Անունը Գևոր էր: Դե, բոլորն այդպես էին կանչում, չնայած ծխամատյանում ու անձնագրում Գևորգ էր գրված, ինքն էլ չգիտեր՝ հորակա՞ն, թե՞ մորական պապի անունն էր:
Գևորը գյուղում եթե ոչ առաջինը, ապա հաստատ երկրորդն էր արթնանում… նախրապանից հետո: Արթնանում ու արդեն բավականին խոնարհված, հարցականված մարմնի հենարան ձեռնափայտը կտկտացնելով գնում, հասնում էր գյուղի մյուս ծայրը:
Իսկ նրա ամենօրյա ոտնափայտաձայն ճամփան նույնն էր, որ գյուղավերջի ոլորանում թեքվում, առանձնանում էր մեծ ճանապարհից, նեղանում, նեղանում էր ու դառնում կածան: Մի քիչ վերևում կածանն էլ կեռման էր տալիս, դառնում արահետ ու վերջանում, մարում հենց այնտեղ, ուր Գևորն էր գնում:
Շուքակորույս, զառամյալ տուն էր: Տուն ասելը մեղք է, ճմռթված կեպիի նման մամռապատ, կղմինդրե տանիք էր՝ հենված չորս քարուքանդ, ճաքճքված պատերին: Սա էր եղածը, բայց ցանկացած դղյակ ու պալատ չէր կարող Գևորի համար ավելի շքեղ, գեղեցիկ ու վեհ լինել:
Գալիս էր շտապաքայլ, մի պահ կանգ առնում, շունչը տեղը բերելու համար հենվում ձեռնափայտին: Տունը բարձրադիր էր, թիկունքին՝ լազուր ու լուսապայծառ երկինքը…
Նախ պառավի ոտքերի նման ծուռ տան սյուների միջև կապված պարանին էր նայում. թե որ թարմությունը վաղուց կորցրած փոխնորդ տակաշոր էր փռված, վրայից էլ թանզիֆով ծածկած, ուրեմն նա անպայման տանն է: Թեև գնալու տեղ էլ չուներ, այնուամենայնիվ, թե որ հարևանի տուն էլ թեքվելիս լիներ, հավաքում էր «անտերը»:
Գևորը չէր կարող կանչելուց առաջ ձեռքը հովանի չանել.
– Մանո՜ւշ… Մանուշա՜կ…
Կանչվողը չգիտես, թե երբ դուրս եկել ու արդեն կանգնած-հենված էր սյանը, մի ձեռքն էլ լվացքի պարանին, բայց պատասխան չկար: Գևորը դիտավորյալ, նոր կանչից առաջ հազաց խռպաձայն.
– Ասում եմ՝ Մանուշա՜կ:
– Հա՜,- պատասխանեց դռան ճռռոցի նմանվող ձայնով:
– Մանո՛ւշ, ասում եմ…
– Չոռ ու ցավ ես ասում, արդեն հազար անգամ ասել ես:
– Չէ՛, չես փոխվում, նույնն ես, չար ես:
– Հավը կչկչում էր առավոտ կանուխ… նայի, էն թփի տակ, խոտերի մեջ:
– Կարմի՞րը:
– Չէ՛, սևը, ո՞նց ես ուտելու, եփա՞ծ, թե՞ ձվածեղ:
– Եփա՜ծ, խաշա՜ծ, խորոված, ոնց որ դու ինձ խաշեցիր ու խորովեցիր:
Դուռը ճռռա՞ց, թե՞ Մանուշակը խոսեց, բայց Գևորն արդեն կանգնած էր շեմին, ամեն ափի մեջ էլ մի ձու, ձեռնափայտը թևատակին: Մանուշին տեսնելով՝ անշուշտ շատ ուրախացավ, սատանան էլ գլխին բրթեց, և լարախաղացի օյինբազի նման վեր նետեց ձվերը՝ նորից բռնելու հույսով:
– Այ հողերս գլխի՛դ, չգիտե՞ս, որ էլ առաջվանը չես, որ էլ չես կարողանո՜ւմ:
– Ո՞նց թե՝ չեմ կարողանում, ի՞նչը չեմ կարողանում,- փնթփնթաց Գևորն ու վեր ընկավ մոտիկ աթոռին…
***
Ուսումը կիսատ թողած, խելքը սարերին ու սարերում սանձազերծ վարգող նժույգներին տված ջահել էր: Չնայած ազդեցիկ, բայց դպրոցի տնօրեն Ծատուրյանի ու գյուղապետ Ղուկասյանի՝ զոռով դպրոց վերադարձնելու սարսափն այնքան էլ մեծ չէր, որ սիրտն ուզած ժամանակ սարերը չթողներ ու անթամբ Կայծակին հեծած գյուղ չիջներ: Թռչքապարան խաղալիս Նազոյի փեշը վեր էր բարձրանում, ու ոտքերը, որ բացվում էին ծնկից վերև, ո՜նց էին պեծպեծին տալից, ո՜նց էին աչքերը ծակում:
Կարոտում էր, կարոտում էր էս բոլորին ու Կայծակին քրտնաթոր անելով գալիս, հասնում էր գյուղամեջ: Նժույգը վրնջալով սլանում էր փոշեկոլոլ, կեռման-կեռման, չափարախեղդ փողոցներով: Փոշու ամպերի միջով անգամ Գևորը տեսնում, նկատում էր ճամփաշարուկ տների նեղլիկ պատուհաններից ծիկրակող աղջիկներին:
Այսպես, մինչև իրիկուն, երբ հոգնած, դադրած ձին այլևս չէր արձագանքում մտրակի հարվածներին, երբ Գևորգը ձիու գլուխը թեքում էր դեպի ձորը, դեպի անտառափեշ Մլի աղբյուր…
…Կայծակը կանգ առավ հանկարծ ու սկսեց սմբակել գետափի մամռակալ քարերին: Կարմրաշոր աղջիկը կուժը դրել աղբյուրի շուրթին և միահյուսքն էր քանդում-հյուսում, քանդում-հյուսում: Միլ ասվածը տեղի լեզվով բարակ, նվազ է նշանակում, ուստի՝ Գևորը գիտեր, որ եթե նույնիսկ կուժը կիսով չափ էլ լցված լինի, ինքը գոնե մի ժամ պիտի սպասի, որ հագեցնի ծարավն ու Կայծակին էլ բռամեջ ջուր տա:
…Գըլտ, գըլտ… ըհը՜, ուրեմն ջուրը կժի բկին է հասել: Ա՜հ… սա էլ աղջկա թեթև տնքոցն էր, որ շուրթակախ եղավ կուժն ուսելիս: Տիկ-թխկ, տիկ-թխկ… սա էլ նրա ոտնաձայներն են առվափ քարերին: Գևոն շրջվեց… հրես, արդեն դեմ դիմաց է իրեն. մի ձեռքով ուսադիր կուժն է բռնել, մյուսով հյուսքն է քանդում ու ոլորում: Կայծակը բարձրացրեց գլուխը, թափահարեց խռիվ բաշն ու հանգիստ վրնջաց: Գևորը գիտեր, որ ձիերը հաճույքով են նայում կանանց ու հաճույքով էլ առնում իրենց մեջքին, աշխարհ էլ քանդվի, վեր չեն թռչի, ցած չեն նետի: Հանգիստ շոյեց, հարդարեց նժուգի բաշը.
– Հա՛, տեսել եմ, ախպե՛րս, դու ճանճերդ քշի, հո դա էլ չեմ ես անելու, պոչը քոնն է, ես հո պոչ չունեմ, ահա, տես,- ասաց ու թիկունքով շրջվեց դեպի ձին:
Աղջիկը կանգ առավ ապշահար.
– Ի՜նչ:
– Քեզ չեմ ասում, դու կուժդ ցած դիր, շունչ առ: Վա՜յ, Սմբատ քեռու աղջիկն ես՝ Մանուշը:
– Հա՛… ձին քո՞նն է:
– Չէ՛, Քյոռօղլուց եմ գողացել:
– Քյոռօղլին ո՞վ է:
– Քյոռօղլին էլ շուն շան որդի է, թուրք ավազակ է, ես չեմ տեսել, քեռուցս եմ լսել:
– Հապա ասում ես:
– Ասում եմ՝ կուժդ գետնին դիր, շունչ առ:
Աղջկա չթե կարմրաշորը մինչև գոտկատեղ թրջվել, կպել էր մարմնին: Ինքն էլ խոնարհեց աչքերը, տեսավ, շառագունեց հագած շորի գույնի.
– Կուժը ծակվել է, թրջում է, շուտ տուն հասնեմ:
Գևորը մի քայլ առաջ եկավ, կանգնեց կածանին… միաչքանի, շիլաչք կամ հավկուր էլ լիներ՝ չէր կարող չտեսնել, որ Սմբատի աղջիկը կարմրաշորի տակից շապիկ չունի, կրծքերին էլ՝ կրծկալ: Շորը թացացել ու կպել է մարմնին, կպած է, թաց ու թափանցիկ: Վարդագունված, վառվռող մաշկն էլ է տեսնում, կրծքամեջ ու աջ լանջի վրայի խալերն էլ… Գևորը թողեց սանձը, ձեռքը բերանին տարավ, որ շնչակտուր լինելը չերևա: Հևոցը հազիվ զսպեց, Մանուշն արդեն գիրկն էր ընկնում:
– Սմբատի՛ աղջիկ, ես վեցերորդում էի, դու էլ առաջինում…
– Չգիտեմ, չեմ հիշում, չեմ տեսել, ես…
Հուզմունքից կուրծքը վերուվարում էր: Մի ձեռքը կժի ունկին էր, մյուսն էլ քանդված, շաղված, ուսերից վիժ ծամերին տարավ, պիտի ետ տաներ, վաներ Գևորի՝ իրեն պարզած, իրեն մոտեցող ձեռքը, բայց հյուսքին տարավ, ինքն էլ չհասկացավ, չիմացավ, թե ինչու կանգ առավ: Կուժն իջեցրեց ուսից, դրեց կածանակող թմբին, ոտնաթաթն էլ տակը դրեց, որ չընկնի, չգլորվի: Ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպես բարձրացրեց միշտ խոնարհ հայացքն ու նայեց Գևորի աչքերին.
– Դասի չէիր գալիս, բայց… Գևորգն ես, չէ՞… դարբնոցի մոտ է ձեր տունը:
Գևորն էլի առաջ եկավ, կպա՞վ, թե՞ հրեց, գցեց Մանուշի ոտքին հենած կուժը.
– Հա՛, դարբնոցի մոտ… քուրան էլ տաք, թեժ, քո նման վառող, քո նման այրող…
Աղջկա թաց փեշերն արդեն հպված, կպած էին Գևորի այրվող ոտքերին: Նժույգի որձ, առնական խրխինջը խառնվեց նրանց՝ գետի կոհակների նման խշխշացող, գալարվող անհանգիստ հևքին…
…Այդպես թևատարած, այդպես անօգնական, վիրավոր լորն է թպրտում գետնին… Աղջիկը երբ բացեց ահից ու ցավից ուռած, փքված կոպերը, գլխավերևում ամպաքուլա, կապտածիր երկինքն էր և երկու կռռացող ագռավ ընկուզենու չորացած ճյուղերին… Գլուխը բարձրացրեց գլաքարից, մշուշված հայացքի դիմաց Գևորի վառվող դեմքն էր, նժույգի ջրվեժ բաշը ու էլի ագռավները չորացած ճյուղերին: Հասկացավ՝ հոգու, սրտի, արյան մեջ մտավ եղածը, լռեց, լռեց երկար ու ծղրտաց հանկարծ.
– Փախիր,- շշնջաց խռպաձայն, հևաբեկ,- հերս սպանելու ա… Էս ի՞նչ արիր, սարի չոբան, բռի արջ… Հերս սպանելու ա, դու թոփալ Վալոդի տղեն, ես՝ իգիթ Սմբատի աղջիկը, իմ մերը՝ խանում Շարմաղը, քո մերը՝ բոշա Վարդուշը… ես՝ անմեղ աղջիկ, դու՝ կապը կտրած ավարա… սպանելու ա… փախիր, կորիր, չքվիր… երկուսիս էլ սպանելու ա…
Գևորը շալվարի գոտին էր քաշում՝ արմունկով մի կողմ հրելով, հեռացնելով Կայծակի գլուխը: Ծնկեց, չոքեց ջրաքարերի վրա, Մանուշի կողքին, մտածեց թե չմտածեց, վզակոթը քորեց ու ասաց.
– Կայծակը պինդ, ամուր յաբու է, կտանի, երկուսիս էլ կտանի, թե որ փախչում ենք, երկուսով փախչենք, հերդ սարերում, ծմակներում մեզ ո՞նց է գտնելու… միասին փախչենք, իրար հետ գնանք:
Մանուշը Գևորին չէր նայում, ծառակատար թառած ագռավներին էր տեսնում ու երկնքի ծվեն-ծվեն եղած, փերթփերթված ամպերը: Աչքերն արցունքով լցվեցին, ու այլևս չէր տեսնում ոչինչ…
Գևորը շրջվել ու փութով ձիու փորկապերը ձգում, թամբն էր ամրացնում.
– Կայծակը կտանի, սարերը կհասցնի, էլ ո՞վ է մեզ գտնելու, էլ ո՞վ…
Երբ շրջվեց, Մանուշը գետաոլորի մոտ էր արդեն, թփարանքից շորի կարմիրն էր երևում ու նրա անզուսպ հեկեկոցն էր խառնվում ագռավների չդադարող կռնչոցին… «Մանո՜ւշ, Մանո՜ւշ», բայց Մանուշն արդեն միայն գետի միալար խշշոցն էր լսում ու իր անզուսպ լացի ձայնը:
…Փոքրիկ, մի բուռ գյուղ էր, մի ծայրից մյուս ծայրը բամբասանքն ավելի շուտ էր հասնում, քան ծագող Արևի լույսը: Սա էլ հո բամբասանք չէր, իսկը եղած էր ու պիտի իմացվեր, թաղեթաղ, տնետուն, բերնեբերան ու ականջեականջ պիտի լիներ: Ի՞նչ իմանաս, թե Գևորը որ սարուձորում, որ քարայրում կամ ծառի փչակում էր թաքնված: Մեկ է, չէր գտնի, թե որ իգիթ Սմբատը հրացանն առներ ու գնար ետևից:
Կարգ չէր, ընդունված չէր զանցանքի ու հանցանքի համար դատ ու դիվանի դուռը գնալ: Քաղաքում միլիցիա կար, դատարան կար, բայց պատիժ որոշողը կամ ներողը գյուղխորհուրդն էր ու ալևորների կարծիքը: Մանուշին ո՛չ դատարանն էր հետաքրքրում, ո՛չ էլ գյուղխորհուրդը… Հոր հարվածների ցավը դեռ չէր անցնում, ականջներում էլ մոր անողոք անեծքն էր կրկնվում ու շուլալվում: Զարմացած էր, չգիտեր՝ ինչու, բայց Գևորի հանդեպ չարություն չուներ, ո՛չ անունը լեզվին էր բերում, ո՛չ էլ անիծում: Իր հետ եղածի ցավի ու վիրավորանքի մեջ մի հաճելի թե դուրեկան բան էլ կար, որն անծանոթ էր, նոր էր, անհասկանալի էր, բայց գլուխն ուր էլ թեքում, միտքն ուր էլ տանում, էդ անհասկանալին, էդ անծանոթը Գևորի տեսքով, Գևորի նման գալիս ու հևասպառ պինդ, պինդ փարվում, կպչում էր մարմնին, կրծքերին, շուրթերին, ազդրերին…
Օրերը, շաբաթներն ու ամիսներն էս եղած-չեղածի հետ գործ չունեին. եկան ու անցան: Գյուղի հիշողությունում էլ անցնում, մարում էր Մլի աղբյուր ձորում եղած-պատահածը: Գևորն էլ մտածեց, որ իգիթ Սմբատի զայրույթն էլ անցած կլինի, ու մի օր նրան տեսան Կայծակին Մլի աղբուրի ձորը տանելիս…
Կայծակը խմում էր վրնջալով, մեկ-մեկ էլ սմբակով զարկում, ջուր էր ցայտում Գևորի երեսին: Ջրի ցայտանքի հետ էն օրվա հուշն էլ պիտի գար ու վիրավոր կաքավի նման՝ մի թևը կախ, վիզը թեքած նստեր, թառեր ուսին… Սիրտը դեռ էն ժամանակ կպավ… Թե որ չշրջվեր ու չտեսներ, որ աղջիկը ոլորանում է արդեն, պիտի Կայծակի թամբին առներ, գիրկն առներ ու կին տաներ իրեն, հարս տաներ հորնումորը, փեշը գոտկում, ազդրերը բաց, ուրց քաղող, ծաղիկ քաղող պիտի տաներ սարերին…
Մորը համոզելը հեշտ էր, նա էլ ամուսնուն համոզեց, ու մի օր խնամախոս գնացին:
Բայց չէ՛… չէ՛, էլի՛, Սմբատի երկփողանին նրանց ճակատին ուղղելն էլ չլիներ, կապը կտրած ուշունցն ու վրա քշելն էլ չլիներ, Մանուշը «հա» չէր ասելու: Թե որ «հա» ասեր, գյուղում ո՞ր մեկի բերանը փակեր, պիտի խոսեին, թե. «Մտքին եղել է: Թե որ չի եղել, ինչի՞ ճամփան չի փոխել, ինչի՞ է կուժը ցած դրել… դոշը բացել ու աչքն աչքին է գցել, խոսքը խոսքին է կապել, մտքին լինելը էլ ո՞նց է լինում»:
Գյուղխորհուրդն ու պառավներն էլ հորդորեցին. «Ինչ եղել, եղել է, շանտղություն է արել, բայց դե, հիմա էդ շան տղեն եկել ու իր արածի տերն է, մեղքն իր վիզն է առնում, աղջկան ծոցն է առնում…»:
Հոր՝ իգիթ Սմբատի հանկարծամահ լինելուց հետո էլ Մանուշը «հա» չասաց: Գյուղ էր, փոքրիկ, պուճուր գյուղ էր, բայց երկու ձեռք, երկու բերան, մնացածին փակ ու կապանք չկար, պիտի խոսեին, թե. «Ասում էինք, չէ՞, մտքին եղել է, հոր ահն էր, նրա մահանալուն էր սպասում»:
Շարմաղը բախտախափան եղած մինուճար աղջկա ցավին ու Սմբատի՝ իրիկունը քնել-առավոտը չարթնանալու դարդին ինչպե՞ս էր դիմանալու: Մի քանի օր անկողին ընկավ: Հասկացավ, որ գնում է ամուսնու ետևից, կանչեց Մանուշին, ձեռքը գլխին դրեց.
– Ես մեռնում եմ, դու էլ մեծանում ես… քո բախտը էն շուն շան որդին ա, կա՛մ հիմա գնա՝ աչքս տեսնի, կա՛մ էլ ինձանից հետո… հողը խաբարը կբերի:
Մենակ մնաց Մանուշը իր է՜ն ցավի ու իրար հաջորդած նոր կսկիծների հետ:
Գևորի հերն ու մերն էլ հո «քարի խեչ» չէի՞ն դառնալու, տարիքներն առել էին արդեն: Սկզբում մայրը՝ Վարդուշը, մահացավ, երկար ամիսներ անբուժելի հիվանդության ձեռքին տանջվելուց հետո: Ասում էին. «Հարսնաքարի հոնուտներում սրա-նրա տակը մտնելու մեղքերն են դուրս գալիս»: Կնոջ էս մեղքերի մասին թոփալ Վալոդը ո՛չ գիտեր, ո՛չ էլ իմացավ: Որոշել էր դարբնոցում քուրան ոչ թե «նախնադարյան ձևով»՝ փայտածուխով բորբոքել, այլ գնաց ու Թիֆլիսից գազի բալոն բերեց: Դարբնական իմացությամբ ու վարպետությամբ սարքեց, միացրեց ու փորձարկման օրը ձայն տվեց հարևանին, արաղը, թթուն, կծուն դրեց սեղանին ու վառեց քուրան ու… երկինք համբարձվեցին բալոնն էլ, ինքն էլ:
Այսպես հերթով ու անհերթ դատարկվում էր առանց այն էլ կիսադատարկ գյուղը: Տարիները գնացին, տարիների հետ էլ՝ բոլոր նրանք, ովքեր լսել էին ու գիտեին Մլի աղբյուրի ձորի պատահածը, Գևորի սարեր փախչելն ու նրա հորնումոր ճակատին Սմբատի՝ երկփողանի պարզելը: Գիտեցողներն էլ ոտուձեռից ընկած, անցյալի ու ներկայի սահմանը մոռացած պառավներն էին, որ պատուհանների մոտ կանգնած՝ եկող ու անցնող օրերն էին հաշվում՝ ամեն նորը իրենց համար գուցե թե վերջինը համարելով…
Գևորն ու կժով աղջիկն էլ վաղուց ճերմակել էին: Մանուշը սիրուն էր, կրակի կտոր ու չնայած ձորում եղածին՝ ուզողներ շատ ուներ… Բայց «նամուսը ձորում թողածին» կնոջից բաժանված Վաղոն պիտի խնամախոս գար, աչքը շիլ Բարսեղը կամ բոզ Սիրուշի բիճ տղա Կարոն, բայց նրանցից ոչ մեկին «հա» չասաց: Արդեն երբ հասուն կին էր, էլի մի քանի շոռաչք շանորդիներ պատեհ ու անպատեհ ժամի բացեցին նրա դուռը, բայց երբ նրա ծղրտոցը քուչա-քուչա գնա՜ց ու գյուղի վերին թաղի տներին հասավ, նրա տան մոտով անցնող կամ դուռը բացող այլևս չեղավ:
…Ճերմակել էր արդեն, բայց աչքերի փայլը նույնն էր, ու քայլքի մեջ դեռ կաքավաշորորքն ու եղնիկաճեմն էր մնացել:
Արդեն շա՜տ ուշ, արդեն բոլոր ժամանակներն անցած-գնացած, ինքն էլ չիմացավ, թե ինչու, ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպես, ինքն էլ զարմացավ ու ապշեց, բայց մեկի, միայն մեկի առաջ բացեց դուռը… Կանգնել ու անխոս միմյանց էին նայում:
Կանգնել ու երկուսն էլ արտասվում էին անձայն, մեծ ու ծանր արցունքներով…
***
Գևորը ոնց որ հանցանք գործած լիներ, նստել լուռումունջ, երկու ձեռքերը ծնկներին դրել ու պարզել էր առաջ, կարծես դատավճիռը քիչ առաջ լսած դատապարտյալ լիներ, որ սպասում էր ձեռնաշղթաներին ու վաստակած պատիժը կրելուն: Վաղուց չներկված կամ ընդհանրապես չներկված հատակին ջարդված ձվերը տարածվել-փռվել էին, կճեպները՝ ցաքուցիր, մեջի դեղին ու սպիտակն էլ խառնված իրար: Գևորը նույնիսկ ձեռքն առաջ մեկնեց, ուզում էր հավաքե՞լ, թե՞ անհույս ափսոսանք էր: Մանուշի ձայնից սթափվեց.
– Հիմա ի՞նչ ցավ ու կրակ ես ուտելու, հը՞…
Գևորը ոչինչ չպատասխանեց, անթարթ ու մեղավոր՝ փշրված հավկիթներին էր նայում:
Աստված գիտի, թե ինչու և ինչպես, Մլի աղբյուրի ձորից մնացած վիրավորանքն ու քենը տարիների հետ անցել էր արդեն, ու Մանուշն այսպես տնավարի էր խոսում Գևորի հետ: Գևորը այդ տնավարությունից սիրտ առավ, ոգևորվեց ու ամեն, ամեն անգամվա նման ոտքի ելավ, վիզը ծռեց, խոնարհեց գլուխը.
– Մանո՜ւշ, Մանուշա՜կ աղջիկ, ասում եմ…
Ու էլի Մանուշի նույն պատասխանը.
– Չոռ ու ցավ ես ասում, հազար անգամ ասել ես:
Գևորն էլի ինչ-որ բան քրթմնջաց ու վեր ընկավ էն աթոռին, որին վեր էր ընկած քիչ առաջ, ձեռքերն էլ արմունկներից ցած, թույլ ու անզոր…
Ու էլի քանի՜-քանի անգամ, հավերը ձու ածեին թե չածեին, Գևորը դրանց վերև նետեր ու կարողանար բռնել թե չկարողանար, ձվածեղն էլ ուտեր թե ոչ, միևնույն է, մի քանի անգամ ու նաև դուրս գալուց առաջ պիտի ոտքի ելներ տասնութ տարեկան պատանյակի նման հեզ ու խոնարհ և ամեն անգամվա նման, ամեն անգամվա պես ասեր նույնը.
– Մանո՜ւշ, Մանուշա՜կ աղջիկ, ասում եմ…
Մանուշի սաստկաձայնը չէր ուշանում, բայց երբեմն, ինչպես և այս անգամ, Գևորը չլսելու էր տալիս Մանուշի հոխորտոցն ու ավարտում խոսքը.
– Ասում եմ, է՜ն ժամանակ, քո ու իմ իմացած ժամանակ, նախիրը վաճառեցի ու սարից իջա: Թիֆլիս գնացի ու էդ փողով էս մատանին առա, խանութի ամենալավը, ամենասիրունը, ամենաթանկը… Մորս էլ ուղարկեցի, համա՜… Մանո՛ւշ աղջիկ, հիմա տուր պատասխանդ, նշանածս դարձիր, մարդ ու կին լինենք… Գյուղխորհուրդի հետ խոսել եմ, ասում է՝ միասին կգրեմ, մի տուն կլինեք, մի ծուխ կլինեք:
…Մանուշը, գյուղի սիրունը, տղերքի հոգեհանն ու սրտամաշը, հիմա՝ մազը ճերմակ, գլխաշորը ճակատին, հիմա՝ մեջքը խոնարհված, աչքերն էլի կրակ ու սիրուն, բայց կնճռերիզ, հայացքն էլ գետնին, բայց չէ՜, «հա՛, հպատակ եմ» խոսքը լեզվին չի գալիս, չի ծաղկում շուրթին:
Գևորն էլ մարդ էր, հո քարից չէր, մի օր էլ ընկճվեց ու խռովեց իր բախտից էլ, Մանուշից էլ: Նեղացել էր, փակվել տանը, էլ առաջինը չէր բարևում նախրապանին ու ոչ էլ արեգակը դեռ մի ոտնաչափ չբարձրացած՝ կանգնում գյուղի ծայրի տան դիմաց, ձեռքը արևփակ անում ու…
Գյուղում ոչ ոք դա ո՛չ տեսավ, ո՛չ էլ նկատեց: Մանուշի հիվանդանալու մասին անգամ մի շաբաթ հետո իմացան, երբ լքված, դատարկ երեք տներից այն կողմ ապրող հարևանուհին մի պտղունց աղ տանելու էր եկել ու տեսել, որ Մանուշը, վաղուց պաղած աղյուսը ցավող կողին դրած, պառկած է գրեթե անկենդան:
Չէ՜, Գևորը խիստ էր նեղացած, ախր, ուզում էր հենց էն օրը, հենց գետափից, եղած տեղից առնի, սարերը տանի, բայց թողեց ու փախավ, խնամախոս ուղարկեց՝ «հա» չասաց, ճերմակեցին արդեն, բայց քարը փեշից չի թափում, մատանին մատին չի առնում…
Միայն երկու օր հետո հերսը թողեց ու առավոտ կանուխ գնաց, Մանուշի դռանը հասավ: Ինչո՞ւ պիտի ձայն տար, ո՞վ էր դուռը բացելու… քանի օր հավերի ձվերը չէին վերցրել, հիմա հավաքել, գրպաններն էր լցրել: Որ հանկարծ էլի ձեռքից չգցի ու շան բաժին անի, կամաց, զգույշ ուսով հրեց ծանր դուռը: Կիսաբացվածքից գլուխը ներս խցկեց, գլխարկն առավ մեխին ու հատակին ընկավ… Հազիվ կռացավ, վեր առավ ու նայեց թախտին:
…Մանուշակը ձեռքը դրել էր վաղուց պաղած աղյուսին, մյուս ձեռքը մաշված, քրքրված պարանի նման կախված էր բարձի կողքից: Աչքերը բաց էին, առաստաղին հառված… գեղեցիկ, պաղ ու անկենդան: Գևորը լուռ ու դանդաղ ծունկի իջավ, ասես պարաններից կախ դագաղ էին իջեցնում փոսի մեջ:
***
Մանուշակի մոտիկ հարազատները վաղուց մահացել էին, ինքն էլ հանգուցյալ ծնողների տարիքին էր արդեն: Գևորի համար նա ձորի աղջիկն էր, թաց ու թափանցիկ շորը տաք, վարդագույն մարմնին կպած, ոլոր հյուսքն ուսերից կախ, կուրծքն անհանգիստ հևքով, պտուկները հասած մոռեհատիկ…
– Էս ջահել, կոկոն, սիրուն աղջկան պառավների մոտ հարմար չի, չի լինի… Էնտեղ, վերևում, վարդի թփի մոտ…
Դագաղի կողքին, կիսամութ տանը մի քանի սմքած պառավ էին, ուրիշ մեկն էլ չկար, որ չհամաձայներ կամ առարկեր:
Այդպես էլ արեց: Կայծակը պառավել էր արդեն, ինքն էլ ծեր էր, չէր կարող հեծնել այլևս, ուրիշներն էլ չէին գնի, ո՞ւմ էր պետք հալից ընկած յաբուն: Գազի բալոնի հետ երկինք համբարձված հորից կիսաքանդ տունն էր մնացել ու դարբնոցի սարքուկարգը: Որոշեց դրանք վաճառել՝ հոգեհացի համար արված պարտքը մարելու և շիրմաքար պատրաստելու համար:
…Ո՞վ էր հետաքրքրվելու նրանով կամ ո՞վ պիտի հաշվեր, բայց մի քանի օր էր, թե մի քանի շաբաթ, տնից դուրս չեկավ: Օրերը ցրտել էին, ծխնելույզից թույլ ծուխ էր ելնում, և հետաքրքրվողը պիտի հասկանար, որ տանը շունչ ու կենդանություն կա:
…Կիրակի էր, թեք, գերեզմանոց տանող ճամփան՝ սգերես ու սովորականից մարդաշատ:
Դարպասից առաջին ներս մտնողը գերեզմանափոր Ժորիկն էր: Նայեց թոշնած ծաղիկներով վարդի թփի կողմն ու թոնթորաց. «Լացող էլ կա: Տո ասա՝ համբերի, էլի՛, մենակ ինչի՞ ես գալիս»:
Մոտեցավ թարմ հողաթմբի կողքի շիրմաքարին խոնարհված մարդուն, քաշեց ուսից: Նրա վտիտ մարմինը սահեց քարից ու թեքվեց հողաթմբին: Դեմքը գունատ էր, հանգիստ ու խաղաղ:
– Հա էլի՜, Գևորն ա…
Մեկն ասաց. «Սոված, ծարավ էր մնում, աչքերը մթնել, վայր է ընկել»: Մյուսն էլ՝ Մլի աղբյուրի ձորի եղածի հաստատ իմացությամբ. «Չէ՛, ինքն է գլուխը զարկել քարին, սիրում էր ախր…»:
Էլի ինչ-որ մարդիկ ինչ-որ բաներ ասացին, բայց ի՞նչ կարևոր է, թե ով ինչ էր ասում…
Երբ Ժորիկն ուղղեց Գևորի մարմինը և աջ ձեռքն էլ քաշեց շիրմաքարի կողից, որ խաչի կրծքին, բոլորը տեսան սմքած, ծռված մատների մեջ սեղմված մեծ, կարմիր ակով մատանին… Մանուշի նշանի մատանին:
…Դին գյուղ չիջեցրին. ո՞ւմ տուն կամ ինչի՞ համար: Մեկը հիշեց, որ ժառանգ չունեցող Գիգոլը իր համար դագաղ է շինել ու դրել տանիքում:
«Որ մեռնի, մի բան կանենք»,- որոշեց գերեզմանափոր Ժորիկն ու ասաց, որ մեկը գնա, դագաղը Կայծակի մեջքին դնի ու բերի: Բերեցին, Գևորի տանն ունեցած երեսատեղի շորերն էլ հետը: Ժորիկն ասաց, որ ափսոս է, միտք չունի հողի տակ դնեն, և կապոցը խրեց գոտու տակ: Դագաղն էլ ներկված չէր, բայց այդ փոքրիկ, փոքրիկ գյուղում ներկ որտեղի՞ց:
Թաղեցին Մանուշի կողքին: Գևորի հոգացած շիրմաքարի մի երեսին ՄԱՆՈՒՇ էր գրված, Ժորիկը ածուխի կտոր վերցրեց խնկամանից ու մյուս երեսին էլ ԳԵՎՈՐ գրեց:
…Յոթին, քառասունքին գյուղացի մի քանի հարևան ու ծանոթ-բարեկամ եկան, կանգնեցին շիրմաքարի մոտ և անխոս ու լուռ գնացին դեպի իրենց հին ու նոր ցավերի անմոռաց ցելերը: Փոքրիկ, փոքրիկ գյուղի ևս երկու տան պատուհաններում այլևս լույս չերևաց:
***
…Անձրևն ու քամին դեռ չէին ջնջել սև ածուխով գրված տառերը, ու նույնիսկ գերեզմանատան դարպասի մոտից կարելի էր կարդալ՝ ԳԵՎՈՐ:
Ասում-խոսում էին, թե Կայծակն ամեն գիշեր գալիս, կանգնում է Մանուշի ու Գևորի շիրմաքարի մոտ ու խոշոր-խոշոր արցունքներ թափում աչքերից:
Բոլորը չէ, որ հավատում էին դրան, բայց շատերն էին տեսել, որ նա երբեմն գալիս ու երկար-մոլոր կանգնում է Մլի աղբյուրի ձորում, սմբակներով զարկում մամռապատ ջրաքարերին և վրնջում թախծաձայն…
