ԱՆՀԱՍՑԵ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆԸ ՉԵՍ ՊԱՇՏՊԱՆԻ/ Սամվել ԿՈՍՅԱՆ

Հա­մա­ձայն ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1972 թ. «­Մարդ­կութ­յան մշա­կու­թա­յին և բ­նա­կան ժա­ռան­գութ­յան պաշտ­պա­նութ­յան մա­սին» կոն­վեն­ցիա­յի՝ պե­տութ­յուն­նե­րի հա­մար մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութ­յան պահ­պա­նու­մը կար­ևոր է ոչ միայն տվյալ հա­սա­րա­կութ­յան, այլև ամ­բողջ մարդ­կութ­յան հա­մար: Փաս­տաթղ­թի էութ­յու­նը մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութ­յան, հատ­կա­պես ճար­տա­րա­պե­տա­կան ժա­ռան­գութ­յան պահ­պա­նումն է, ան­կախ նրանց գտնվե­լու վայ­րից: Ադր­բե­ջանն, ինչ­պես միշտ, ա­մե­նա­տար­բեր պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յուն­նե­րով շրջան­ցում է բո­լոր այն կոն­վեն­ցիա­ներն ու մի­ջազ­գա­յին օ­րենք­նե­րը, ո­րոնք հա­մա­հունչ չեն իր ա­հա­բեկ­չա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րին, շա­րու­նա­կե­լով ար­շա­վը Ար­ցա­խի և­ ընդ­հան­րա­պես հայ­կա­կան քրիս­տո­նեա­կան ու հնա­գի­տա­կան մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութ­յան դեմ, փոր­ձե­լով խա­թա­րել ժա­ռան­գութ­յան իս­կութ­յունն ու պատ­կա­նե­լիութ­յու­նը, Ար­ցա­խի հո­ղից վերջ­նա­կա­նա­պես ջնջել հո­ղի պատ­մա­կան գո­յա­բա­նութ­յան հետ­քե­րը, քա­նի որ. «­Ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը ոչ միայն ազ­գա­յին կամ կրո­նա­կան խմբի վե­րա­ցումն է նրա ֆի­զի­կա­կան ջնջման ե­ղա­նա­կով, այլև նրա ազ­գա­յին-հոգ­ևոր մշա­կույ­թի մի­ջո­ցով»: Հայ­կա­կան մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութ­յան նկատ­մամբ ա­զե­րի­նե­րի հան­ցա­վոր գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը այլ բան չեն, քան ե­ղե­րա­կան ա­վար­տին հասց­նե­լու ի­րենց ա­վագ եղ­բոր դա­րե­րի ե­րա­զան­քը՝ աշ­խար­հի ե­րե­սից ջնջել յու­րա­քանչ­յուր հա­յի և հայ­կա­կա­նը: Ա­հա­բեկ­չութ­յունն ու մշա­կու­թա­յին ցե­ղաս­պա­նութ­յունն այ­սօր նրանց ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան հիմ­նա­կան ուղ­ղութ­յունն է, ըստ ա­զե­րիա­կան տրա­մա­բա­նութ­յան՝ չկա մշա­կույթ, նշա­նա­կում է հո­ղը նրանցն է, ով­քեր տվյալ պա­հին ապ­րում են այդ հո­ղի վրա: Ինչ վե­րա­բե­րում է պատ­մութ­յա­նը, այն ա­վե­լին չէ, քան պլաս­տի­լի­նը, ո­րին մշտա­պես կա­րե­լի է ու­զած ձևը տալ՝ ար­հա­մար­հե­լով, թե աշ­խարհն ինչ կմտա­ծի: Օգտ­վե­լով աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ան­կա­յուն ի­րա­վի­ճա­կից՝ շտա­պում են հնա­րա­վո­րինս ա­րագ ի­րա­կա­նաց­նել Ար­ցա­խի հա­յա­թա­փու­մը, ու­ժա­յին մե­թոդ­նե­րին զու­գա­հեռ, գոր­ծի դնե­լով շան­տա­ժի ու կեղ­ծի­քի, սադ­րանք­նե­րի և պատ­մութ­յան ա­ղա­վա­ղում­նե­րի ու նեն­գա­փո­խում­նե­րի հայտ­նի ու ան­հայտ հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րը, չմո­ռա­նա­լով ի­րենց վե­րահս­կո­ղութ­յան տակ ան­ցած՝ Ար­ցա­խի տա­րածք­նե­րում գտնվող պատ­մամ­շա­կու­թա­յին և կ­րո­նա­կան հու­շար­ձան­նե­րի ոչն­չաց­ման մա­սին: Դեռ մուտք չգոր­ծած Բեր­ձոր՝ ար­դեն իսկ ծրագ­րել են տե­ղի Սուրբ Համ­բար­ձում ե­կե­ղե­ցին մզկի­թի վե­րա­ծել, ան­գամ նոր «կա­ռույ­ցի» մա­կետն են ներ­կա­յաց­րել, ըստ ո­րի, վե­րաց­վում է ե­կե­ղե­ցու գմբե­թը, փո­խա­րե­նը առջևում եր­կու մի­նա­րեթ­նե­րի պատ­կերն է: Այդ ա­ռի­թով Oxu.az-ը՝ հայ­կա­կան կող­մի քննա­դա­տութ­յուն­նե­րը կան­խե­լու և­ ա­զե­րի­նե­րի ա­պօ­րի­նութ­յունն ար­դա­րաց­նե­լու իր խմբագ­րա­կա­նում, շտա­պել է խեղ­ված մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րով և հա­կա­հայ քա­րոզ­չութ­յամբ մո­լո­րեց­նել ոչ միայն հայ, այլև մի­ջազ­գա­յին հան­րութ­յա­նը: Ըստ կայ­քի՝ քա­նի որ հա­յե­րը Սուրբ Համ­բար­ձու­մը կա­ռու­ցել են 1996-1998 թթ., ի­րենց կող­մից օ­կու­պաց­ված տա­րած­քում, ա­պա այն չի կա­րող օ­րի­նա­կան կոչ­վել, ա­ռա­վել ևս, չի կա­րող պատ­մամ­շա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութ­յուն հա­մար­վել: Այ­նու­հետև նույն խմբագ­րա­կա­նում. «Ով­քեր ան­կեղ­ծո­րեն մտա­հոգ­ված են պատ­մա­կան և մ­շա­կու­թա­յին հու­շար­ձան­նե­րի ճա­կա­տագ­րե­րին առնչ­վող Ադր­բե­ջա­նի մշա­կու­թա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յամբ, խոր­հուրդ ենք տա­լիս չան­հանգս­տա­նալ: Ադր­բե­ջա­նը հե­տա­գա­յում էլ կպահ­պա­նի իր տա­րած­քում գտնվող մշա­կու­թա­յին հու­շար­ձան­նե­րը, լի­նեն դրանք մու­սուլ­մա­նա­կան, քրիս­տո­նեա­կան կամ այլ կրոն­նե­րի: Հայ­կա­կան օ­կու­պա­ցիա­յի ժա­մա­նակ ամ­բողջ ա­վե­րակ­ված, ա­ղա­վաղ­ված ու պղծված պատ­մա­կան և մ­շա­կու­թա­յին հու­շար­ձան­նե­րը կվե­րա­դարձ­վեն ի­րենց նա­խաս­տեղծ վի­ճա­կին: Ա­դեկ­վատ մո­տե­ցում­ներ կձեռ­նարկ­վեն նաև Ղա­րա­բա­ղի օ­կու­պաց­ված տա­րածք­նե­րում ա­նօ­րի­նա­կան կա­ռույց­նե­րի նկատ­մամբ: Այն­պես որ, մի­ջազ­գա­յին կա­ռույց­նե­րը, ո­րոնց դի­մում են նախ­կին օ­կու­պանտ­նե­րը, այդ օ­րի­նա­կան քայ­լե­րը կա­սեց­նե­լու ոչ մի հիմք և ա­ռիթ չեն ու­նե­նա»: Եվ սա այն պա­րա­գա­յում, երբ ան­գամ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն­ է տագ­նա­պել հայ­կա­կան հու­շար­ձան­նե­րի ճա­կա­տագ­րով, ո­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին ա­զե­րի­ներն այդ­պես էլ թույլ չեն տա­լիս մտնել Ար­ցախ: Ար­դեն իսկ ոչն­չաց­վել ու ա­նարգ­վել են Մե­խա­կա­վա­նի Սուրբ Մա­րիամ ե­կե­ղե­ցին, Շու­շիի Կա­նաչ Ժա­մը, Մա­տա­ղի­սում վան­դա­լիզ­մի են­թարկ­ված Սուրբ Ե­ղի­շեն և­ այլն: Oxu.az-ի խմբագ­րա­կա­նի հե­ղի­նակ­նե­րը կա՛մ ան­տեղ­յակ են, կա՛մ ձևաց­նում են, թե ան­տեղ­յակ են ի­րենց ա­ռաջ­նոր­դի հայ­տա­րա­րութ­յու­նից, ով կոչ էր ա­րել ե­կե­ղե­ցի­նե­րից հե­ռաց­նել հայ­կա­կան ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րը, կա՛մ Ադր­բե­ջա­նի ճար­տա­րա­պետ­նե­րի միութ­յան տնօ­րե­նի բար­բա­ջան­քից, ում կար­ծի­քով. «Ար­ցա­խի բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րը պետք է ա­վեր­վեն»: Այս տար­վա փետր­վա­րի 3-ին ադր­բե­ջա­նա­կան և մի­ջազ­գա­յին աղբ­յուր­նե­րից հայտ­նի դարձավ, որ Ադր­բե­ջա­նի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը հայ­տա­րա­րութ­յուն­նե­րից ան­ցել է գործ­նա­կան քայ­լե­րի, հիմնե­լով «աղ­վա­նա­կան պատ­մութ­յան և ճար­տա­րա­պե­տութ­յան մաս­նա­գետ­նե­րի աշ­խա­տան­քա­յին խումբ», նպա­տակ հե­տապն­դե­լով, այս­պես կոչ­ված, աղ­վա­նա­կան ճար­տա­րա­պե­տա­կան հու­շար­ձան­նե­րից մաք­րել «կեղծ հայ­կա­կան հետ­քե­րը»: Ակն­հայտ է, որ նման գոր­ծո­ղութ­յան նպա­տա­կը Ար­ցա­խի տա­րած­քում հայ­կա­կան մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութ­յան ոչն­չա­ցումն է, ո­րից հե­տո ա­զե­րի­նե­րը կլե­գի­տի­մաց­նեն նաև Ար­ցա­խը հա­յա­թա­փե­լու ի­րենց ծրա­գի­րը: Ս­տաց­վում է, ա­զե­րի­նե­րի մշա­կու­թա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն աս­վա­ծը հիմ­նա­կա­նում, ա­մե­նաս­տոր մի­ջոց­նե­րով, պար­զա­պես ար­ցա­խա­հա­յութ­յա­նը սե­փա­կան հո­ղի վրա ապ­րե­լու ի­րա­վուն­քից զրկե­լու ա­հա­բեկ­չութ­յունն է: Պարզ­վում է նաև, որ ա­զե­րի­նե­րի հա­մար պահ­պա­նում և­ ոչն­չա­ցում բա­ռերն ըն­դա­մե­նը հո­մա­նիշ­ներ են: Լե­հաս­տա­նի ի­րա­վա­գետ Ռա­ֆա­յել Լեմ­կի­նի ցե­ղաս­պա­նութ­յան կան­խար­գել­ման ինս­տի­տու­տը փաս­տում է, որ ցե­ղաս­պա­նութ­յան վտան­գը հատ­կա­պես մեծ է այժմ, հաշ­վի առ­նե­լով Ադր­բե­ջա­նի կող­մից հրա­դա­դա­րի խախ­տում­նե­րը, ո­րոնք փաս­տագր­ված են: Մինչ­դեռ մի­ջազ­գա­յին հան­րութ­յու­նը, հատ­կա­պես ՆԱՏՕ-ն և նրա ան­դամ երկր­նե­րը, շա­րու­նա­կում են ան­տե­սել Ադր­բե­ջա­նի ցե­ղաս­պան հայ­տա­րա­րութ­յուն­նե­րը, ցե­ղաս­պա­նա­կան ներ­քին գա­ղա­փա­րա­կան մշա­կույ­թը և ցե­ղա­սպա­նա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք բո­լորն էլ ա­ջակց­վում և ա­ռաջ են մղվում Թուր­քիա­յի կող­մից: Նա­խիջ­ևա­նի ճա­կա­տա­գի­րը հու­շում է, որ ա­զե­րի­նե­րի վայ­րա­գութ­յուն­նե­րը չզսպե­լու պա­րա­գա­յում ե­ղե­րա­կան պատ­կե­րը կրկնվե­լու է նաև Ար­ցա­խում: Նա­խիջ­ևա­նում՝ 1964-ից մինչ 1989 թվա­կա­նը, նա­խիջ­ևա­նա­գետ Ար­գամ Այ­վազ­յա­նը հասց­րել է վա­վե­րագ­րել 89 հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի, 5840 նախ­շա­զարդ խաչ­քար և 22000 հո­րի­զո­նա­կան տա­պա­նա­քար: 2005-ին, շոտ­լան­դա­ցի հե­տա­զո­տող Ս­թի­վեն Սի­մը՝ Նա­խիջ­ևան այ­ցի ըն­թաց­քում հաս­տա­տել է, որ Այվազ­յա­նի լու­սան­կա­րած միջ­նա­դար­յան հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներն այլևս գո­յութ­յուն չու­նեն: Ա­զե­րի­նե­րը 44-օր­յա պա­տե­րազ­մից հե­տո ա­վե­լի կտրուկ են ան­ցել՝ ա­մե­նա­լավ պաշտ­պա­նութ­յու­նը հար­ձա­կումն է, ռազ­մա­վա­րութ­յա­նը: Ա­լի­ևի ու­ղեր­ձը՝ իս­լա­մա­կան երկր­նե­րի մշա­կույ­թի նա­խա­րար­նե­րի 6-րդ կոն­ֆե­րան­սի մաս­նա­կից­նե­րին, այլ բան չէ, քան ա­զե­րի­նե­րի հակա­հար­ձակ­ման հեր­թա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն: Ա­լի­ևը չի զլա­ցել գան­գատ­վել, որ Հա­յաս­տա­նը «գրավ­յալ» տա­րածք­նե­րում ոչն­չացնում է մզկիթ­ներ և­ իս­լա­մա­կան մշա­կու­թա­յին հու­շար­ձան­ներ: Կոն­ֆե­րան­սի ըն­դուն­ված ամ­փո­փիչ հռչա­կա­գրում՝ ա­ռանց կոնկ­րետ փաս­տե­րի և ու­սում­նա­սիրութ­յուն­նե­րի, բնա­կա­նա­բար, դա­տա­պարտ­վել է Հա­յաս­տա­նի կող­մից պատ­մամ­շա­կու­թա­յին հու­շար­ձան­նե­րի «ոչն­չա­ցու­մը»: Մինչ­դեռ ի­րա­կա­նութ­յունն այն է, որ ա­զե­րի­նե­րի տա­րա­ծած տե­ղե­կութ­յուն­նե­րը ոչ միայն չեն ար­տա­ցո­լում ի­րա­կա­նութ­յու­նը, այլև ներ­կա­յաց­վում են կեղ­ծի­քի ա­մե­նա­տար­բեր փա­թե­թա­վո­րում­նե­րով, քա­նի որ ի­րա­կա­նում թե՛ Ար­ցա­խում և թե՛ նրան հա­րա­կից տա­րածք­նե­րում իս­լա­մա­կան պատ­մամ­շա­կու­թա­յին ար­ժեք­նե­րը հիմ­նա­կա­նում պահ­պան­ված են: Ներ­կա­յումս կան­գուն են Շու­շիի մզկիթ­նե­րը, Աղ­դա­մի մզկիթն ու դամ­բա­րան­նե­րը, Խո­ջա­լո­ւի գե­րեզ­ման­նե­րը, Ֆի­զու­լիի մզկի­թը և­ այլ հու­շար­ձան­ներ: Թերևս դա է պատ­ճա­ռը, որ ա­զե­րի­նե­րի բո­ղոք­նե­րը, որ­պես կա­նոն, զուրկ են կոնկ­րե­տութ­յու­նից, ընդ­հա­նուր են, ա­ռանց տե­ղա­նուն­նե­րի հի­շա­տակ­ման և հու­շար­ձան­նե­րի մա­սին տե­ղե­կատ­վութ­յան: Ն­րանց հա­մար կար­ևո­րը աղ­մուկն է, և փոր­ձում են աղ­մու­կի մեջ լռեց­նել ճշմար­տութ­յան ձայ­նը: Ա­զե­րի­նե­րի ա­մե­նա­մեծ խա­ղա­թուղ­թը շա­րու­նա­կում է մնալ կեղ­ծիքն ու շան­տա­ժը և կմ­նա, քա­նի դեռ մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րը կար­ծում են, որ ճշմար­տութ­յա­նը կա­րող են պաշտ­պա­նել ըն­դա­մե­նը գու­նա­թափ ու սնա­մեջ հայ­տա­րա­րութ­յուն­նե­րով… Այդ­պես էր, երբ ա­հա­բե­կիչ­նե­րը քան­դում էին Սի­րիա­յի հնա­դար­յան հու­շար­ձան­նե­րը, այդ­պես էր, երբ թուր­քե­րը Ս­տամ­բու­լի Ա­յա Սո­ֆիա տա­ճա­րը վե­րա­ծե­ցին մզկի­թի, այդ­պես է ա­զե­րի­նե­րի կող­մից հայ­կա­կան հու­շար­ձան­նե­րը պղծե­լու դեպ­քում…