Չարթնացավ: Արթնանում են քնից: Բացեց աչքերը, որ մի երկու ժամով փակել էր՝ ձեռքի մեջ ամուր սեղմված հեռախոսից թաքնվելու թաքուն ցանկությամբ, ինչի մասին նույնիսկ ինքն իրեն խոստովանել չէր ուզում: Ուժ չուներ: Խոստովանության, դիմադրելու, ինչ-որ բան հասկանալու, հավատալու, չհավատալու, վախենալու… Ասես հոգին դատարկել էին, ու հոգին դատարկողը կիրակնօրյա լուսաբացը սպանած առաջին ռումբն էր, որ օդ բարձրացրած հողի գուղձերի, վերջին ճիչով ծվատվող մարմինների հետ կլանել էր հոգում ամբարված ամեն-ամեն ինչը՝ տեղում թողնելով… Բաց ու չտեսնող աչքերով փորձում էր տնտղել այդ դատարկված տարածքը, որտեղ արդեն որերորդ օրը ոչինչ չկար… Բայց չէ՛, ծանր ու անծանոթ մի… չգտավ բառը… անծանոթ մի բան է հայտնվել այնտեղ: Շունչը պահեց այնքան, մինչև աչքերի դեմը մթնեց, հետո ասես բիբերը պայթեցին՝ սարսափն էր: Մահվան սարսափը, որն սկսվել էր որպես ամենահարազատներին կորցնելու բնական վախ, իսկ հիմա դարձել կյանքի վրա ծանրացող, անասնականին օրեցօր հյուսվող բնազդային սարսափ:
Իսկ մահը հեռվում էր: Դե՛ռ հեռվում էր, այնքան, որ նրա ներկայության զգացողությունը չկար: Դե՛ռ չկար: Բայց մահը ամեն պահի մեջ էր, ամեն նախորդ ու հաջորդ պահը տանում էր մեկին կամ մի քանիսին, կամ մի քանի հարյուրին: Օտար, անծանոթ, անհայտ մեկեր կամ հարյուրներ, որոնց մեջ կարող էին լինել ծանոթ, անգամ շատ մտերիմներ, բայց քանի դեռ մահերից մեկը չէր անձնավորվել ու երևակվել որպես քո անձնական կորուստ՝ ընդհանրական մահը հեռվում էր: Դեռ հեռվում էր…
Լայն բացեց աչքերն ու ձեռքի մեջ ամուր սեղմված հեռախոսի էկրանը լուսավորվեց՝ պատերազմը, որից ինքը մի երկու ժամով թաքնվել էր, կորցածը ետ բերելու մոլուցքով սկսեց լցնել ֆեյսբուքյան հարահոսը. եթե բարձրաձայն ասեր մտածածը, կարող էր գժվել. «Պատերազմ ենք նայում ֆեյսբուքով»: Այս անգամ էլ չկարողացավ բարձրաձայն ասել մտածածը. միայն հեռախոսի էկրանի լույսով լուսավորված սենյակում ասված այդ չորս բառերը հաստատ կգժվեցնեին: Դուրս սողաց ծածկոցի տակից, ամեն անգամ խոստանում էր գնալ ննջարան, բայց գիշերային երկու ժամերից հետո աչքերը բացում էր հյուրասենյակի բազմոցին: Լոգարանում ատամները մաքրելիս նայեց արտացոլանքին՝ չճանաչեց: Ինքն իրեն նման չէր, ավելի ճիշտ՝ ինքը մնացել էր պատերազմին նախորդած վայրկյանի մեջ, իսկ հայելուց իրեն նայողը… խոզանակը նետեց բաժակի մեջ ու դուրս գալուց առաջ տեսավ, որ հայելին ու մնացած ամենը մաքրվելու կարիք ունեն: Տեսավ ու դուրս գալուց առաջ էլ մոռացավ:
Սուրճի կիսատ բաժակը մի կողմ հրեց մեղավորության զգացումով՝ այնտեղ հենց հիմա զոհվում են, ինքը թեկուզ մեքենայորեն, բայց բոլոր կանոններով եփված սուրճն է խմում… Տեղից ելավ, մոտեցավ պատուհանին, հոկտեմբերյան խաղաղ առավոտը խոժոռվեց՝ ի՛նչ ես ձևեր թափում, սուրճդ խմիր ու ուղեղդ աշխատեցրու, քանի չես գժվել… Ննջարանի բացվող դուռն ստիպեց թավան դնել գազօջախին՝ ամուսնու նախաճաշը սուրբ գործ է: Ինքն իր վրա քմծիծաղելով սուրճից մի կում խմեց, ձվածեղով ափսեն ու մնացածը դրեց սեղանին ու միջանցքում հանդիպելով ամուսնու հարցական հայացքին՝
– Ոչինչ մի՛ հարցրու,- ասաց:
Շենքի բակը, փողոցը, ծանոթ ճանապարհը միայն ավելացնում էին ներքին տագնապը, զգում էր, երկար չի դիմանա, հիշեց մի քանի ամիս առաջ թոշակի անցած ընկերուհուն՝
– Կրակել գիտեմ, որ մի քիչ ձգեմ՝ սնայպեր էլ կլինեմ, թող տանեն,- ու կանխելով սրտակից երեք ընկերուհիների առարկությունը,- հա՛, գրողի ծո՛ցը օստեոպարոզս, թող մի տեղ հարմարեցնեն, ես կդիրքավորվեմ, ում պետք է՝ կվերացնեմ, հետո…
– Հետո խեղճ զինվորները կգան, քեզ կշալակեն ու նոր տեղ կտանեն դիրքավորվելու,- կատակը կստացվեր, եթե խաղաղ օրերին ասվեր: Օդում մնաց միայն չորս դառը քմծիծաղ:
Ու հիմա, քայլելով սովորականի նման ո՛չ դատարկ ու ո՛չ էլ մարդաշատ ծանոթ փողոցներով, հանկարծ այնպե՛ս զգաց ընկերուհու անզորությունը. չէ՛, մի բան պիտի անել, թե չէ այսպես հեռու չէ… վախեցավ ճշտել բառը՝ գժվե՞լը, թե՞ օրեցօր սեփական կամքով անհուսության սարսափին տրվելը:
Շենքի մռայլությունը, դատարկ միջանցքները, փոշոտ աստիճանները, որբացած ընդունարանն ու աշխատասենյակը: Դրսում աշնանային, դեղնակարմիր տերևների ջերմությունն ունեցող օրն էր, բայց շենքի պատերից այս կողմ արդեն ձմռան պաղն էր տեղավորվում: Նստեց, անօգնական նայեց գրասեղանին կուտակված թղթերին, միացրեց համակարգիչը, էկրանը լուսավորվեց, պատերազմի օնլայն հարահոսն սկսեց իր գիշատիչ վազքը… Անջատեց: Հեռախոսի էկրանին այդ ամենին դեռ դիմանալու էր, մեծ էկրանը ծվատում է աչքերը:
Սենյակի լռությունը, միջանցքների լռությունը, շենքի լռությունը այն է՝ հերթական անգամ թմրեցնելով ձեռքերը, վախեցնող ընդարմացումը տանելու էին դեպի սիրտը, որից հետո սկսվում է մղձավանջը… Հասցրեց բացել տեղեկատուն ու աչքերի առաջ մթնող տողերի մեջ գտնել հեռախոսահամարը… Նույնիսկ 21-րդ դարում պաշտպանիչ ցանցերը պետք են պատերազմին:
***
Չարթնացավ: Արթնանում են քնից: Աչքերը չբացած՝ դուրս սողաց ծածկոցի տակից, ձեռքի մեջ ամուր սեղմած հեռախոսի լուսավորված էկրանը չարագուշակ արագությամբ հոսեցնում էր օնլայն հարահոսը: Լոգարան… Սուրճ… Թավան՝ գազօջախին… Ու շենքի բակ, փողոց, ծանոթ ճանապարհ: Որերորդ օրն էր՝ չէր նկատում սովորականի նման ո՛չ դատարկ ու ո՛չ էլ մարդաշատ ծանոթ փողոցները, շենքի մռայլությունը, դատարկ միջանցքները, փոշոտ աստիճանները, որբացած ընդունարանն ու աշխատասենյակը: Ասենք, շենքն արդեն մռայլ չէր կամ չէր թվում մռայլ, իսկ Կլոր սրահը լուսավորված ու մարդաշատ էր՝ ցանցեր էին գործում: Կանայք: Գալիս էին առավոտյան, մի քանի նորություն հայտնում, իրար իբր հուսադրում ու անցնում գործի: Գործում էին լուռ, ամեն մեկն՝ իր մտքերի հետ: Շատերը աղոթում էին՝ ամեն հանգույցից կամ շարքից հետո: Ինքը, որ ժամանակ չուներ աղոթքի՝ պիտի հումքն ապահովեր, ընդմիջման ու մի բաժակ սուրճ հայթայթելու մասին մտածեր, իրեն համոզում էր, որ աղոթքով գործված ցանցը պիտի որ փակի մահվան ճամփան: Ու քանի որ կանանցից ամեն մեկն ուներ իր տեղն ու այնտեղից էր նայում շուրջը կատարվողին, իսկ ինքը բոլորի հետ էր ու իր տեղը չուներ, ուրեմն և տեսադաշտն ամբողջական էր, տեսնում էր, թե մեծացող ցանցի հետ սրահում ինչպես է ավելանում տագնապն ու մի կերպ հավասարակշռվում մարմրող հույսի հետ: Տեսնում էր, ինչպես նրանց՝ արդեն ճարպկորեն հանգույցներ անող մատները պահի տակ քարանում-անշարժանում են՝ մտքի ծանրությունից ուժասպառ, ու փախչում էր աշխատասենյակ, ներսից փակում դուռն ու ափերով ամուր փակում բերանը՝ անզոր վնգստոցը խլացնելու համար:
***
Չարթնացավ: Արթնանում են քնից: Տանը թողնելով մինչև վերջին ումպը խմված սուրճի բաժակը, ձվածեղով ափսեն ու անմաքուր սենյակները, անպատասխան թողնելով տարեց տաքսիստի՝ «Սրա վերջը ի՞նչ է լինելու» հարցը, հասցրեց խանութից վերցնել զինվորական կտորի վերջին երկու հակն ու չզարմացավ, երբ նախորդ շաբաթ մեկ գին, այսօր դրա կրկնապատիկով կտորը վաճառած ջահելը, հայացքով չափելով իր ֆիզիկական ուժի սահմանը, անսպասելի բարիացավ ու թղթիկի վրա գրելով հասցեն՝ խոստացավ մեկ ժամից ապրանքը տեղ հասցնել: Ուժ չուներ, բայց իրեն ստիպեց ժպտալ: Դուրս եկավ, մի քանի քայլ, և կանգառին միաժամանակ մոտեցան ինքն ու երթուղայինը: Մեքենայորեն մղվեց դեպի դուռը, բայց իր համար էլ անսպասելի շրջվեց ու գնաց դեպի անցումը: Ուզեց քայլել: Հումքը, գոնե մի քանի օրով, ապահովված է, մինչև կանանց գալն էլ կես ժամ կա: Նայեց շուրջն ու հիշեց այն օրը, երբ նայեց պատուհանից՝ երկու շաբաթ առաջ էր, գիտակցեց, որ այս օրերին անհուսության սարսափից հեռացել է… Աչքի առաջ եկան աղոթող ու հանգույցներ կապող կանանց դեմքերը, և այդ պահին հանկարծ հավատա՛ց, որ աղոթքով գործված ցանցը կփակի մահվան ճամփան: Հոգին ջերմացավ… անսպասելիությունից կանգնեց, կենտրոնացավ, բաց աչքերով տնտղեց այնտեղ՝ երևի այդպես են ասում հենց հիմա իր հետ կատարվողին՝ հոգին ջերմացավ: Քայլերը վերգտան իրենց ռիթմն ու հիմա վերադարձնում էին հենց այնպես, ան-պատճառ զբոսնելու հաճույքը: Նայեց ցուցափեղկին՝ ապակու արտացոլանքը իրենը չէր՝ անգույն, սմքած, անուրվագիծ ու անդեմ: Խոստացավ տուն հասնելուն պես, ինչ անենք, որ կեսգիշերին մոտ, մաքրել-հավաքել եթե ոչ սենյակները, գոնե լոգարանը, որ իր մշտական մաքրափայլից զրկված՝ անխնամ տարածք էր դարձել: Քայլում էր ու չհասկացավ, թե ինչու՝ արդեն որերորդ րոպեն անընդմեջ, կասկածը չի սղոցում միտքը, ձեռքի մեջ ամուր սեղմված հեռախոսը կորցրել է իր դիվական կախվածությունը. այն ջահելի անսպասելի բարությո՞ւնն էր, գոնե մի կարճ պահ, արդեն մոռացված, խաղաղ կյանքի կարո՞տը, ավարտին մոտեցող ցա՞նցը, թե՞… Միտքը կիսատ մնաց, զարմացած շուրջը նայեց՝ լայն պողոտան թողած, բարձրացել էր նեղ փողոցով ու հայտնվել Սարյան փողոցում: Դե ինչ, այդպես էլ ճամփան տանում է Շենք, ու շարունակեց քայլել, զարմանքով նկատելով, որ այս մի քանի րոպեներն ասես իրեն պատնեշել էին, փախցրել իրականությունից, ու ինքը չի տեսել, իր սովորության համաձայն, չի նկատել մարդկանց, շուրջը կատարվողը: Կորցրածը ետ բերելու մղումով նայեց ու… չհավատաց տեսածին: Որ մայթերին սեղանիկներ էին, նորություն չէր. այդ փողոցը վաղուց սրճարան էր բաց երկնքի տակ: Բայց հիմա՞… Նայում էր ու զգում, որ ուղեղը հրաժարվում է ընկալել տեսածը՝ սեղանները զբաղված էին: Բոլորը: Սեղաններին՝ երկարոտն բաժակների մեջ, աշնան դեղնակարմիր ջերմությամբ ցոլք էր տալիս գինին. ափսեների նրբահամ պարունակությունը շոյում էր քիմքը… Նստածները՝ սեղանների շուրջ նստածները, ջահելներ էին՝ աղջիկներ ու տղաներ: Խոսում էին, ժպտում, խմում, ծամում էին…
Այսինքն՝ ոչինչ չի՞ եղել-չկա՞, այս օրերի մղձավաջը չի՞ եղել-չկա՞, խաղաղ աշնան վերջին ջերմությո՞ւնն է՝ չզոհվող զինվորներով…
Հետո ոտքերը հրաժարվեցին քայլ անել: Բայց չզգաց, որ կանգնել է: Չզգաց, որովհետև նայում էր ու տեսնում լայն աթոռին թիկն տված էգին՝ խնամված, շատ խնամված դեմքով ու մարմնով, թանկարժեք փաթեթավորված մարմնով: Տեսնում էր նրա դիմաց նստածին, որ հիմա ամեն տեղ պիտի լիներ՝ բացի այդ տեղից: Զգաց՝ կանգնել է, երբ հայացքը դեմ առավ խնամվածի դեմքին: Դեմքը՝ պաղ հայացքով, սևեռվել էր իր վրա: Հասկացավ, չէ՛, գուշակեց նրա հայացքի մեջ տարուբերվող արհամարհանք-հարցը՝ «Է՞ս ով է…»: Ինքն էլ սևեռվեց նրա վրա ու գիտեր, որ իր հայացքի մեջ ոչ թե տարուբերվում, այլ լավայի պես քլթքլթում է զսպանակված ճիչը… Խնամված արարածի դիմաց նստածը լարվեց՝ ինքը կողքանց նկատեց նրա այլայլվելը: Հայացքների մենամարտը երկար չտևեց՝ խնամվածը դեմքին անտարբերություն նկարեց ու դեմքը շրջեց:
Իսկ ինքը իրեն ստիպեց քայլել, բայց անշտապ, որ նա չմտածի՝ փախչում է, թեև միակ ցանկությունը փախչելն էր՝ որքան էլ ամոթալի ու ծիծաղելի դա երևար: Ու որ փախչեր, գուցե այդքան պարզ չտեսներ նախորդ պատերազմի՝ պատերազմող իր քաղաքը… Բառերը, մեկը մեկին հերթ չտալով, հայտնվում, իրար էին խառնվում, ստեղծելով անձայն կակոֆոնիա… Զարհուրեց՝ մտքերը չի կարողանում ի մի բերել, բանաձևել զգացածը. մթագնումը սա է, որ կա՞…
Ընդամենը մի քանի տասնյակ մետր էր հեռացել և արդեն ազատվելու էր թիկունքն այրող սրճարանի ներկայությունից, երբ նորից, որերորդ անգամ, քարացավ տեղում: Փողոցի անկյունում օգնություն էին հավաքում ռազմաճակատի համար: Ասես խոշորացված ու դանդաղեցված կադրեր էին, որ իրար ետևից հայտնվում էին նրա տեսադաշտում: Նիհարիկ, շատ թեթև հագնված, չէ՛, աղքատիկ հագնված աղջնակը սառած մատներով ու ինչ գուրգուրանքով է արկղում դասավորում չորահացի տոպրակները… Երկու պատանի ջրով շշերն են բերում… Կողքի արկղերի մոտ նույն իրարանցումն է ու նույն աղջնակ-տղեկները՝ եղանակին անհարիր թեթև ու աչքին համարյա անտեսանելի աղքատիկ հագնված… Նրանցից միայն մեկը այդ իրարանցման մեջ նկատեց քիչ հեռվում կանգնած կնոջը… Հետաքրքիր է, ինչո՞ւ է այդպես նայում… Իրեն պարզած շոկոլադի սալիկները արկղում տեղավորելուց հետո շրջվեց՝ դեռ անձայն լալի՞ս է, բայց կինը չկար արդեն:
Ինքն արդեն չէր լալիս՝ դանդաղ, շատ դանդաղ գնում էր՝ մարսելով հենց նոր կանոնակարգված, բանաձևի վերածված բառերը. «Եթե նախորդ պատերազմին տեսնեիր սրճարանում ցուցադրաբար նստած այդ երկուսին՝ ի՞նչ կանեիր… Կմոտենայիր ու թանկարժեք գինով բաժակի պարունակությունը կշփեիր քածի խնամված դեմքին, իսկ նրա դիմաց փռված լակոտին կուղարկեիր գրողի ծոցը, եթե ինքը հրաժարվել է մարտի դաշտ գնալուց… Բայց դու չարեցիր, թեև նրանց ու նրանց կողքինների դեմքերին նույն արտահայտությունն էր՝ «Սա մեր պատերազմը չէ՛…»: Իսկ դու փախար, թեկուզ անշտապ քայլերով, բայց փախար այդ խնամված դեմքերով ու թանկարժեք փաթեթավորված մարմիններով երկոտանիներից: Ճիշտ արեցիր, որ փախար, այլ ելք չունեիր՝ նրանք հաղթել են… նախ՝ քո տեսակին ու միայն հետո՝ հենց այս պահին՝ կռվող-զոհվողներին»…
Օրն ավարտին հասցրեց, և աղոթքի հետ հանգույցներ կապող կանանցից ոչ մեկը ոչինչ չզգաց: Չպիտի զգար, ու չպիտի զգային, նրանց աղոթքին ոչինչ չպիտի խանգարեր, մինչև…
***
Մտավ լոգարան, նայեց հայելու պղտոր արտացոլանքին ու կամաց, որպեսզի չլսի ամուսինը, չլսեն հարևանները, չլսի փողոցն ու ծանոթ ճանապարհը, ասաց.
– Այս պատերազմում…
Չէ՛, չի կարող ասել՝ «մենք»:
– Այս պատերազմում ես պարտվեցի,- ասաց՝ հայացքը փախցնելով հայելուց:
Հետո խնամքով ու բծախնդիր մաքրեց հայելին, հետո մաքրությունից փայլեց լոգարանը: Հետո կծկվեց բազմոցին ու մտածեց, որ երբ ամեն ինչ ավարտվի որպես պարտություն, երբ անհուսությունից անձայն ոռնա, ու իր անձայն ոռնոցը կլանեն լոգարանի պաղ սալիկները, ու երբ իր բռունցքի հարվածից ճաքի հայելին, կկարողանա ինքն իրեն խոստովանել, որ այս պատերազմը տանուլ էր տրված շատ վաղուց:
Ու սարդոստայնի վերածված հայելուն ուղիղ կնայի՝ փողոցի անկյունում ռազմաճակատին օգնություն հասցնող աղջնակ-տղեկների համար:
Պիտի՛ կարողանա նայել. սկսվելու է արթնացումի ծանր վերելքը…
