Զ-արթ­նու­մի ճա­նա­պար­հը,  որ ըն­թա­նում էր «Գ­րա­կան թերթ» գնաց­քով (Էս­սե «Գ­րա­կան թերթ» Գ­նաց­քի, Ան­տա­ռի և ­Գայ­լի մա­սին) / Նաի­րա ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ

­Մարդն ապ­րում է՝ հա­ճախ չըմբռ­նե­լով նա­խա­սահ­ման­վա­ծը, և­ ո­րո­նում է, չգի­տակ­ցե­լով՝ ի՞նչ, որ ա­վե­լի շատ նման է չիղ­ջաչք բա­ռա­խա­ղի, քան՝ ճա­կա­տագ­րի, որ նույն­պես կույր է, (թե­պետ՝ կույր թե ակ­նա­վոր, միև­նույն է, ճա­կա­տա­գիր չկա), իսկ մար­դը լավ գի­տի, թե ո­րոն­ման և­ ապ­րե­լու նա­խա­տի­րույ­թում ձգվող Զ-արթ­նու­մի ճա­նա­պար­հը բո­լո­րո­վին այլ մարդ զգա­լու և ­դառ­նա­լու հնա­րա­վո­րութ­յունն է, քան­զի հա­ճախ նրա մեջ արթ­նա­նում է Այ­լը կամ հնա­րա­վոր Ու­րի­շը, այն, ո­րի հետ հնա­րա­վոր չէ ապ­րել, բայց և հ­նա­րա­վոր չէ դի­մել փա­խուս­տի, և ­փո­խել ըն­թաց­քը նույն­պես հնա­րա­վոր չէ, թե­պետ հա­ճախ թվում է, թե կա­րող ես և՝ են­թար­կեց­նել:
Զ-արթ­նու­մի ճա­նա­պար­հը, որ ըն­թա­նում էր «Գ­րա­կան թերթ» գնաց­քով, նույն­քան անհ­րա­ժեշտ էր, որ­քա­նով որ հա­վա­տում էի, թե մար­դիկ ննջում են ա­մուր, ան­զարթ­նե­լի քնով, և ­մի այլ, ու­րիշ, անկշ­ռե­լի տա­րա­ծա­ժա­մա­նա­կում նրանք շարժ­վում են ­Հիչ­քո­քի «Թռ­չուն­ներ» սար­սափ-ֆիլ­մի հե­րոս­նե­րի պես: Ու որ­քան որ հա­վա­տում էի, այդ­քա­նով կան­խա­տե­սում էի նաև ի­րե­րի ու դեպ­քե­րի հնա­րա­վոր ըն­թաց­քը, կան­խա­տե­սում էի, թե քա­նի մարդ կհե­ռա­նա ա­րա­գըն­թաց այդ գնաց­քից հնա­րա­վոր ա­ռա­ջին պա­տա­հա­րի դեպ­քում, կան­խա­տե­սում էի նաև հնա­րա­վոր պա­տա­հա­րը մեկ­նար­կող­նե­րին, քան­զի գի­տեմ և ­միշտ եմ ի­մա­ցել (­­Յուն­գը վկա), թե ան­տա­ռը վե­րահս­կող­նե­րը բնա­կա­նութ­յու­նը և ­բա­րութ­յու­նը պահ­պա­նում են, երբ փոր­ձում են ա­պա­հո­վել ֆի­զի­կա­կան (ո՛չ հո­գե­կան, ո՛չ մտա­վոր) զգա­յութ­յուն­նե­րով ու տա­տա­նում­նե­րով հա­գե­ցած ի­րենց տե­սա­կի գո­յութ­յու­նը միայն:
Զ-արթ­նու­մի ըն­թաց­քը ինք­նութ­յան գի­տակ­ցութ­յու­նից էլ այն կողմ է, Այլ է, Ու­րիշ է, մարմ­նի կամ նյու­թի հաս­կա­ցու­մից դուրս և ­կան­խո­րո­շում է հի­շո­ղութ­յան ճշմա­րիտ սահ­մա­նը: Զ-արթ­նու­մի ճա­նա­պար­հը բա­ցա­հայ­տում է ճգնա­ժա­մե­րի խա­բու­սիկ ուր­վա­պատ­կեր­նե­րը, ո­րոնք քա­րե մա­հար­ձան­նե­րի պես մտա­վո­րա­կա­նի և ­սո­ցիու­մի միջև գծում են կույր բե­կում­նե­րի և ­սառ­նա­շունչ ան­ջա­տում­նե­րի խուլ սահ­ման­նե­րը: Այդ ճգնա­ժա­մե­րում իմ խնդի­րը գծված սահ­ման­նե­րը հաղ­թա­հա­րե­լը և­ ուր­վագծ­վող աս­տի­ճան­նե­րով բարձ­րա­նալն ու անց­նելն էր. այդ­պես ­Նից­շեն էր խոր­հում «­­Չաստ­ված­նե­րի մթնշաղ»-ում:
«Գ­րա­կան թերթ» գնաց­քից փախ­չող կեն­սա­բա­նա­կան էակ­նե­րը, հո­գե­բա­նո­րեն, ա­ռա­վել ևս՝ մտա­վո­րա­պես, իմ տե­սա­կը չէին, և ն­րանց հան­դեպ, մեղմ ա­սած, ան­տար­բեր էի (և­ եմ), քան­զի գի­տեմ՝ Ո­գին հաղ­թում է նյու­թը, հո­գին՝ մար­մի­նը, հե­տո՝ բնութ­յու­նը, որ գայ­լինն է, և ­սե­ռը, որ ան­տա­ռինն է: ­Սար­սա­փով (և­ ոչ այն­քան) հետ­ևում էի հետ­սոց­ռեա­լիս­տա­կան անկշ­ռե­լիութ­յան մեջ հայտն­ված ­Գայ­լին, որ մո­ռա­նա­լով մահ­կա­նա­ցո­ւի իր օ­րա­վի­ճա­կը, եր­ևե­լիութ­յան խայ­ծը կուլ տվա­ծի պես հմայ­ված էր կուռք մնա­լու նոս­տալ­գիկ անց­յա­լով և­ ա­պա­գա­յի ա­ներ­ևույթ հե­ռան­կար­նե­րով, ինչ­պես ­Թիտ ­Մակ­ցիա Պ­լավ­տի (մ.թ.ա. III դար, մոտ. 212 թվա­կան) «Osinaria» կա­տա­կեր­գութ­յան հայտ­նի կեր­պա­րը, որ մինչև վերջ ձգտում էր դե­պի՝ Homo homini lupus est (մար­դը գայլ է մար­դու հա­մար) ի­դիո­ման, ո­րը հե­տո ­Հոբ­սը դի­տար­կեց ե­կե­ղե­ցի և քա­ղա­քա­ցիա­կան պե­տութ­յուն ինս­տի­տուտ­նե­րի կազ­մա­վոր­ման հիմ­քում՝ առն­չե­լով ինչ­պե՞ս-ի և­ իշ­խա­նութ­յան հիմ­նա­հար­ցե­րին:
Են­թա­գի­տակ­ցութ­յունս, սա­կայն, ճնշում էր, թե գու­ցե եր­ևե­լի գայ­լե­րի մա­սին սար­սափ-ֆիլ­մե­րը հնա­րա­վոր վա­վե­րագ­րա­կան ճշմար­տութ­յուն­ներ են, ո­րոն­ցում գայ­լե­րը «եր­ևե­լի» մնա­լու ի­րենց գի­շա­տիչ քաղ­ցը հա­գեց­նում են թարմ ար­յուն­նե­րով՝ ռո­ման­տիկ կույ­սի հա­մա­ռութ­յամբ պահ­պա­նե­լով «մինչև ե՞րբ»-ի րաֆ­ֆիա­կան կու­սա­թա­ղան­թը:
­Հե­տո հաս­կա­ցա, որ գնաց­քից փախ­չող կեն­սա­բա­նա­կան էակ­նե­րը քայ­լող ու ժպտա­ցող մեռ­յալ­ներ են, ո­րոնց ար­յուն­նե­րով սնվում են գայ­լե­րը, և ն­րանց ան­հու­ղար­կա­վոր-ան­շի­րիմ, մե­ռե­լա­գույն-թա­փան­ցիկ մար­մին­նե­րը թա­փա­ռում են աշ­խարհ­նե­րում, ու թեև կար­դում են, գրում, միև­նույն է, փակ են աչ­քե­րը նրանց, և ­քայ­քայ­վող էան­յու­թե­րը նրանց մե­տա­հո­գի­նե­րի, նույն­պես ծե­րա­նում են, խլա­նում են ու համ­րա­նում, ու բթաց­նող ժա­մա­նա­կը ա­մեն օր ա­րա­գա­նում է, ու տա­րա­ծութ­յու­նը վե­րած­վում է մի մեծ կլլող ծո­վաստ­ղի, որն իր ա­ռաձ­գա­կան ստա­մոք­սում տե­ղա­վո­րում է «Ի սկզբա­նե էր» ա­նըստգ­յու­տը, ու հե­տո՝ ­Բա­նը:
Զ-արթ­նու­մի այդ ճա­նա­պար­հը, որ ըն­թա­նում էր «Գ­րա­կան թերթ» գնաց­քով, նման էր հան­քա­խոր­շե­րում հսկա լու­սար­ձա­կով գլխարկ կրե­լուն:
«Գ­րա­կան թեր­թը» դար­ձել էր իմ Գ­նաց­քը, իսկ լու­սար­ձա­կը հետ­խորհր­դա­յին ան­տա­ռի այդ քաո­սում փո­խում էր ոչ միայն ի­րե­րի ու եր­ևույթ­նե­րի գո­յա­բա­նութ­յու­նը, մի­ջա­վայ­րը, պատ­կեր­ներն ու ստվեր­նե­րը, այլև տե­սա­նե­լի էր դարձ­նում ան­տա­ռի գի­շա­տիչ­նե­րի մե­տա­բո­լիզ­մը, պա­հանջ­նե­րը, կեն­սա­բա­նութ­յու­նը, քան­զի ­Խո­սող ­Թեր­թի հետ հնա­րա­վոր ա­մեն շփում թող­նում է իր մատ­նա­հետ­քը (ու­զես, թե չու­զես): Այդ­պես, դեռևս ան­հի­շե­լի ժա­մա­նակ­նե­րից, ի­րերն ու եր­ևույթ­նե­րը խո­հեմ կույ­սի պես ծած­կում են մեր­կութ­յու­նը ի­րենց՝ հետ­նա­բե­մե­րում թող­նե­լով մինչև վերջ բաց չլի­նե­լու և կ­ռա­հու­մի նուրբ սո­ղանց­քը:

­Հե­տա­գա մշտա­դի­տար­կու­մից. ինչ-որ մի բան մշտա­պես պա­կա­սում է գնաց­քից փախ­չող կեն­սա­բա­նա­կան էակ­նե­րին և­ ան­տա­ռի գի­շա­տիչ­նե­րին, քան­զի նրանք կլլում և­ ի­րենց թի­կունք­նե­րին կեն­սահ­յու­թեր պա­րու­նա­կող պար­կեն­սոն­յան պար­կի մեջ թաքց­նում են այ­լոց մտքե­րի ա­ռողջ հա­տիկ­նե­րը: Ան­տա­ռում խնդի­րը հա­ճախ ա­ռա­վել խորն է. ճա­հի­ճը կա, հո­տը կա, բայց տիղմն ան­տե­սա­նե­լի է և ­բազ­մա­դեմ: ­Սո­ցիու­մից չհե­ռա­ցա, թե­պետ մարդ-աշ­խարհ-գրող-քննա­դատ աշ­խար­հա­տե­սութ­յունս երկ­րա­չա­փո­րեն փոխ­վեց, և­ այդ պրո­յեկ­ցիա­յում ստեղծ­վեց եր­րորդ՝ ներ­քին ԱՉՔ-ը, և­ ար­դեն եր­րորդ ԱՉՔ-ի ա­ռանց­քում ծնվե­ցին հար­ցեր՝ արդ­յո՞ք «Գ­րա­կան թերթ» գնաց­քը հո­տո­տող ­Գայ­լը գի­տեր՝ ո՞վ է ­Մար­դը և­ ի՞նչ է Աշ­խար­հը: Հ­նա­րա­վոր է, մտա­ծում էր, թե գի­տեր:

Հ.Գ. ­Փա­րոս­նե­րը չեն թա­փա­ռում կղզի­նե­րում և ­չեն փնտրում նա­վեր՝ փրկութ­յան հա­մար, նրանք ուղ­ղա­կի ապ­րում են, ինչ­պես հսկա լու­սար­ձակ­նե­րով գնացք­նե­րը կամ գի­սաստ­ղե­րը, և ­լու­սա­վո­րում են, ինչ­պես «Գ­րա­կան թեր­թը»: