ԱՂԲՅՈՒՐԻ ՁՈՐԸ / ­Սամ­վել ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ

Ա­նու­նը Գ­ևոր էր: Դե, բո­լորն այդ­պես էին կան­չում, չնա­յած ծխա­մատ­յա­նում ու անձ­նագ­րում Գ­ևորգ էր գրված, ինքն էլ չգի­տեր՝ հո­րա­կա՞ն, թե՞ մո­րա­կան պա­պի ա­նունն էր:
Գ­ևո­րը գյու­ղում ե­թե ոչ ա­ռա­ջի­նը, ա­պա հաս­տատ երկ­րորդն էր արթ­նա­նում… նախ­րա­պա­նից հե­տո: Արթ­նա­նում ու ար­դեն բա­վա­կա­նին խո­նարհ­ված, հար­ցա­կան­ված մարմ­նի հե­նա­րան ձեռ­նա­փայ­տը կտկտաց­նե­լով գնում, հաս­նում էր գյու­ղի մյուս ծայ­րը:
Իսկ նրա ա­մե­նօր­յա ոտ­նա­փայ­տա­ձայն ճամ­փան նույնն էր, որ գյու­ղա­վեր­ջի ո­լո­րա­նում թեք­վում, ա­ռանձ­նա­նում էր մեծ ճա­նա­պար­հից, նե­ղա­նում, նե­ղա­նում էր ու դառ­նում կա­ծան: Մի քիչ վեր­ևում կա­ծանն էլ կեռ­ման էր տա­լիս, դառ­նում ա­րա­հետ ու վեր­ջա­նում, մա­րում հենց այն­տեղ, ուր Գ­ևորն էր գնում:
Շու­քա­կո­րույս, զա­ռամ­յալ տուն էր: Տուն ա­սե­լը մեղք է, ճմռթված կե­պիի նման մամ­ռա­պատ, կղմինդ­րե տա­նիք էր՝ հեն­ված չորս քա­րու­քանդ, ճաքճք­ված պա­տե­րին: Սա էր ե­ղա­ծը, բայց ցան­կա­ցած դղյակ ու պա­լատ չէր կա­րող Գ­ևո­րի հա­մար ա­վե­լի շքեղ, գե­ղե­ցիկ ու վեհ լի­նել:
Գա­լիս էր շտա­պա­քայլ, մի պահ կանգ առ­նում, շուն­չը տե­ղը բե­րե­լու հա­մար հեն­վում ձեռ­նա­փայ­տին: Տու­նը բարձ­րա­դիր էր, թի­կուն­քին՝ լա­զուր ու լու­սա­պայ­ծառ եր­կին­քը…
Նախ պա­ռա­վի ոտ­քե­րի նման ծուռ տան սյու­նե­րի միջև կապ­ված պա­րա­նին էր նա­յում. թե որ թար­մութ­յու­նը վա­ղուց կորց­րած փոխ­նորդ տա­կա­շոր էր փռված, վրա­յից էլ թան­զի­ֆով ծած­կած, ու­րեմն նա ան­պայ­ման տանն է: Թեև գնա­լու տեղ էլ չու­ներ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, թե որ հար­ևա­նի տուն էլ թեք­վե­լիս լի­ներ, հա­վա­քում էր «ան­տե­րը»:
Գ­ևո­րը չէր կա­րող կան­չե­լուց ա­ռաջ ձեռ­քը հո­վա­նի չա­նել.
– Մա­նո՜ւշ… Մա­նու­շա՜կ…
Կանչ­վո­ղը չգի­տես, թե երբ դուրս ե­կել ու ար­դեն կանգ­նած-հեն­ված էր սյա­նը, մի ձեռքն էլ լվաց­քի պա­րա­նին, բայց պա­տաս­խան չկար: Գ­ևո­րը դի­տա­վոր­յալ, նոր կան­չից ա­ռաջ հա­զաց խռպա­ձայն.
– Ա­սում եմ՝ Մա­նու­շա՜կ:
– Հա՜,- պա­տաս­խա­նեց դռան ճռռո­ցի նման­վող ձայ­նով:
– Մա­նո՛ւշ, ա­սում եմ…
– Չոռ ու ցավ ես ա­սում, ար­դեն հա­զար ան­գամ ա­սել ես:
– Չէ՛, չես փոխ­վում, նույնն ես, չար ես:
– Հա­վը կչկչում էր ա­ռա­վոտ կա­նուխ… նա­յի, էն թփի տակ, խո­տե­րի մեջ:
– Կար­մի՞­րը:
– Չէ՛, սևը, ո՞նց ես ու­տե­լու, ե­փա՞ծ, թե՞ ձվա­ծեղ:
– Ե­փա՜ծ, խա­շա՜ծ, խո­րո­ված, ոնց որ դու ինձ խա­շե­ցիր ու խո­րո­վե­ցիր:
Դու­ռը ճռռա՞ց, թե՞ Մա­նու­շա­կը խո­սեց, բայց Գ­ևորն ար­դեն կանգ­նած էր շե­մին, ա­մեն ա­փի մեջ էլ մի ձու, ձեռ­նա­փայ­տը թևա­տա­կին: Մա­նու­շին տես­նե­լով՝ ան­շուշտ շատ ու­րա­խա­ցավ, սա­տա­նան էլ գլխին բրթեց, և լա­րա­խա­ղա­ցի օ­յին­բա­զի նման վեր նե­տեց ձվե­րը՝ նո­րից բռնե­լու հույ­սով:
– Այ հո­ղերս գլխի՛դ, չգի­տե՞ս, որ էլ ա­ռաջ­վա­նը չես, որ էլ չես կա­րո­ղա­նո՜ւմ:
– Ո՞նց թե՝ չեմ կա­րո­ղա­նում, ի՞ն­չը չեմ կա­րո­ղա­նում,- փնթփնթաց Գ­ևորն ու վեր ըն­կավ մո­տիկ ա­թո­ռին…

***
Ու­սու­մը կի­սատ թո­ղած, խել­քը սա­րե­րին ու սա­րե­րում սան­ձա­զերծ վար­գող նժույգ­նե­րին տված ջա­հել էր: Չ­նա­յած ազ­դե­ցիկ, բայց դպրո­ցի տնօ­րեն Ծա­տուր­յա­նի ու գյու­ղա­պետ Ղու­կաս­յա­նի՝ զո­ռով դպրոց վե­րա­դարձ­նե­լու սար­սափն այն­քան էլ մեծ չէր, որ սիրտն ու­զած ժա­մա­նակ սա­րե­րը չթող­ներ ու ան­թամբ Կայ­ծա­կին հե­ծած գյուղ չիջ­ներ: Թռչ­քա­պա­րան խա­ղա­լիս Նա­զո­յի փե­շը վեր էր բարձ­րա­նում, ու ոտ­քե­րը, որ բաց­վում էին ծնկից վերև, ո՜նց էին պեծ­պե­ծին տա­լից, ո՜նց էին աչ­քե­րը ծա­կում:
Կա­րո­տում էր, կա­րո­տում էր էս բո­լո­րին ու Կայ­ծա­կին քրտնա­թոր ա­նե­լով գա­լիս, հաս­նում էր գյու­ղա­մեջ: Ն­ժույ­գը վրնջա­լով սլա­նում էր փո­շե­կո­լոլ, կեռ­ման-կեռ­ման, չա­փա­րա­խեղդ փո­ղոց­նե­րով: Փո­շու ամ­պե­րի մի­ջով ան­գամ Գ­ևո­րը տես­նում, նկա­տում էր ճամ­փա­շա­րուկ տնե­րի նեղ­լիկ պա­տու­հան­նե­րից ծիկ­րա­կող աղ­ջիկ­նե­րին:
Այս­պես, մինչև ի­րի­կուն, երբ հոգ­նած, դադ­րած ձին այլևս չէր ար­ձա­գան­քում մտրա­կի հար­ված­նե­րին, երբ Գ­ևոր­գը ձիու գլու­խը թե­քում էր դե­պի ձո­րը, դե­պի ան­տա­ռա­փեշ Մ­լի աղբ­յուր…
…­Կայ­ծա­կը կանգ ա­ռավ հան­կարծ ու սկսեց սմբա­կել գե­տա­փի մամ­ռա­կալ քա­րե­րին: Կարմ­րա­շոր աղ­ջի­կը կու­ժը դրել աղբ­յու­րի շուր­թին և միահ­յուսքն էր քան­դում-հյու­սում, քան­դում-հյու­սում: Միլ աս­վա­ծը տե­ղի լեզ­վով բա­րակ, նվազ է նշա­նա­կում, ուս­տի՝ Գ­ևո­րը գի­տեր, որ ե­թե նույ­նիսկ կու­ժը կի­սով չափ էլ լցված լի­նի, ին­քը գո­նե մի ժամ պի­տի սպա­սի, որ հա­գեց­նի ծա­րավն ու Կայ­ծա­կին էլ բռա­մեջ ջուր տա:
…­Գըլտ, գըլտ… ը­հը՜, ու­րեմն ջու­րը կժի բկին է հա­սել: Ա՜հ… սա էլ աղջ­կա թեթև տնքոցն էր, որ շուր­թա­կախ ե­ղավ կուժն ու­սե­լիս: Տիկ-թխկ, տիկ-թխկ… սա էլ նրա ոտ­նա­ձայ­ներն են առ­վափ քա­րե­րին: Գ­ևոն շրջվեց… հրես, ար­դեն դեմ դի­մաց է ի­րեն. մի ձեռ­քով ու­սա­դիր կուժն է բռնել, մյու­սով հյուսքն է քան­դում ու ո­լո­րում: Կայ­ծա­կը բարձ­րաց­րեց գլու­խը, թա­փա­հա­րեց խռիվ բաշն ու հան­գիստ վրնջաց: Գ­ևո­րը գի­տեր, որ ձիե­րը հա­ճույ­քով են նա­յում կա­նանց ու հա­ճույ­քով էլ առ­նում ի­րենց մեջ­քին, աշ­խարհ էլ քանդ­վի, վեր չեն թռչի, ցած չեն նե­տի: Հան­գիստ շո­յեց, հար­դա­րեց նժու­գի բա­շը.
– Հա՛, տե­սել եմ, ախ­պե՛րս, դու ճան­ճերդ քշի, հո դա էլ չեմ ես ա­նե­լու, պո­չը քոնն է, ես հո պոչ չու­նեմ, ա­հա, տես,- ա­սաց ու թի­կուն­քով շրջվեց դե­պի ձին:
Աղ­ջի­կը կանգ ա­ռավ ապ­շա­հար.
– Ի՜նչ:
– Քեզ չեմ ա­սում, դու կուժդ ցած դիր, շունչ առ: Վա՜յ, Սմ­բատ քե­ռու աղ­ջիկն ես՝ Մա­նու­շը:
– Հա՛… ձին քո՞նն է:
– Չէ՛, Ք­յո­ռօղ­լուց եմ գո­ղա­ցել:
– Ք­յո­ռօղ­լին ո՞վ է:
– Ք­յո­ռօղ­լին էլ շուն շան որ­դի է, թուրք ա­վա­զակ է, ես չեմ տե­սել, քե­ռուցս եմ լսել:
– Հա­պա ա­սում ես:
– Ա­սում եմ՝ կուժդ գետ­նին դիր, շունչ առ:
Աղջ­կա չթե կարմ­րա­շո­րը մինչև գոտ­կա­տեղ թրջվել, կպել էր մարմ­նին: Ինքն էլ խո­նար­հեց աչ­քե­րը, տե­սավ, շա­ռա­գու­նեց հա­գած շո­րի գույ­նի.
– Կու­ժը ծակ­վել է, թրջում է, շուտ տուն հաս­նեմ:
Գ­ևո­րը մի քայլ ա­ռաջ ե­կավ, կանգ­նեց կա­ծա­նին… միաչ­քա­նի, շի­լաչք կամ հավ­կուր էլ լի­ներ՝ չէր կա­րող չտես­նել, որ Սմ­բա­տի աղ­ջի­կը կարմ­րա­շո­րի տա­կից շա­պիկ չու­նի, կրծքե­րին էլ՝ կրծկալ: Շո­րը թա­ցա­ցել ու կպել է մարմ­նին, կպած է, թաց ու թա­փան­ցիկ: Վար­դա­գուն­ված, վառվ­ռող մաշկն էլ է տես­նում, կրծքա­մեջ ու աջ լան­ջի վրա­յի խա­լերն էլ… Գ­ևո­րը թո­ղեց սան­ձը, ձեռ­քը բե­րա­նին տա­րավ, որ շնչակ­տուր լի­նե­լը չեր­ևա: Հ­ևո­ցը հա­զիվ զսպեց, Մա­նուշն ար­դեն գիրկն էր ընկ­նում:
– Սմ­բա­տի՛ աղ­ջիկ, ես վե­ցե­րոր­դում էի, դու էլ ա­ռա­ջի­նում…
– Չ­գի­տեմ, չեմ հի­շում, չեմ տե­սել, ես…
Հուզ­մուն­քից կուրծ­քը վե­րու­վա­րում էր: Մի ձեռ­քը կժի ուն­կին էր, մյուսն էլ քանդ­ված, շաղ­ված, ու­սե­րից վիժ ծա­մե­րին տա­րավ, պի­տի ետ տա­ներ, վա­ներ Գ­ևո­րի՝ ի­րեն պար­զած, ի­րեն մո­տե­ցող ձեռ­քը, բայց հյուս­քին տա­րավ, ինքն էլ չհաս­կա­ցավ, չի­մա­ցավ, թե ին­չու կանգ ա­ռավ: Կուժն ի­ջեց­րեց ու­սից, դրեց կա­ծա­նա­կող թմբին, ոտ­նա­թաթն էլ տա­կը դրեց, որ չընկ­նի, չգլոր­վի: Ինքն էլ չի­մա­ցավ, թե ինչ­պես բարձ­րաց­րեց միշտ խո­նարհ հա­յացքն ու նա­յեց Գ­ևո­րի աչ­քե­րին.
– Դա­սի չէիր գա­լիս, բայց… Գ­ևորգն ես, չէ՞… դարբ­նո­ցի մոտ է ձեր տու­նը:
Գ­ևորն է­լի ա­ռաջ ե­կավ, կպա՞վ, թե՞ հրեց, գցեց Մա­նու­շի ոտ­քին հե­նած կու­ժը.
– Հա՛, դարբ­նո­ցի մոտ… քու­րան էլ տաք, թեժ, քո նման վա­ռող, քո նման այ­րող…
Աղջ­կա թաց փե­շերն ար­դեն հպված, կպած էին Գ­ևո­րի այր­վող ոտ­քե­րին: Ն­ժույ­գի որձ, առ­նա­կան խրխին­ջը խառն­վեց նրանց՝ գե­տի կո­հակ­նե­րի նման խշխշա­ցող, գա­լար­վող ան­հան­գիստ հևքին…
…Այդ­պես թևա­տա­րած, այդ­պես ա­նօգ­նա­կան, վի­րա­վոր լորն է թպրտում գետ­նին… Աղ­ջի­կը երբ բա­ցեց ա­հից ու ցա­վից ու­ռած, փքված կո­պե­րը, գլխա­վեր­ևում ամ­պա­քու­լա, կապ­տա­ծիր եր­կինքն էր և­ եր­կու կռռա­ցող ագ­ռավ ըն­կու­զե­նու չո­րա­ցած ճյու­ղե­րին… Գ­լու­խը բարձ­րաց­րեց գլա­քա­րից, մշուշ­ված հա­յաց­քի դի­մաց Գ­ևո­րի վառ­վող դեմքն էր, նժույ­գի ջրվեժ բա­շը ու է­լի ագ­ռավ­նե­րը չո­րա­ցած ճյու­ղե­րին: Հաս­կա­ցավ՝ հո­գու, սրտի, ար­յան մեջ մտավ ե­ղա­ծը, լռեց, լռեց եր­կար ու ծղրտաց հան­կարծ.
– Փա­խիր,- շշնջաց խռպա­ձայն, հևա­բեկ,- հերս սպա­նե­լու ա… Էս ի՞նչ ա­րիր, սա­րի չո­բան, բռի արջ… Հերս սպա­նե­լու ա, դու թո­փալ Վա­լո­դի տղեն, ես՝ ի­գիթ Սմբա­տի աղ­ջի­կը, իմ մե­րը՝ խա­նում Շար­մա­ղը, քո մե­րը՝ բո­շա Վար­դու­շը… ես՝ ան­մեղ աղ­ջիկ, դու՝ կա­պը կտրած ա­վա­րա… սպա­նե­լու ա… փա­խիր, կո­րիր, չքվիր… եր­կու­սիս էլ սպա­նե­լու ա…
Գ­ևո­րը շալ­վա­րի գո­տին էր քա­շում՝ ար­մուն­կով մի կողմ հրե­լով, հե­ռաց­նե­լով Կայ­ծա­կի գլու­խը: Ծն­կեց, չո­քեց ջրա­քա­րե­րի վրա, Մա­նու­շի կող­քին, մտա­ծեց թե չմտա­ծեց, վզա­կո­թը քո­րեց ու ա­սաց.
– Կայ­ծա­կը պինդ, ա­մուր յա­բու է, կտա­նի, եր­կու­սիս էլ կտա­նի, թե որ փախ­չում ենք, եր­կու­սով փախ­չենք, հերդ սա­րե­րում, ծմակ­նե­րում մեզ ո՞նց է գտնե­լու… միա­սին փախ­չենք, ի­րար հետ գնանք:
Մա­նու­շը Գ­ևո­րին չէր նա­յում, ծա­ռա­կա­տար թա­ռած ագ­ռավ­նե­րին էր տես­նում ու երկն­քի ծվեն-ծվեն ե­ղած, փերթ­փերթ­ված ամ­պե­րը: Աչ­քերն ար­ցուն­քով լցվե­ցին, ու այլևս չէր տես­նում ո­չինչ…
Գ­ևո­րը շրջվել ու փու­թով ձիու փոր­կա­պե­րը ձգում, թամբն էր ամ­րաց­նում.
– Կայ­ծա­կը կտա­նի, սա­րե­րը կհասց­նի, էլ ո՞վ է մեզ գտնե­լու, էլ ո՞վ…
Երբ շրջվեց, Մա­նու­շը գե­տաո­լո­րի մոտ էր ար­դեն, թփա­րան­քից շո­րի կար­միրն էր եր­ևում ու նրա ան­զուսպ հե­կե­կոցն էր խառն­վում ագ­ռավ­նե­րի չդա­դա­րող կռնչո­ցին… «­Մա­նո՜ւշ, Մա­նո՜ւշ», բայց Մա­նուշն ար­դեն միայն գե­տի միա­լար խշշոցն էր լսում ու իր ան­զուսպ լա­ցի ձայ­նը:

…­Փոք­րիկ, մի բուռ գյուղ էր, մի ծայ­րից մյուս ծայ­րը բամ­բա­սանքն ա­վե­լի շուտ էր հաս­նում, քան ծա­գող Ար­ևի լույ­սը: Սա էլ հո բամ­բա­սանք չէր, իս­կը ե­ղած էր ու պի­տի ի­մաց­վեր, թա­ղե­թաղ, տնե­տուն, բեր­նե­բե­րան ու ա­կան­ջեա­կանջ պի­տի լի­ներ: Ի՞նչ ի­մա­նաս, թե Գ­ևո­րը որ սա­րու­ձո­րում, որ քա­րայ­րում կամ ծա­ռի փչա­կում էր թաքն­ված: Մեկ է, չէր գտնի, թե որ ի­գիթ Սմ­բա­տը հրա­ցանն առ­ներ ու գնար ետ­ևից:
Կարգ չէր, ըն­դուն­ված չէր զան­ցան­քի ու հան­ցան­քի հա­մար դատ ու դի­վա­նի դու­ռը գնալ: Քա­ղա­քում մի­լի­ցիա կար, դա­տա­րան կար, բայց պա­տիժ ո­րո­շո­ղը կամ նե­րո­ղը գյուղ­խոր­հուրդն էր ու ալ­ևոր­նե­րի կար­ծի­քը: Մա­նու­շին ո՛չ դա­տա­րանն էր հե­տաքրք­րում, ո՛չ էլ գյուղ­խոր­հուր­դը… Հոր հար­ված­նե­րի ցա­վը դեռ չէր անց­նում, ա­կանջ­նե­րում էլ մոր ա­նո­ղոք ա­նեծքն էր կրկնվում ու շու­լալ­վում: Զար­մա­ցած էր, չգի­տեր՝ ին­չու, բայց Գ­ևո­րի հան­դեպ չա­րութ­յուն չու­ներ, ո՛չ ա­նու­նը լեզ­վին էր բե­րում, ո՛չ էլ ա­նի­ծում: Իր հետ ե­ղա­ծի ցա­վի ու վի­րա­վո­րան­քի մեջ մի հա­ճե­լի թե դու­րե­կան բան էլ կար, որն ան­ծա­նոթ էր, նոր էր, ան­հաս­կա­նա­լի էր, բայց գլուխն ուր էլ թե­քում, միտքն ուր էլ տա­նում, էդ ան­հաս­կա­նա­լին, էդ ան­ծա­նո­թը Գ­ևո­րի տես­քով, Գ­ևո­րի նման գա­լիս ու հևաս­պառ պինդ, պինդ փար­վում, կպչում էր մարմ­նին, կրծքե­րին, շուր­թե­րին, ազդ­րե­րին…
Օ­րե­րը, շա­բաթ­ներն ու ա­միս­ներն էս ե­ղած-չե­ղա­ծի հետ գործ չու­նեին. ե­կան ու ան­ցան: Գ­յու­ղի հի­շո­ղութ­յու­նում էլ անց­նում, մա­րում էր Մ­լի աղբ­յուր ձո­րում ե­ղած-պա­տա­հա­ծը: Գ­ևորն էլ մտա­ծեց, որ ի­գիթ Սմ­բա­տի զայ­րույթն էլ ան­ցած կլի­նի, ու մի օր նրան տե­սան Կայ­ծա­կին Մ­լի աղ­բու­րի ձո­րը տա­նե­լիս…
Կայ­ծա­կը խմում էր վրնջա­լով, մեկ-մեկ էլ սմբա­կով զար­կում, ջուր էր ցայ­տում Գ­ևո­րի ե­րե­սին: Ջ­րի ցայ­տան­քի հետ էն օր­վա հուշն էլ պի­տի գար ու վի­րա­վոր կա­քա­վի նման՝ մի թևը կախ, վի­զը թե­քած նստեր, թա­ռեր ու­սին… Սիր­տը դեռ էն ժա­մա­նակ կպավ… Թե որ չշրջվեր ու չտես­ներ, որ աղ­ջի­կը ո­լո­րա­նում է ար­դեն, պի­տի Կայ­ծա­կի թամ­բին առ­ներ, գիրկն առ­ներ ու կին տա­ներ ի­րեն, հարս տա­ներ հոր­նու­մո­րը, փե­շը գոտ­կում, ազդ­րե­րը բաց, ուրց քա­ղող, ծա­ղիկ քա­ղող պի­տի տա­ներ սա­րե­րին…
Մո­րը հա­մո­զե­լը հեշտ էր, նա էլ ա­մուս­նուն հա­մո­զեց, ու մի օր խնա­մա­խոս գնա­ցին:
Բայց չէ՛… չէ՛, է­լի՛, Սմ­բա­տի երկ­փո­ղա­նին նրանց ճա­կա­տին ուղ­ղելն էլ չլի­ներ, կա­պը կտրած ու­շունցն ու վրա քշելն էլ չլի­ներ, Մա­նու­շը «հա» չէր ա­սե­լու: Թե որ «հա» ա­սեր, գյու­ղում ո՞ր մե­կի բե­րա­նը փա­կեր, պի­տի խո­սեին, թե. «Մտ­քին ե­ղել է: Թե որ չի ե­ղել, ին­չի՞ ճամ­փան չի փո­խել, ին­չի՞ է կու­ժը ցած դրել… դո­շը բա­ցել ու աչքն աչ­քին է գցել, խոս­քը խոս­քին է կա­պել, մտքին լի­նե­լը էլ ո՞նց է լի­նում»:
Գ­յուղ­խոր­հուրդն ու պա­ռավ­ներն էլ հոր­դո­րե­ցին. «Ինչ ե­ղել, ե­ղել է, շանտ­ղութ­յուն է ա­րել, բայց դե, հի­մա էդ շան տղեն ե­կել ու իր ա­րա­ծի տերն է, մեղքն իր վիզն է առ­նում, աղջ­կան ծոցն է առ­նում…»:
Հոր՝ ի­գիթ Սմ­բա­տի հան­կար­ծա­մահ լի­նե­լուց հե­տո էլ Մա­նու­շը «հա» չա­սաց: Գ­յուղ էր, փոք­րիկ, պու­ճուր գյուղ էր, բայց եր­կու ձեռք, եր­կու բե­րան, մնա­ցա­ծին փակ ու կա­պանք չկար, պի­տի խո­սեին, թե. «Ա­սում էինք, չէ՞, մտքին ե­ղել է, հոր ահն էր, նրա մա­հա­նա­լուն էր սպա­սում»:
Շար­մա­ղը բախ­տա­խա­փան ե­ղած մի­նու­ճար աղջ­կա ցա­վին ու Սմ­բա­տի՝ ի­րի­կու­նը քնել-ա­ռա­վո­տը չարթ­նա­նա­լու դար­դին ինչ­պե՞ս էր դի­մա­նա­լու: Մի քա­նի օր ան­կո­ղին ըն­կավ: Հաս­կա­ցավ, որ գնում է ա­մուս­նու ետևից, կան­չեց Մա­նու­շին, ձեռ­քը գլխին դրեց.
– Ես մեռ­նում եմ, դու էլ մե­ծա­նում ես… քո բախ­տը էն շուն շան որ­դին ա, կա՛մ հի­մա գնա՝ աչքս տես­նի, կա՛մ էլ ին­ձա­նից հե­տո… հո­ղը խա­բա­րը կբե­րի:
Մե­նակ մնաց Մա­նու­շը իր է՜ն ցա­վի ու ի­րար հա­ջոր­դած նոր կսկիծ­նե­րի հետ:
Գ­ևո­րի հերն ու մերն էլ հո «քա­րի խեչ» չէի՞ն դառ­նա­լու, տա­րիք­ներն ա­ռել էին ար­դեն: Սկզ­բում մայ­րը՝ Վար­դու­շը, մա­հա­ցավ, եր­կար ա­միս­ներ ան­բու­ժե­լի հի­վան­դութ­յան ձեռ­քին տանջ­վե­լուց հե­տո: Ա­սում էին. «­Հարս­նա­քա­րի հո­նուտ­նե­րում սրա-նրա տա­կը մտնե­լու մեղ­քերն են դուրս գա­լիս»: Կ­նոջ էս մեղ­քե­րի մա­սին թո­փալ Վա­լո­դը ո՛չ գի­տեր, ո՛չ էլ ի­մա­ցավ: Ո­րո­շել էր դարբ­նո­ցում քու­րան ոչ թե «նախ­նա­դար­յան ձևով»՝ փայ­տա­ծու­խով բոր­բո­քել, այլ գնաց ու Թիֆ­լի­սից գա­զի բա­լոն բե­րեց: Դարբ­նա­կան ի­մա­ցութ­յամբ ու վար­պե­տութ­յամբ սար­քեց, միաց­րեց ու փոր­ձարկ­ման օ­րը ձայն տվեց հար­ևա­նին, ա­րա­ղը, թթուն, կծուն դրեց սե­ղա­նին ու վա­ռեց քու­րան ու… եր­կինք համ­բարձ­վե­ցին բա­լոնն էլ, ինքն էլ:
Այս­պես հեր­թով ու ան­հերթ դա­տարկ­վում էր ա­ռանց այն էլ կի­սա­դա­տարկ գյու­ղը: Տա­րի­նե­րը գնա­ցին, տա­րի­նե­րի հետ էլ՝ բո­լոր նրանք, ով­քեր լսել էին ու գի­տեին Մ­լի աղբ­յու­րի ձո­րի պա­տա­հա­ծը, Գ­ևո­րի սա­րեր փախ­չելն ու նրա հոր­նու­մոր ճա­կա­տին Սմ­բա­տի՝ երկ­փո­ղա­նի պար­զե­լը: Գի­տե­ցող­ներն էլ ո­տու­ձե­ռից ըն­կած, անց­յա­լի ու ներ­կա­յի սահ­մա­նը մո­ռա­ցած պա­ռավ­ներն էին, որ պա­տու­հան­նե­րի մոտ կանգ­նած՝ ե­կող ու անց­նող օ­րերն էին հաշ­վում՝ ա­մեն նո­րը ի­րենց հա­մար գու­ցե թե վեր­ջի­նը հա­մա­րե­լով…
Գ­ևորն ու կժով աղ­ջիկն էլ վա­ղուց ճեր­մա­կել էին: Մա­նու­շը սի­րուն էր, կրա­կի կտոր ու չնա­յած ձո­րում ե­ղա­ծին՝ ու­զող­ներ շատ ու­ներ… Բայց «նա­մու­սը ձո­րում թո­ղա­ծին» կնո­ջից բա­ժան­ված Վա­ղոն պի­տի խնա­մա­խոս գար, աչ­քը շիլ Բար­սե­ղը կամ բոզ Սի­րու­շի բիճ տղա Կա­րոն, բայց նրան­ցից ոչ մե­կին «հա» չա­սաց: Ար­դեն երբ հա­սուն կին էր, է­լի մի քա­նի շո­ռաչք շա­նոր­դի­ներ պա­տեհ ու ան­պա­տեհ ժա­մի բա­ցե­ցին նրա դու­ռը, բայց երբ նրա ծղրտո­ցը քու­չա-քու­չա գնա՜ց ու գյու­ղի վե­րին թա­ղի տնե­րին հա­սավ, նրա տան մո­տով անց­նող կամ դու­ռը բա­ցող այլևս չե­ղավ:
…­Ճեր­մա­կել էր ար­դեն, բայց աչ­քե­րի փայ­լը նույնն էր, ու քայլ­քի մեջ դեռ կա­քա­վա­շո­րորքն ու եղ­նի­կա­ճեմն էր մնա­ցել:
Ար­դեն շա՜տ ուշ, ար­դեն բո­լոր ժա­մա­նակ­ներն ան­ցած-գնա­ցած, ինքն էլ չի­մա­ցավ, թե ին­չու, ինքն էլ չի­մա­ցավ, թե ինչ­պես, ինքն էլ զար­մա­ցավ ու ապ­շեց, բայց մե­կի, միայն մե­կի ա­ռաջ բա­ցեց դու­ռը… Կանգ­նել ու ան­խոս միմ­յանց էին նա­յում:
Կանգ­նել ու եր­կուսն էլ ար­տաս­վում էին ան­ձայն, մեծ ու ծանր ար­ցունք­նե­րով…

***
Գ­ևո­րը ոնց որ հան­ցանք գոր­ծած լի­ներ, նստել լու­ռու­մունջ, եր­կու ձեռ­քե­րը ծնկնե­րին դրել ու պար­զել էր ա­ռաջ, կար­ծես դա­տավ­ճի­ռը քիչ ա­ռաջ լսած դա­տա­պարտ­յալ լի­ներ, որ սպա­սում էր ձեռ­նաշղ­թա­նե­րին ու վաս­տա­կած պա­տի­ժը կրե­լուն: Վա­ղուց չներկ­ված կամ ընդ­հան­րա­պես չներկ­ված հա­տա­կին ջարդ­ված ձվե­րը տա­րած­վել-փռվել էին, կճեպ­նե­րը՝ ցա­քու­ցիր, մե­ջի դե­ղին ու սպի­տակն էլ խառն­ված ի­րար: Գ­ևո­րը նույ­նիսկ ձեռքն ա­ռաջ մեկ­նեց, ու­զում էր հա­վա­քե՞լ, թե՞ ան­հույս ափ­սո­սանք էր: Մա­նու­շի ձայ­նից սթափ­վեց.
– Հի­մա ի՞նչ ցավ ու կրակ ես ու­տե­լու, հը՞…
Գ­ևո­րը ո­չինչ չպա­տաս­խա­նեց, ան­թարթ ու մե­ղա­վոր՝ փշրված հավ­կիթ­նե­րին էր նա­յում:
Աստ­ված գի­տի, թե ին­չու և­ ինչ­պես, Մ­լի աղբ­յու­րի ձո­րից մնա­ցած վի­րա­վո­րանքն ու քե­նը տա­րի­նե­րի հետ ան­ցել էր ար­դեն, ու Մա­նուշն այս­պես տնա­վա­րի էր խո­սում Գ­ևո­րի հետ: Գ­ևո­րը այդ տնա­վա­րութ­յու­նից սիրտ ա­ռավ, ոգ­ևոր­վեց ու ա­մեն, ա­մեն ան­գամ­վա նման ոտ­քի ե­լավ, վի­զը ծռեց, խո­նար­հեց գլու­խը.
– Մա­նո՜ւշ, Մա­նու­շա՜կ աղ­ջիկ, ա­սում եմ…
Ու է­լի Մա­նու­շի նույն պա­տաս­խա­նը.
– Չոռ ու ցավ ես ա­սում, հա­զար ան­գամ ա­սել ես:
Գ­ևորն է­լի ինչ-որ բան քրթմնջաց ու վեր ըն­կավ էն ա­թո­ռին, ո­րին վեր էր ըն­կած քիչ ա­ռաջ, ձեռ­քերն էլ ար­մունկ­նե­րից ցած, թույլ ու ան­զոր…
Ու է­լի քա­նի՜-քա­նի ան­գամ, հա­վե­րը ձու ա­ծեին թե չա­ծեին, Գ­ևո­րը դրանց վերև նե­տեր ու կա­րո­ղա­նար բռնել թե չկա­րո­ղա­նար, ձվա­ծեղն էլ ու­տեր թե ոչ, միև­նույն է, մի քա­նի ան­գամ ու նաև դուրս գա­լուց ա­ռաջ պի­տի ոտ­քի ել­ներ տաս­նութ տա­րե­կան պա­տան­յա­կի նման հեզ ու խո­նարհ և­ ա­մեն ան­գամ­վա նման, ա­մեն ան­գամ­վա պես ա­սեր նույ­նը.
– Մա­նո՜ւշ, Մա­նու­շա՜կ աղ­ջիկ, ա­սում եմ…
Մա­նու­շի սաստ­կա­ձայ­նը չէր ու­շա­նում, բայց եր­բեմն, ինչ­պես և­ այս ան­գամ, Գ­ևո­րը չլսե­լու էր տա­լիս Մա­նու­շի հո­խոր­տոցն ու ա­վար­տում խոս­քը.
– Ա­սում եմ, է՜ն ժա­մա­նակ, քո ու իմ ի­մա­ցած ժա­մա­նակ, նա­խի­րը վա­ճա­ռե­ցի ու սա­րից ի­ջա: Թիֆ­լիս գնա­ցի ու էդ փո­ղով էս մա­տա­նին ա­ռա, խա­նու­թի ա­մե­նա­լա­վը, ա­մե­նա­սի­րու­նը, ա­մե­նա­թան­կը… Մորս էլ ու­ղար­կե­ցի, հա­մա՜… Մա­նո՛ւշ աղ­ջիկ, հի­մա տուր պա­տաս­խանդ, նշա­նածս դար­ձիր, մարդ ու կին լի­նենք… Գ­յուղ­խոր­հուր­դի հետ խո­սել եմ, ա­սում է՝ միա­սին կգրեմ, մի տուն կլի­նեք, մի ծուխ կլի­նեք:
…­Մա­նու­շը, գյու­ղի սի­րու­նը, տղեր­քի հո­գե­հանն ու սրտա­մա­շը, հի­մա՝ մա­զը ճեր­մակ, գլխա­շո­րը ճա­կա­տին, հի­մա՝ մեջ­քը խո­նարհ­ված, աչ­քերն է­լի կրակ ու սի­րուն, բայց կնճռե­րիզ, հա­յացքն էլ գետ­նին, բայց չէ՜, «հա՛, հպա­տակ եմ» խոս­քը լեզ­վին չի գա­լիս, չի ծաղ­կում շուր­թին:
Գ­ևորն էլ մարդ էր, հո քա­րից չէր, մի օր էլ ընկճ­վեց ու խռո­վեց իր բախ­տից էլ, Մա­նու­շից էլ: Նե­ղա­ցել էր, փակ­վել տա­նը, էլ ա­ռա­ջի­նը չէր բար­ևում նախ­րա­պա­նին ու ոչ էլ ա­րե­գա­կը դեռ մի ոտ­նա­չափ չբարձ­րա­ցած՝ կանգ­նում գյու­ղի ծայ­րի տան դի­մաց, ձեռ­քը արև­փակ ա­նում ու…
Գ­յու­ղում ոչ ոք դա ո՛չ տե­սավ, ո՛չ էլ նկա­տեց: Մա­նու­շի հի­վան­դա­նա­լու մա­սին ան­գամ մի շա­բաթ հե­տո ի­մա­ցան, երբ լքված, դա­տարկ ե­րեք տնե­րից այն կողմ ապ­րող հար­ևա­նու­հին մի պտղունց աղ տա­նե­լու էր ե­կել ու տե­սել, որ Մա­նու­շը, վա­ղուց պա­ղած աղ­յու­սը ցա­վող կո­ղին դրած, պառ­կած է գրե­թե ան­կեն­դան:
Չէ՜, Գ­ևո­րը խիստ էր նե­ղա­ցած, ախր, ու­զում էր հենց էն օ­րը, հենց գե­տա­փից, ե­ղած տե­ղից առ­նի, սա­րե­րը տա­նի, բայց թո­ղեց ու փա­խավ, խնա­մա­խոս ու­ղար­կեց՝ «հա» չա­սաց, ճեր­մա­կե­ցին ար­դեն, բայց քա­րը փե­շից չի թա­փում, մա­տա­նին մա­տին չի առ­նում…
Միայն եր­կու օր հե­տո հեր­սը թո­ղեց ու ա­ռա­վոտ կա­նուխ գնաց, Մա­նու­շի դռա­նը հա­սավ: Ին­չո՞ւ պի­տի ձայն տար, ո՞վ էր դու­ռը բա­ցե­լու… քա­նի օր հա­վե­րի ձվե­րը չէին վերց­րել, հի­մա հա­վա­քել, գրպան­ներն էր լցրել: Որ հան­կարծ է­լի ձեռ­քից չգցի ու շան բա­ժին ա­նի, կա­մաց, զգույշ ու­սով հրեց ծանր դու­ռը: Կի­սա­բաց­ված­քից գլու­խը ներս խցկեց, գլխարկն ա­ռավ մե­խին ու հա­տա­կին ըն­կավ… Հա­զիվ կռա­ցավ, վեր ա­ռավ ու նա­յեց թախ­տին:
…­Մա­նու­շա­կը ձեռ­քը դրել էր վա­ղուց պա­ղած աղ­յու­սին, մյուս ձեռ­քը մաշ­ված, քրքրված պա­րա­նի նման կախ­ված էր բար­ձի կող­քից: Աչ­քե­րը բաց էին, ա­ռաս­տա­ղին հառ­ված… գե­ղե­ցիկ, պաղ ու ան­կեն­դան: Գ­ևո­րը լուռ ու դան­դաղ ծուն­կի ի­ջավ, ա­սես պա­րան­նե­րից կախ դա­գաղ էին ի­ջեց­նում փո­սի մեջ:

***
Մա­նու­շա­կի մո­տիկ հա­րա­զատ­նե­րը վա­ղուց մա­հա­ցել էին, ինքն էլ հան­գուց­յալ ծնող­նե­րի տա­րի­քին էր ար­դեն: Գ­ևո­րի հա­մար նա ձո­րի աղ­ջիկն էր, թաց ու թա­փան­ցիկ շո­րը տաք, վար­դա­գույն մարմ­նին կպած, ո­լոր հյուսքն ու­սե­րից կախ, կուրծքն ան­հան­գիստ հևքով, պտուկ­նե­րը հա­սած մո­ռե­հա­տիկ…
– Էս ջա­հել, կո­կոն, սի­րուն աղջ­կան պա­ռավ­նե­րի մոտ հար­մար չի, չի լի­նի… Էն­տեղ, վեր­ևում, վար­դի թփի մոտ…
Դա­գա­ղի կող­քին, կի­սա­մութ տա­նը մի քա­նի սմքած պա­ռավ էին, ու­րիշ մեկն էլ չկար, որ չհա­մա­ձայ­ներ կամ ա­ռար­կեր:
Այդ­պես էլ ա­րեց: Կայ­ծա­կը պա­ռա­վել էր ար­դեն, ինքն էլ ծեր էր, չէր կա­րող հեծ­նել այլևս, ու­րիշ­ներն էլ չէին գնի, ո՞ւմ էր պետք հա­լից ըն­կած յա­բուն: Գա­զի բա­լո­նի հետ եր­կինք համ­բարձ­ված հո­րից կի­սա­քանդ տունն էր մնա­ցել ու դարբ­նո­ցի սար­քու­կար­գը: Ո­րո­շեց դրանք վա­ճա­ռել՝ հո­գե­հա­ցի հա­մար ար­ված պարտ­քը մա­րե­լու և շիր­մա­քար պատ­րաս­տե­լու հա­մար:
…Ո՞վ էր հե­տաքրքր­վե­լու նրա­նով կամ ո՞վ պի­տի հաշ­վեր, բայց մի քա­նի օր էր, թե մի քա­նի շա­բաթ, տնից դուրս չե­կավ: Օ­րե­րը ցրտել էին, ծխնե­լույ­զից թույլ ծուխ էր ել­նում, և հե­տաքրքր­վո­ղը պի­տի հաս­կա­նար, որ տա­նը շունչ ու կեն­դա­նութ­յուն կա:

…­Կի­րա­կի էր, թեք, գե­րեզ­մա­նոց տա­նող ճամ­փան՝ սգե­րես ու սո­վո­րա­կա­նից մար­դա­շատ:
Դար­պա­սից ա­ռա­ջին ներս մտնո­ղը գե­րեզ­մա­նա­փոր Ժո­րիկն էր: Նա­յեց թոշ­նած ծա­ղիկ­նե­րով վար­դի թփի կողմն ու թոն­թո­րաց. «­Լա­ցող էլ կա: Տո ա­սա՝ համ­բե­րի, է­լի՛, մե­նակ ին­չի՞ ես գա­լիս»:
Մո­տե­ցավ թարմ հո­ղաթմ­բի կող­քի շիր­մա­քա­րին խո­նարհ­ված մար­դուն, քա­շեց ու­սից: Ն­րա վտիտ մար­մի­նը սա­հեց քա­րից ու թեք­վեց հո­ղաթմ­բին: Դեմ­քը գու­նատ էր, հան­գիստ ու խա­ղաղ:
– Հա է­լի՜, Գ­ևորն ա…
Մեկն ա­սաց. «­Սո­ված, ծա­րավ էր մնում, աչ­քե­րը մթնել, վայր է ըն­կել»: Մ­յուսն էլ՝ Մ­լի աղբ­յու­րի ձո­րի ե­ղա­ծի հաս­տատ ի­մա­ցութ­յամբ. «­Չէ՛, ինքն է գլու­խը զար­կել քա­րին, սի­րում էր ախր…»:
Է­լի ինչ-որ մար­դիկ ինչ-որ բա­ներ ա­սա­ցին, բայց ի՞նչ կար­ևոր է, թե ով ինչ էր ա­սում…
Երբ Ժո­րիկն ուղ­ղեց Գ­ևո­րի մար­մի­նը և­ աջ ձեռքն էլ քա­շեց շիր­մա­քա­րի կո­ղից, որ խա­չի կրծքին, բո­լո­րը տե­սան սմքած, ծռված մատ­նե­րի մեջ սեղմ­ված մեծ, կար­միր ա­կով մա­տա­նին… Մա­նու­շի նշա­նի մա­տա­նին:
…­Դին գյուղ չի­ջեց­րին. ո՞ւմ տուն կամ ին­չի՞ հա­մար: Մե­կը հի­շեց, որ ժա­ռանգ չու­նե­ցող Գի­գո­լը իր հա­մար դա­գաղ է շի­նել ու դրել տա­նի­քում:
«Որ մեռ­նի, մի բան կա­նենք»,- ո­րո­շեց գե­րեզ­մա­նա­փոր Ժո­րիկն ու ա­սաց, որ մե­կը գնա, դա­գա­ղը Կայ­ծա­կի մեջ­քին դնի ու բե­րի: Բե­րե­ցին, Գ­ևո­րի տանն ու­նե­ցած ե­րե­սա­տե­ղի շո­րերն էլ հե­տը: Ժո­րիկն ա­սաց, որ ափ­սոս է, միտք չու­նի հո­ղի տակ դնեն, և կա­պո­ցը խրեց գո­տու տակ: Դա­գաղն էլ ներկ­ված չէր, բայց այդ փոք­րիկ, փոք­րիկ գյու­ղում ներկ որ­տե­ղի՞ց:
Թա­ղե­ցին Մա­նու­շի կող­քին: Գ­ևո­րի հո­գա­ցած շիր­մա­քա­րի մի ե­րե­սին ՄԱՆՈՒՇ էր գրված, Ժո­րի­կը ա­ծու­խի կտոր վերց­րեց խնկա­մա­նից ու մյուս ե­րե­սին էլ ԳԵՎՈՐ գրեց:
…­Յո­թին, քա­ռա­սուն­քին գյու­ղա­ցի մի քա­նի հար­ևան ու ծա­նոթ-բա­րե­կամ ե­կան, կանգ­նե­ցին շիր­մա­քա­րի մոտ և­ ան­խոս ու լուռ գնա­ցին դե­պի ի­րենց հին ու նոր ցա­վե­րի ան­մո­ռաց ցե­լե­րը: Փոք­րիկ, փոք­րիկ գյու­ղի ևս­ եր­կու տան պա­տու­հան­նե­րում այլևս լույս չեր­ևաց:

***
…Անձրևն ու քա­մին դեռ չէին ջնջել սև­ ա­ծու­խով գրված տա­ռե­րը, ու նույ­նիսկ գե­րեզ­մա­նա­տան դար­պա­սի մո­տից կա­րե­լի էր կար­դալ՝ ԳԵՎՈՐ:
Ա­սում-խո­սում էին, թե Կայ­ծակն ա­մեն գի­շեր գա­լիս, կանգ­նում է Մա­նու­շի ու Գ­ևո­րի շիր­մա­քա­րի մոտ ու խո­շոր-խո­շոր ար­ցունք­ներ թա­փում աչ­քե­րից:
Բո­լո­րը չէ, որ հա­վա­տում էին դրան, բայց շա­տերն էին տե­սել, որ նա եր­բեմն գա­լիս ու եր­կար-մո­լոր կանգ­նում է Մ­լի աղբ­յու­րի ձո­րում, սմբակ­նե­րով զար­կում մամ­ռա­պատ ջրա­քա­րե­րին և վրն­ջում թախ­ծա­ձայն…