Հուլիսի 18 -ին լրանում է ԽՍՀՄ և ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ Բաբկեն Ներսիսյանի ծննդյան 105-ամյակը։ Չեմ կարծում, թե կա մի հայ, որ դիտած չլինի «Սայաթ-Նովա» կինոնկարը։ Մեր պատկերացումների մեջ երևի թե հենց այդպիսին է եղել հանճարեղ բանաստեղծ ու երգիչ Սայաթ-Նովան, որին կերպավորել է Բաբկեն Ներսիսյանը։ Ժողովուրդը սիրեց ու գնահատեց նրա Սայաթ-Նովան։ Եվ ոչ միայն։ Թբիլիսիի դրամատիկական և Երևանի Մայր թատրոնի բեմերում ու նաև մի շարք ֆիլմերում նրա մարմնավորած կերպարները սիրվեցին ու բարձր գնահատվեցին։ Բազմադեմ կերպարներ՝ թե՛ բացասական, թե՛ դրական, և միշտ դրամատիկ։ Հիրավի, նրա անունն այսօր հիշատակելի է մեր դերասանական արվեստի Մեծերի շարքում, բայց ես ուզում եմ այսօր ընթերցողին լսելի դարձնել իմ՝ երիտասարդ հանդիսատեսի խոսքը, որ ասվել է վաթսուն տարի առաջ, Բաբկեն Ներսիսյանի ներկայությամբ, համալսարանական մի հանդիպման ժամանակ։
Համալսարանի երկրորդ կուրսի թատերասեր մի ուսանող էի (պիտի ասեմ, որ թատրոն հաճախող ուսանողների թիվը այն տարիներին մեծ էր), երբ Վարդան Աճեմյանի հրավերով Թբիլիսիում արդեն «անուն հանած» Բաբկեն Ներսիսյանը տեղափոխվեց Երևան, Մայր թատրոն և միանգամից առաջին իսկ դերերով դարձավ երևանյան հանդիսատեսի սիրելին։ Այն նույն թատրոնում, որտեղ այդ շրջանում դեռ բեմի վրա էին Վահրամ Փափազյանը, Հրաչյա Ներսիսյանը, Վաղարշ Վաղարշյանը, Գուրգեն Ջանիբեկյանը, Ավետ Ավետիսյանը։ Եկավ միանալու նրանց։ Մրցակցության խնդիր չկար։ Նրանք՝ այս Մեծերը, իրար չէին խանգարում, նրանք ունեին իրենց նվիրված հանդիսատեսը, նրանք մեծ էին յուրովի, նրանք հանրության սիրելին էին։ Եվ հաճելի էր մեզ վայելել այն պահերը, երբ Վաղարշյան-Եգոր Բուլըչովը (Գորկու դրամայում) ավարտում էր վերջին գործողությունը բարձրաձայն խնդրանք-հրամանով փողհարին՝ «Փչի՛ր, Գավրի՛լո, աշխարհի վերջն է․․․», և փողհարի բարձրահունչ նվագի ներքո դոփելով դուրս էր գալիս բեմից։ Կամ երբ նույն օրը միասին բեմի վրա էին Փափազյանը (Արբենին) և Հրաչյա Ներսիսյանը (Անհայտը) Լերմոնտովի «Դիմակահանդես»-ում, կամ մեջընդմեջ տեսնել նույն Մավրի («Օթելլո») խանդն ու ողբերգությունը, որ յուրովի մեկնաբանությամբ էին ներկայացնում նրանք։ Կամ Սարոյանի «Իմ սիրտը լեռներում է» ներկայացման մեջ ինչպե՛ս էր «մեռնում» այս երկու մեծ դերասանների կերտած Ջասպր Մաք-Գրեգորը հենց Բեն-Ալեքսանդրի տանը, նրա աչքերի առաջ, և երբ Բեն-Ալեքսանդրը, որ Բաբկեն Ներսիսյանն էր, ասում էր՝ «Նա մեր ժամանակի շեքսպիրյան ամենամեծ դերասանն էր», դահլիճի ծափերը ակամա հղվում էին հենց Փափազյանին ու Հրաչյա Ներսիսյանին, ով այդ երեկո Մաք-Գրեգոր էր։ Այս ներկայացումներին ես և մեր սերունդը բազմիցս ենք ներկա եղել։ Մինչև այսօր էլ կարող եմ հատվածներ հիշել հենց այն դերասանների հնչերանգով։
Ահա այդ շրջանում էր, 1962 թ․ ապիլին, «Իմ սիրտը լեռներում է» ներկայացման (բեմադրվել է 1961 թ․) սարոյանական տեքստի ու «Իմ սիրտը լեռներում է» երգի բաբաջանյանական հոգեհմա մեղեդու ծավալման շրջանում, որ համալսարանում հանդիպման հրավիրվեց Բաբկեն Ներսիսյանը։ Պարզ է՝ խոսքեր են ասվել սիրո, գնահատանքի, մեծարման։ Անկեղծ՝ չեմ հիշում։ Բայց իմ խոսքը, որ գրավոր էր, վերջերս գտա հին թղթերիս մեջ։ Այսօր ուզում եմ այն ներկայացնել, առանց փոփոխության, որպես այն օրերի մի թատերասեր երիտասարդ հանդիսատեսի տպավորություն, ժամանակակցի՝ առ Բաբկեն Ներսիսյան ունեցած սիրո վկայություն։ Ահա այն։
ՉՄՈՌԱՆԱՔ․․․․
Բեմում ճանապարհ կա մի հեռուն տանող, կա մի մենավոր ծառ, ապա մի խրճիթ, ուր մի հայ ընտանիք է ապրում։ Բակն է։ Ճանապարհի եզրագծում ցանկապատն է, ցցված մի ձող, որի վրա մայրաքաղաքից ուղարկված նամակ ծրարն է։ Նրա շուրջը ահաբեկված պտտվում է միջին տարիքի մի մարդ, իսկ կողքին՝ իննամյա տղան ապշած կանգնել է։ Ծրարի վրա այդ ի՛ր հասցեն է, որ կարդում է՝ «Սան Բենիտո փողոց, Ֆրեզնո, Կալիֆորնիա, Բեն-Ալեքսանդր», ապա՝ «Ես վախեցած եմ, Ջո՛նի․․․ ինչպե՞ս կարող էին նրանք ետ ուղարկել այդ հրաշալի պոեմները․․․»։ Պտտվում է, հույսի և հուսախաբության միջև մոլորված՝ չգիտի՝ վերցնել-բացե՞լ ծրարը․․․ Դահլիճը լուռ, լարված հետևում է նրան։ Եվ այդ պահին ոչ ոքի մտքով չի անցնում, որ իր առջև հեռավոր Ամերիկայում ապրող անգործ մի հայ բանաստեղծ չէ, այլ մի դերասան, որ այնպես է ձուլվել իր դերին, որ այլևս չկա դերասանը․․․ Այնքան լարված ու ցնցող է դրամատիկ այդ տեսարանը, այնքան բնական ու սիրելի է Բեն-Ալեքսանդրը, որ հանդիսատեսը չի հիշում դերասանին, այլապես հենց այդ պահին դահլիճից կբղավեր իր սրտի ցնծությունը՝ «Բրա՜վո, Բաբկե՛ն»։
Եվ ովքեր գիտեն նրան (իսկ ովքե՞ր չգիտեն), գիտեն, որ նա Բաբկեն Ներսիսյանն է։ Թույլ տվեք այսօր նրան միայն Բաբկեն կոչել, որ ազգանվան կրկնությունը կորստի ցավով կրկին չմռայլի մեր սիրտը[1]։
Անցյալ տարի Մոսկվայում մեր թատրոնի հյուրախաղերի օրերին ռուս հայտնի քննադատներից մեկը իր ուրախությունն էր հայտնում այն բանի համար, որ մեծ Ներսիսյանի (Հրաչյա) կողքին տեսել է կրտսեր Ներսիսյանին (Բաբկենին), և դա խորհրդանշորեն նշանակում է, թե մեր թատերարվեստը հարատև է։ Թատերական քննադատը նաև գրում էր․ «Ես Բաբկենին պատկերացնում եմ ամենատարբեր դերերում՝ Խլեստակովից մինչև Համլետ»։ Թատերագետին, անշուշտ, այդ ասելու իրավունք էր տվել Բաբկեն Ներսիսյանի բնատուր տաղանդը, ճկունությունը, դրամատիզմով հարուստ ներաշխարհն ու դիմախաղը, ձայնի կոլորիտային թավ, նաև քնարական տեմբրը։
Բաբկե՛ն, մշտաժպի՛տ մարդ, Դուք տարիքով այնքան էլ մեծ չեք, ուստի՝ խնդրում եմ ներեք մտերմիկ տոնի համար։ Ես գիտեմ, Ձեր ժպիտի մեջ ամեն ինչ կա․ և՛ ուրախություն, և՛ քմծիծաղ, և՛ խորհրդավոր վերհուշ տխրության ու կարոտի։ Եվ պայծառ հավատ՝ այնքան բնորոշ իմ, Ձեր, մեր ժողովրդին, որ սրտաճաք չի լինում ո՛չ ուրախությունից և ո՛չ անգամ մեծ արհավիրքներից։ Այն ժողովրդի, որին դարասկզբին ամենատառապալից խաչելությունները բաժին հասան, և նրա փրկյալ բեկորներին գաղթի սամումը աշխարհի չորս ծագերը ցրեց, բայց նրանք չընկճվեցին, որովհետև նրանք իրենց սերունդներին՝ զավակներին ու թոռներին ավանդեցին, ինչպես Բեն-Ալեքսանդրի մարեն է ասում․
– Հայերե՛ն խոսա, լա՛ո, ինչի կմոռնաս քո անուշ լեզուն․․․
Դուք այդ լավ գիտեք, Բաբկե՛ն, այլապես չէիք կարողանա այդքան համոզիչ կերպավորել տարագիր հային և այդքան լավ հասկանալ ծերուկ Մաք-Գրեգորին, որի «սիրտը լեռներում էր»։
Եվ երբ Ձեր մարեի ու փոքրիկ Ջոնիի հետ ներկայացման վերջում Դուք, զրկված վարձակալած տնից, հեռանում էիք, Ձեր կեցվածքում, Ձեր հոգսաշատ ժպիտի մեջ դահլիճում նստածները կարդում էին՝ ինչ էլ լինի, այս ժողովուրդը չի կորչի․․․
Եվ իրավ, նա շարունակեց ապրել, ունեցավ իր հայրենիքը, այսօրյա Հայաստանը, իր նվաճումները բոլոր ասպարեզներում։ Ահա, նաև՝ թատերական։ Ադամյանին, Աբելյանին շարունակելու էին Փափազյանը, Ներսիսյանը, հետո մյուսները, Դուք՝ արժանավոր հաջորդը նրանց։ Անմտություն կլիներ այսօր մոռանալ նախորդներին և մայրենի լեզվի հնարավոր ճոխությամբ Ձեզ մեծարել։ Իմանանք՝ նրանք մեծություն են եղել և են, և Դուք Բաբկեն Ներսիսյանն եք՝ Ձեր ինքնատիպությամբ ու վաստակով, որ փոքր չէ։
Ասում են՝ Դուք շատ դերեր եք խաղացել, ներեցեք, ոչ թե խաղացել, այլ կերպավորել, որովհետև խաղում են վատ դերասանները, լավերը կերպավորում, մարմնավորում են։ Դուք շատ կերպարներ եք մարմնավորել, ափսոս, բոլորը չեմ տեսել, այսօր ես իմ սիրո խոսքերը ուղղում եմ Ձեզ, որպես Ձեր միայն երևանյան խաղացանկի հանդիսատես՝ թբիլիսյան խաղացանկը տեսած չլինելու ափսոսանքով։ Տեսել եմ Ձեր բոլոր կերպավորումները․․․ Տեսել եմ Ձեր՝ «անառակ որդի», աշխարհի նկատմամբ դառնությամբ լցված Մաուրիսիոյին Կասոնայի «Ծառերը կանգնած են մահանում» դրամայում, որ եկել էր իր սիրելի տատիկի խաղաղությունը վրդովելու, տեսել եմ Ձեր ցոփ ու շվայտ, ճկուն ու թեթևսոլիկ Տիգրանին («Վերջին մեխակներ»), Լևոնին («Գարնան անձրև»), վերջապես մի դրական կերպար, որ լիարյուն եմ տեսել, պարուչիկ Գևորգին («Նույն հարկի տակ»)՝ կրքոտ ու այլասերված, տեսել եմ Միքայելին՝ սկզբում փչացած, բայց սրտի խորքում ազնվության կայծը պահած Միքայելին (Շիրվանզադեի «Քաոս» -ում)[2], որ կարող է նաև այնպես սիրել, որ հոգեպես վեհ ու ազնիվ դառնա, այդ Միքայելին եմ տեսել բազմիցս, և եթե դահլիճում եղել է մի «անշնորհք» հանդիսատես, որ դեռ վարագույրը չիջած՝ «բռա՜վո, Բաբկե՛ն» է բղավել՝ ձեռքերը ցավեցնելու աստիճան ծափ զարկելով, ներեցեք, ես եմ եղել, պոռթկումս ակամա է եղել։ Բանաստեղծ, մարտիկ ու քաղաքացի է Ձեր Չարենցը («Դեպի ապագան»), և բանաստեղծ, մարդ ու հայ է Բեն-Ալեքսանդրը («Իմ սիրտը լեռներում է»)։
Իմ ծափը, մյուսինը, երրորդինը միացան, միացան ու դարձան հիացմունք, սեր, գնահատություն տաղանդավոր դերասանին, ժողովրդի սեր, և մնում էր վավերացումը․․․ Ու Հայաստանի կառավարությունը շնորհեց Ձեզ այդ կոչումը՝ Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ժողովրդական արտիստ[3]։ Իսկ դա ոչ միայն մեծարում է, այլև պարտամուրհակ՝ էլ ավելին անելու։ Ժպտում եք։ Ես հասկանում եմ այդ ժպիտի իմաստը, որ երկիմաստ է։ Մեկ մտածում եք՝ ես արժանի՞ եմ այդ պարգևին, հետո ժպտում եք Ձեր մտածածի վրա և ասում՝ դե ինչ, կարդարացնեմ։ Եվ այդ է Ձեր «փրկությունը»։
Ուզում եմ խոսքս ավարտել Ձեր Բեն-Ալեքսանդրի խոսքերով, որ ասում է Ջոնիին․ «Ջո՛նի, եթե ճանապարհին փող գտնես, չմոռանաս, կիսելու ենք հավասար․․․»։ Իսկ ես ասում եմ․
– Բաբկե՛ն Ներսիսյան, այսօր Ձեզ սիրում ու մեծարում են, և եթե վաղը, Ձեր կյանքի ճանապարհին նոր փառքեր ու սերեր գտնեք, չմոռանաք, «կիսելու եք հավասար» Ձեր և Ձեր ժողովրդի միջև, որովհետև նրա՛ ժողովրդականն եք։ Չմոռանաք։
07․ 04․ 1962 թ․
[1]․ Ուղիղ հինգ ամիս առաջ էր վախճանվել մեր «ամենաժողովրդականը»՝ Հրաչյա Ներսիսյանը։
[2]․ Պետք չէ զարմանալ, որ հետո հենց այս «Նույն հարկի տակ» պիեսի հիման վրա ստեղծված կինոնկարի մեջ Ներսիսյանը մարմնավորեց մեկ այլ բնույթի՝ դաշնակցական սպա Սուրմելյանի կերպարը, իսկ «Քաոս» կինոնկարում՝ շահամոլ, խարդախ ու դավադիր Մարութխանյանի։
[3]․ Իսկ ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստի կոչումը նրան շնորհվեց 1972 թ․ (ՀԽՍՀ-ն՝ 1961-ին էր)։
