ՝ ապ­րում: Կամ՝ գրում է հենց այն պատ­ճա­ռով, որ ապ­րում է: (­Բայց ոչ մի դեպ­քում չի ապ­րում այն պատ­ճա­ռով, որ գրում է): Ին­չից նա բնազ­դա­բար խոր­շում է՝ մո­դան է, մո­դա­յա­կա­նութ­յու­նը, մո­դեռ­նը, պոստ­մո­դեռ­նը, ողջ այդ ճղճղան, խմող, եր­կա­րա­մազ­-եր­կա­րա­մո­րուս և հի­գիե­նիկ ի­մաս­տով ոչ ան­բա­սիր արտ-միա­բա­նութ­յու­նը (մի այլ ա­վա­տա­րութ­յամբ, մի ու­րիշ «եղ­բայ­րութ­յամբ»), ո­րը բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը ար­դեն այլ կերպ չի էլ գի­տակ­ցում, քան խում­հա­րի մի­ջից: Այլ բա­ռե­րով. նա ոչ մի բա­նաս­տեղծ էլ չէ, ե­թե բա­նաս­տեղ­ծը -­ ա­հա այս մեկն է, կամ այն մյու­սը և կամ էլ ա­հա այն եր­րոր­դը: Հա­կա­ռա­կը. ե­թե նա բա­նաս­տեղծ է, ա­պա այն պայ­մա­նով, որ այս մե­կը կամ այն մյու­սը և կամ էլ ա­հա այն եր­րոր­դը բա­նաս­տեղծ չեն: Բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը նրա պա­րա­գա­յին – մայ­րա­քա­ղա­քա­յին տղա­նե­րի ինք­նաար­տա­հայ­տութ­յուն չէ և­ ոչ էլ՝ հա­յե­լի, ո­րին նրանք սի­րա­հար­ված են ա­սես ի­րենց, այլ ա­նա­սե­լին և համ­րութ­յու­նը ձայ­նա-գրե­լու ար­վես­տը, ո­րից հե­տո համ­րութ­յու­նը հան­կարծ սկսում է ձայն բարձ­րաց­նել և պատ­մել, թե այդ ին­չից է ին­քը այդ­պես համ­րա­ցել… Ե­թե մո­դա­յիկ-փի­լի­սո­փա­յա­կան «ին­չի մա­սին անհ­նա­րին է խո­սել՝ դրա մա­սին հար­կա­վոր է լռել»-ը ան­գամ ուժ ու­նի, ա­պա փաս­տա­բան­նե­րի, նո­տար­նե­րի, բամ­բա­ռակ­նե­րի, քա­ղա­քա­գետ­նե­րի, լրագ­րող­նե­րի և մ­յուս ի­րա­պաշտ­նե­րի հա­մար: Բա­նաս­տեղ­ծութ­յան կա­նոնն այլ է. «Ին­չի մա­սին անհ­նա­րին է խո­սել՝ դրա մա­սին հար­կա­վոր է բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­ներ գրել»: Այ­սինքն՝ ե­թե ա­սե­լու բան ու­նես, գրիր ար­ձակ: Բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը սկսվում է այն­տեղ, որ­տեղ վեր­ջա­նում են բա­ռե­րը, և սկս­վում են ի­րե­րը: Բա­նաս­տեղ­ծութ­յան սկիզ­բը բա­ռե­րի ու­շա­թա­փութ­յունն է և­ ի­րե­րի տո­նախմ­բութ­յու­նը: Ի­հար­կե, ի­րե­րը այն­տեղ գրվում են բա­ռե­րով (ինչ­պես նկա­տել է Մա­լար­մեն գե­ղան­կա­րիչ Դե­գա­յի հետ մի զրույ­ցի ժա­մա­նակ, ով բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­ներ էր գրում և մի ան­գամ գան­գատ­վեց, որ դրանք չեն ստաց­վում, թեև ին­քը լե­ցուն է գա­ղա­փար­նե­րով), բայց բա­ռե­րը, ընկ­նե­լով նրա մեջ, դա­դա­րում են բառ լի­նե­լուց և վե­րած­վում են բուն ի­րե­րի… Միայն թե թող թյուր չհաս­կա­նան: Այս ա­մե­նը ա­սե­լով՝ ես բա­նաս­տեղ­ծութ­յան մա­սին դա­տո­ղութ­յուն­ներ չեմ ա­նում, ես այն պար­զա­պես տես­նում եմ մե­կի պատ­կե­րով, ով այն կրում է իր պատ­կե­րին… Այս ի­մաս­տով Հա­կոբ Մով­սե­սը ինձ հա­մար ե­ղել է և մ­նում է այն բա­նաս­տեղ­ծը, ո­րին Պոե­զիան տե­սակ­ցութ­յան է կան­չել… Համ­րութ­յան մու­նե­տիկ, ա­նա­սե­լու շռայ­լիչ, «սրտի լեռ­նա­կան» (­Ռիլ­կեի «ի­ջած սրտի լեռ­նե­րի վրա» տո­ղը հայ­կա­կան օպ­տի­կա­յով թերևս նրա բա­նաս­տեղ­ծութ­յան տեսքն ու­նե­նա): Նա պար­զա­պես հի­վան­դա­ցել է բա­նաս­տեղ­ծութ­յամբ՝ ի­մա­նա­լով կամ էլ չի­մա­նա­լով, որ ի­րեն նրա­նից ար­դեն չի փրկի ոչ ոք: Ա­ռանձ­նա­պես նա­խա­րա­րութ­յու­նը, որ­տեղ նա – հայ­կա­կան խռո­վութ­յան զրո­յա­կան տա­րի­նե­րին – փոր­ձեց ի­րեն խո­րա­ման­կե­լով նա­խա­րար լի­նել. ըստ էութ­յան՝ է­լի նույն բա­նաս­տեղ­ծը, սա­կայն ար­դեն շրջա­պատ­ված ոչ թե մեռ­յալ­նե­րով, այլ՝ գի­շա­տիչ պլանկ­տո­նով: Ա­յո՛, ա­յո՛. ես ոչ մի հիմք չեմ տես­նում չա­սե­լու այն, ին­չը պատ­րաստ­վում եմ ա­սել, ան­գամ ե­թե ես բո­լոր հիմ­քերն ու­նեմ կար­ծե­լու, որ քչե­րը կլի­նեն, ով­քեր կհա­մա­ձայ­նեն սրա հետ: Էհ, հե­տո ինչ: Չէ՞ որ կա­րե­լի է սփոփ­վել Սե­նե­կա­յի ան­մեռ բա­ռե­րով. «Satis sunt mihi pauci, satis est unus, satis est nullus» («Ինձ բա­վա­կան են քչե­րը, ինձ բա­վա­կան է թե­կուզ մե­կը, ինձ բա­վա­կան է նաև ոչ մե­կը»): Ա­սենք նաև՝ նման բա­նե­րը հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան հան­րաք­վեով չեն քննարկ­վում ու ո­րոշ­վում: Մի օր դա կհաս­կա­նան նաև Հա­յաս­տա­նում, ե­թե այդ «մի օր­վա մեջ» դեռ ինչ-որ բան մնա ի­րե­նից՝ Հա­յաս­տա­նից… Իբրև բա­նաս­տեղծ՝ Հա­կոբ Մով­սե­սը կանգ­նած է նույն շար­քում այն ա­մե­նաա­ռա­ջին­նե­րի և­ ա­մե­նահ­զոր­նե­րի կող­քին, ով­քեր երբ­ևէ կո­րել են և­ ի­րենց գտել հա­յոց լեզ­վի ծու­ռու­մուռ բա­բե­լոն­նե­րում»:

Կա­րեն ՍՎԱՍՅԱՆ

***

***
«…Հա­կոբ Մով­սե­սը բա­ռի պոե­տի­կա­յի ըն­կա­լու­մը, բնա­զան­ցա­կան իր նա­խա­հիմ­քով, ա­վե­լի հե­ռուն է տա­նում, «պոե­զիա­յի ազ­գա­բա­նութ­յու­նը», ինչ­պես ա­սում է, «հասց­նե­լով լեզ­վին», այ­նու­հետև հա­վե­լում՝ «մենք ոչ միայն մարդ­կանց հո­վիվ­ներն ենք, այլև ի­րե­րի», ո­րով­հետև, ինչ­պես Հեր­դերն է ա­սում, «մարդ­կա­յին ցե­ղի լե­զուն բա­նաս­տեղ­ծութ­յունն է», իսկ «բա­նը իր լեզ­վա­կան տե­ղան­քում է դառ­նում Բան-ա-Ս­տեղ­ծութ­յուն»: Բա­նաս­տեղծն, ու­րեմն, ան­տե­սա­նե­լիի հո­վիվն է, պոե­զիան՝ «Ի­թա­քեն կա­նաչ հա­վի­տե­նութ­յան» կամ «պոե­զիա-մե­սիան», որ չի կա­րող լի­նել ի­րա­կա­նութ­յան հա­յե­լին և թաքն­վել ի­րա­կա­նութ­յան թևի տակ սվիֆտ­յան լի­լի­պու­տի պես: Ա­հա ին­չու պոե­զիան ու­նի իր պատ­մութ­յու­նը, որ Սուրբ Հո­գու պատ­մութ­յունն է, այ­սինքն՝ մշա­կույ­թը, ո­րի գո­յութ­յան խա­րիս­խը բառն է, միակ գո­յա­վո­րը առ­հա­սա­րակ՝ լե­զուն, ո­րը չի պատ­կա­նում տա­րա­ծութ­յա­նը, այլ ինքն է տա­րա­ծութ­յու­նը և ժա­մա­նա­կը: Ա­հա ին­չու Հ. Մով­սե­սի աշ­խար­հա­յե­ցութ­յու­նը ու­նի այն­պի­սի ամ­բող­ջութ­յուն և­ ազ­դե­ցութ­յուն գրա­պատ­մա­կան պրո­ցե­սում, որ հան­գում է Գր­քի գա­ղա­փա­րին բնա­զան­ցա­կան իր հիմ­քով «­Գիրք ծաղկ­ման» ժո­ղո­վա­ծո­ւից մինչև «­Լույս զվարթ» և «­Շա­րա­կան» գրքե­րը, ո­րոնք, ա­ռանց չա­փա­զան­ցութ­յան, պոե­տա­կան գլուխ­գոր­ծոց­ներ են և հա­վեր­ժի հետ են զրու­ցում: Իսկ Հ. Մով­սե­սի ներ­քին բա­նա­վե­ճը հա­նուն պոե­զիա­յի զուտ գե­ղա­գի­տա­կան հիմ­նա­վո­րում ու­նի, ո­րի հաշ­տե­ցու­մը հնա­րա­վոր է միայն գրա­կան գա­լի­քում, պատ­մա­կան շրջա­փու­լի ամ­բող­ջաց­ման հանգր­վա­նում: Ուս­տի Հ. Մով­սե­սի բա­նա­վե­ճը, ուղղ­ված «ժա­մա­նա­կի շուն­չը դար­ձած» բա­նաս­տեղծ­նե­րին, գե­ղա­գի­տա­կան ա­ռու­մով հիմ­նա­վոր­ված է, գե­ղա­գի­տա­կան հա­կադ­րութ­յու­նը՝ պատ­մա­կա­նո­րեն բա­ցատ­րե­լի և­ ար­դա­րաց­ված»:

Սու­րեն ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ

***

***
«­Հայ բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ար­դի զար­գա­ցում­նե­րում գնա­լով ա­վե­լի ու ա­վե­լի բա­ցա­ռիկ է դառ­նում տե­սակ աս­վա­ծը: Հա­մա­տա­րած կրկնա­բա­նութ­յուն­նե­րի, ա­վան­դույ­թի թյուր ըն­կալ­ման, է­պի­գո­նութ­յան ու պարզ կրկնո­ղութ­յան, բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ա­ռա­քե­լութ­յան շփո­թի այս դժվար ժա­մա­նակ­նե­րում բա­ցա­ռիկ քչե­րին է վի­ճակ­ված ու­նե­նալ անշ­փո­թե­լի ձե­ռա­գիր: Այդ­պի­սի պոետ­նե­րից Հա­կոբ Մով­սե­սի «­Լույս զվարթ» ժո­ղո­վա­ծուն հա­մա­կար­գա­յին մի եր­ևում է, որ գրա­կան ըն­թացքն իր ա­ռա­վե­լութ­յուն­նե­րով ու թե­րութ­յուն­նե­րով վեր­լու­ծե­լու բա­ցա­ռիկ պա­տե­հութ­յուն է ըն­ձե­ռում, և քն­նա­դա­տութ­յու­նը պետք է շտա­պի օգ­տա­գոր­ծել այդ հնա­րա­վո­րութ­յու­նը: Ժո­ղո­վա­ծուն չա­փա­զանց խոր­քա­յին է, են­թաբ­նագ­րե­րով հա­րուստ և տա­րաբ­նույթ մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րի տե­ղիք տվող: Սա­կայն գրա­կան ըն­թաց­քի տե­սանկ­յու­նից ա­ռա­վել հե­տաքր­քիր է ար­դի հայ բա­նաս­տեղ­ծութ­յան նկա­րագ­րի մով­սես­յան ըն­կա­լումն ու բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ա­պա­գա­յի նրա տես­լա­կա­նը, ո­րը և, իմ կար­ծի­քով, ժո­ղո­վա­ծո­ւի հղաց­ման գլխա­վոր ազ­դակն է:
Գ­րա­բա­նա­կան դաշ­տում իր բա­նաս­տեղ­ծա­կան բա­ցա­կա­յութ­յան գի­տակ­ցութ­յու­նը Հ. Մով­սե­սի նոր գրքի հա­մար ծա­ռա­յում է իբրև բնագ­րաս­տեղծ գոր­ծոն: Այս ա­ռու­մով ընդգ­ծեմ նրա ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կյան­քի ո­րոշ, այս դեպ­քում` շատ կար­ևոր ման­րա­մաս­ներ: 1992 թվա­կա­նին հրա­տա­րա­կե­լով «­Գիրք ծաղկ­ման» ժո­ղո­վա­ծուն՝ Հ. Մով­սեսն այ­նու­հետև ոչ մի բա­նաս­տեղ­ծա­կան տող չի հրա­պա­րա­կել ան­գամ մա­մու­լում: 2005 թվա­կա­նին լույս տե­սած «­Բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­ներ» հա­տո­րը զուտ տեքս­տա­յին ա­ռու­մով Հ. Մով­սե­սից ան­տիպ­ներ չէր պա­րու­նա­կում, քան­զի ներ­փա­կում էր նրա նա­խըն­թաց բո­լոր ժո­ղո­վա­ծու­նե­րը միայն: Այ­սինքն՝ Հ. Մով­սե­սի բա­նաս­տեղ­ծա­կան լռութ­յու­նը տևել է 17 տա­րի: Եվ ա­հա միան­գա­մից մի ստվա­րա­ծա­վալ ժո­ղո­վա­ծու՝ «­Լույս զվարթ» խորհր­դան­շա­կան վեր­նագ­րով, որ ա­րար­ման խոր­հուրդ ու­նի: Ե­թե դի­մե­լու լի­նեմ փո­խա­բե­րութ­յան, ա­պա միայն ու միայն այդ պոե­տա­կան ա­րար­քը կա­րող եմ զու­գա­հե­ռել աստ­վա­ծաշնչ­յան աշ­խար­հա­րար­ման հետ: Բա­ցի այն, որ ժո­ղո­վա­ծո­ւի բա­ժին­նե­րը՝ ե­ղա­նակ­նե­րը, ինչ­պես Ա­րար­չութ­յան օ­րե­րը՝ նույն­պես 7-ն­ են, ա­ռա­վել նկա­տե­լի է հան­գա­ման­քը, որ Հ. Մով­սե­սի ըն­կալ­մամբ՝ ար­դի հայ բա­նաս­տեղ­ծութ­յան տի­րույ­թը Քաոս է, և «­Լույս զվարթ» ժո­ղո­վա­ծուն մի­տում ու­նի կար­գա­վո­րել այն՝ զա­տե­լու լույ­սը խա­վա­րից, ջրե­րը ցա­մա­քից»…

Արք­մե­նիկ ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆ

***

 

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.