Շանթ Մկրտչյանի «Էության խորքում նվիրականի» (2018) բանաստեղծական ժողովածուն կյանքն ըստ էության արտացոլում է արվեստի մեջ նրա անդրադարձումով։ Կյանքի անցկացումը արվեստի պարունակներով առաջ է բերում գեղեցիկի ընկալման կայուն շերտեր, որի դեպքում խոսքարվեստը ինչ-որ չափի մերձենում է արվեստի մյուս տեսակների (նկարչության, քանդակագործության) համակարգային բարձր իմաստավորումներին։ Ոչ պատահականորեն, քանդակին ու գեղանկարչությանն են նվիրված ժողովածուի երկու պոեմները՝ «Լաոկոոն», «Ես՝ Տինտորետտոն, որդին ներկարարի»։
Մեր ժամանակի բանաստեղծին գրավել է դասական խորքի ծանրությունը։ Նա դասականի արմատները տեսնում է անտիկ ժամանակներում, ապա միջնադարում, որոնց սնող երակներից նրա տողերն ավյուն են ստանում։ Սա անցյալի անդրադարձով հրապուրվածության արդյունք չէ, այլ բարձր չափանիշների նախընտրության հաստատակամ դիրք։
Չմոռանանք, որ ավանդները ներկա ստեղծագործական գործընթացում ուղղորդիչ դերակատարություն ունեն՝ չնայած արարիչ տարերքը վեր է բոլոր պայմանականություններից։
Շ. Մկրտչյանի պոեզիայի դասականատիպ «հանդերձանքն» ամբողջությամբ վերաձևված է արդի կենսազգացողությամբ, պոետիկայով։ Այդ պոեզիան միաժամանակ թույլ է տալիս մտածել անկանխատեսելիության, խորքային խմորումների, բառի դասական արժեքի վերականգնման մասին։
«Էության խորքում նվիրականի» գրքում «Լաոկոոն» և «Ես՝ Տինտորետտոն, որդին ներկարարի» պոեմները զետեղվել են «Պատմական բլից լուսանկարներ» շարքը՝ «Տոմյուրիս՝ մասնագետների թագուհի», «Անտիգոնե», «Արքիմեդիա» և այլ բանաստեղծություններով։ Հունահռոմեական ներշնչումների հետ մեկտեղ բանաստեղծը առաջնորդվում է սաղմոսների արվեստի խորհրդով, որն իր թանձրացումն ունի ժողովածուի բոլոր բաժիններում (հատկապես «Դեպի լյառն Արարատ» բաժնում)։ Բանաստեեղծին հատկապես գրավում են սաղմոսների տրտմությունն ու մարգարեական տեսիլքը։
Անդրադառնալով ցեղասպանության թեմային («Դեպի լյառն Արարատ»)՝ Շ. Մկրտչյանը «Մի տանիր մեզ ի փորձություն» աղոթային խնդրանքին ի հակառակ, նշում է, որ Աստված տարավ մեզ ի փորձություն։ Սա պետք է դիտել Տիրոջ արարքի ծանր գնահատական։ «Սաղմոս երանելի»-ն Տիրոջ փորձության տանելու ողբերգությունն է խտացնում իր տողերում.
– Ծնկերն իմ մաշվեցին մշուշների մեջ ավերակների -//Ուրվականք հեռու և մերձավորք ինձ,//Ո՛չ ելք կա, ո՛չ մուտք…//Այսքանից հետո դեռ Տերն է մնում «կամարը միակ»։
«Լաոկոոն» պոեմի բնաբանը սաղմոսի տողերն են՝
– Անդունդների խորքից ես պիտի վերադարձնեմ,//եւ ժանիքների միջից դուրս կորզեմ նրան.//այնպես որ ոտքդ արեան մեջ թրջուի,//եւ քո շների լեզուները թրջվեն թշնամիներիդ արիւնից…
Տրոյայի Ապոլլոնի մեհյանի քուրմ Լաոկոոնը, որն արգելել էր քաղաք բերել հույների թողած վիթխարի փայտե ձին, Աթենաս աստվածուհու հրամանով, երկու որդիների հետ խեղդվում է վիշապների կողմից (առասպելական այս իրադարձությունն է ներկայացնում մ.թ.ա. 1-ին դարակեսի «Լաոկոոն» խմբաքանդակը)։ Հայոց ցեղասպանության և Լաոկոոնի ու նրա երկու որդիների պարագայում չկա «անդունդների խորքից» դուրս բերողը և «ժանիքների միջից» դուրս կորզողը։
Լաոկոոնի դեպքում գործ ունենք անհատական, Հայոց ցեղասպանության դեպքում՝ հավաքական ճակատագրի անելանելի ողբերգության հետ։ Սաղմոսների ողբասացումը, այսպիսով, իրար է կամրջում «Դեպի լյառն Արարատ» շարքը և «Լաոկոոն» պոեմը։
Անտիկ քանդակը պատկերահանման հողմապտույտ շարժման մեջ ցուցադրում է մահվան շեմին կանգնած մարդկանց տառապանքը, որոնք դիմադրում են աստվածուհու արձակած վճռին։
Օձերի երախներում միֆական կրակն է։ Լաոկոոնի և որդիների մարմինները թվացիկ միասնական պատի տպավորություն են ստեղծում, չնայած հայրը ճակատագրին ընդդիմության պարագայում մարդկային տառապանքի ողջ խորքի ցուցադրումն է՝ քանդակագործության հնարավորությունների համակազմ կենտրոնացումով («բարբարոս ոգու անդրադարձի չափով»)։ Քանդակում աչքի է ընկնում մկանների համաչափ դիմադրողականությունը։ Տառապանքի պահին նկատելի է նաև մարդկային պատվարժանությունը, ինչը գրավել է պոեմի հեղինակին։ Պատվարժանության թելադրանքն է «մկանների ուռչումը եռակի»։
Բանաստեղծը պատկերավորման միջոցներով փոխանցում է կերպարների պլաստիկան, մոնումենտալությունը, առավել ևս դրամատիզմը։
Ըստ անտիկ մտածողության՝ գոյությունն անբաժան է տառապանքից։ Քրիստոնեությունն իր հերթին Խաչի գաղտնիքը տեսնում է տառապանքի մեջ։
Անտիկ շրջանում տառապանքը համարվել է ճակատագրի նախասահմանածը, որը վիճակվել է Լաոկոոնին և նրա երկու որդիներին։ Անտիկ շրջանի ողբերգությունը, ինչպիսին Լաոկոոնինն է, անմեղ ու անելանելի է. չկա վերերկրային աստված, որին դիմի տառապյալը։ Քրիստոնյայի համար տառապանքից ելք կա. Տերը կարող է փրկել։ Շ. Մկրտչյանը «Լաոկոոն»-ում տառապանքի անտիկ չափումների մեջ է։ «Դեպի լյառն Արարատ» շարքում, հանձին տառապանքի, նա տեսնում է Խաչի գաղտնիքը։ Ավելի ճիշտ կլինի ասել, որ բանաստեղծը անտիկ և քրիստոնեական ընկալումներով տառապանքը միավորում է։ Ահա թե ինչու «Լաոկոոն» պոեմն ավարտվում է հետևյալ տողերով.
– Տեր Աստված, Լաոկոոն, //Միքելանջելո…
«Լաոկոոն» պոեմի ավարտին բանաստեղծը մտովի քրիստոնեական աղոթասացումի մեջ է։ Այստեղ հիշատակվում է «մեղքը» («… գնում եմ մեղքի՝ կոչելով ոգուս ավյունն հայրական»)։ Լաոկոոնը համոզված է, որ իր «լույսն է ղողանջելու»։ Միջնադարյան մեղքի սահմաններում են կողք կողքի հանգրվանում «Տեր Աստված, Լաոկոոն, //Միքելանջելո» բառերը։
Շ. Մկրտչյանի կշռաչափը սաղմոսների գնահատականներն են, որոնցով գնահատվում է թե՛ անհատական («Լաոկոոն») և թե՛ համազգային («Դեպի լյառն Արարատ») տառապանքը։ Լաոկոոնի ճակատագիրը՝ հայտնվել վիշապների գալարներում, նույնական է Արևմտահայաստանի ճակատագրի հետ։
– Եվ հետապնդումը -//Գազանի գիշերով…
Խոսքը անտիկ ճակատագրի հետապնդման մասին է։
Լաոկոոնի կողքին Միքելանջելոյի անվան հիշատակումը կատարվում է այն հիմքով, որ Միքելանջելոյի քանդակները բնութագրվում են պլաստիկական հզորությամբ, մոնումենտալությամբ և լարված դրամատիզմով։
Դիմելով Միքելանջելոյին՝ բանաստեղծը նրան անվանում է ոգեպետ, ով «մատուցանում» է «տանջանք»։ Նա անմիջական կապ է ստեղծում «Լաոկոոն» քանդակի և Միքելանջելոյի կերտած արձանների միջև.
– Մկանների ուռչումը եռակի -//Ինչպես տեսավ մարմինն//Ու ոգեկոչեց Միքելանջելոն։
Թե՛ «Լաոկոոն»-ին և թե՛ Միքելանջելոյի «Պետրոսի խաչելությունը», «Պողոսի դարձը» որմնանկարները աչքի են ընկնում տանջալի ողբերգականությամբ։
Պոեմը զարգանում է տեսիլների, ասոցիացիաների, խորհրդանիշերի փոխկապերով։ Ընդհանուր «պատումը» հենարան ընտրելով խորհրդանիշերն ու փոխաբերությունները՝ բաժանվում է բազմասացական հատվածների, որոնք միավորվում են տեսլահոսքում։ «Ես»-ը նրանում իր առանցքային տեղն է գրավում, քանզի նա է պատմության, արվեստի, խոհի միավորման առանցքը։
Խոսքն ուղղվում է Լաոկոոնին.
– Ես կհայտնվեմ քո մորուքով…
«Քո մորուքով»-ը հավասարանշանակ է «քո տառապանքով»-ին։
«Ես»-ը պատմության՝ արվեստի միջոցով հայելային անդրադարձով տառապանքը կենտրոնացնող ուժն է, այն էլ՝ իր մեջ։ Տառապանքն է, որ բաց է անում կյանքի իմաստավորման փիլիսոփայական ծալքերը։
Լաոկոոնի «ես»-ի անունը տառապանքն է։ Նույնն իր համար ընդունում է բանաստեղծը։ Տառապանքն է, որ պետք է շտկի մարդկության ճակատագիրը։ Նրանով է մարդկության պատմությունը վերակարգվում, ինչը Դոստոևսկու վեպերի հենքն է։
Տառապանքը միաժամանակ հնչեցնում է տագնապ, որը հարցականներ է ուղղում Տիրոջն ու ճակատագրին.
– Ո՜վ կգուշակեր, ինչո՞ւ են//միջով մանկան բիբերի//Սողոսկում օձերի//օղակները լափող…
Մի պահ պատկերացնենք, որ այդ մանուկը Տիրամոր գրկանոցն է։ Տառապանքը, փորձությունը ստիպում են հետ նայել.
– Ու ես հիշեցի քեզ,//հիմա, Լաոկոոն…
Բանաստեղծը ծանրագույն հայեցումների մեջ է։ Ծնվում են ենթագիտակցության հուշումով տեսիլներ՝ «շանթեղեն դողով» «քաոսը// տպում էր խորշի մեջ ես-ի»։ «Խորշի մեջ ես-ի» է՛լ ավելի ծանր սևանկարներ էին փռվում «Սաղմոս փորձության» բանաստեղծության տողատակերում (ցեղասպանությանը արձագանքող)։
«Խորշի մեջ ես-ի». ճակատագրի բոլոր ստվերներն են այդ «խորշում»։ «Լռության խորքում նվիրականի» ժողովածուում ես-ը խտացնում է աշխարհընկալման արձագանքները։ Այս պարագայում լեզվի փոխաբերականությունը ձեռք է բերում կանոնի ուժ։
– «Հնոցն եմ մտնելու արմունկներովս»…
Պոեմում բացվում են կյանքի շիկացած ծալքերը։ Սակայն խոհականությունը, հայեցումը, միևնույն է, «ես-ի մթին խորշերում» պահպանում են գոյության իմաստավորման հնչումները։
«Լռության խորքում նվիրականի» ժողովածուի երկրորդ պոեմը «Ես՝ Տինտորետտոն, որդին ներկարարի» պոեմն է։ Ներկայացնելով Վերածծնդի ուշ շրջանի մեծ նկարչին, Շ. Մկրտչյանը գլխավորապես ուշադիր է ոգու հայեցմանը, արվեստի անքննելի խնդիրներին, ինչը առկա էր «Լաոկոոն» պոեմում, չնայած դարաշրջանային կտրվածքների տարբերությանը։ Երկու պոեմներում արվեստի վերաբերյալ առաջադրույթները ունեն ընդհանրություններ, որոնցից մեկն էլ տառապանքի փիլիսոփայական իմաստավորումն է։ Դա, երևի թե, «Լռության խորքում նվիրականի» ժողովածուի հիմնական նպատակն է (այդ է վկայում ժողովածուի վրա տրտմության սաղմոսների դրոշմը)։ Մանրազնին փիլիսոփայական ենթատեքստային սևեռումները «Ես՝ Տինտորետտոն…» պոեմի՝ արվեստի խնդիրների վերացարկումների հաշվին լուծման գլխավոր եղանակն է։ Մտքերը հայելային եղանակով անդրադարձվում են պոեմի տարբեր հատվածներում՝ ստեղծելով մեկնությունների խորքային բացահայտումների աստիճանականության տպավորություն։ Քիչ չեն հայեցման շղթայում հանկարծագյուտ պոռթկումները, որոնք քնարականության անկապտելի բաղադրիչներն են։
Մի կողմում Տինտորետտոն է՝ վենետիկյան դպրոցի գեղանկարիչ, մյուս կողմում «ես»-ն է՝ ներհայեցող բանաստեղծը՝ արվեստի մեջ գոյության սկիզբն ու անվախճանությունը տեսանողը։ Քիչ չեն անպատասխան հարցադրումները, որոնք պահանջում են գաղտնիքի նոր բացահայտումներ։ Խոհերի ներքին կարգով դասդասված շարքերը մեզ տանում են ընդունված տեսականի մերժող ճանապարհով։ Այո՛, տեսականության սկզբունքն իր տեղն ունի պոեմում։ Բանաստեղծն ստեղծում է կյանք-արվեստ խոսքի կտավ։ «Ես՝ Տինտորետտոն…» պոեմում անտիկը փոխարինվել է քրիստոնեականով։ Ընդհանուր հայեցումը հանգեցնում է արվեստի անտիկ-քրիստոնյա հատկանիշների մերձեցմանը։ Հեղինակի «ես»-ի մեջ կենտրոնանում է արվեստն իր տարընթերցումներով։ Երկու դեպքում էլ «ես»-ը բարձրագույն չափանիշներով է մոտենում արվեստին՝ ջնջելով դարաշրջանային անջրպետները։ Հզոր է Տինտորետտոն որպես ստեղծագործող. դեպի կտավ է մղում «էներգիան ամբողջ»։ Յուղաներկերը հրահեղվում են։ Ներհայեցումների ընթացքում բացահայտվում են նկարչության մեծ գաղտնիքներ։ Այսպես, օրինակ, նկարիչը կերտում է կերպարներ, որոնցից հրեշտակը հասցնելու է Տիրոջը, ում որ երկնքում նա կանչել է (սա բնութագրական է հատկապես Վերածննդի դարաշրջանի մեծ արվեստին)։
…Կամ էլ հրեշտակ՝ հեշտին սահանքող//խորշերս անզեն,//Որ տանի կերպարն, ում որ կանչել է//Տե՜րը երկնքում։
Ըստ նկարչի՝ իր վրձնի հպումով որմի երեսին «մեռյալ», այն փոխում է «մի գրկանոցի» «դեմքի կատարյալ»։ Սակայն Տինտորետտոն գործ ունի նաև ողբերգականի հետ (ինչը միավորում է անտիկ ու քրիստոնեական արվեստը)։
– Վրձինս եմ վարում իբրև Քարոնի//թավջութակը – թի՜ն…
«Քարոնի թավջութակ» կապակցությունը կամրջում է դժոխքն ու երաժշտությունը՝ որպես աներևակայելի ողբերգության սիմվոլ։ Մահվան տառապանքներից ծնվող «երաժշտության» արձագանքները լսվում են հաջորդ տողերում՝ «հառաչներ», «խզխզումներ գոց», «կոծ», «հրկիզված ամպեր», «դառն հեծության ջրեր»… Բանաստեղծը փորձում է մոտենալ Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» երկի ոճաձևերին (այն ևս հարազատ է սաղմոսին)։
Նկարչության գաղտնիքների մեջ թափանցումներին զուգահեռվում են գոյաբանական արժևորումները, որոնք կրում են նարեկացիական ինքնամերժման և դժվարին ինքնահաստատման կնիքը։ Տինտորետտոյի, Նարեկացու քնարական երկի հերոսի և իր՝ մեր ժամանակի բանաստեղծի «ես»-երը մեղքի և թողության տեսանկյունով ընդհանրանալու կռվաններ ունեն։ Մեղքն է քրիստոնեական վարդապետության և նրա արվեստի հիմնական հասկացությունը, որից ծնունդ է առնում մեծագույն տառապանքը։ Այդ տառապանքը պետք է ծնի հոգու և տիեզերքի մաքրագործումը։ Սա «Ես՝ Տինտորետտոն…» պոեմի հիմնագաղափարն է, ինչը սկիզբ է առնում սաղմոսներից։
– Մեղքի արվեստով, երբ օդն է բուրում…//- Քանի որ հենց իր բիբերի մեջ սատանան խուժում,//Իբրև ակնաբույժ, որ թութքն է բուժում։
Ծանր պատկերներին հաջորդում են գեղեցկության ու սիրո՝ մարդուն վերակերտող տողեր.
– Մարմինն արեգակ լուսավորել էր արվեստանոցս…
Դառն ու լուսավոր խոհերը հատվում են միմյանց, ինչպես իրական կյանքի շերտերը։ Ձևավորվում է մարդկային երկվական հոգեբանության հատույթավոր կառուցվածք։ Զգացմունքային լարվածությունը հասնում է բարձրակետին։
Տինտորետտոյի հոգում մշտական ալեկոծություն է, ինչն ընկած է նրա արվեստի հիմքում։ Արվեստը թե՛ տիեզերական և թե՛ հոգեբանական հակադրությունների ներդաշնակեցման մարդկային ձգտումների մարմնավորման ամենամեծ համակարգն է։
Տինտորետտոն հավատարմագրված է այդ համակարգին։ Մեծ արվեստագետները գործում են դրա շրջանակում։
«Գոյի խորքում եմ»,- մտորում է նկարիչը։ Մենք կասեինք, որ Նարեկացին ևս հասել է գոյի խորքին։ Գոյի խորքում գտնվողի համար գոյաբանությունից դուրս ոչինչ չկա։ Տիեզերքը կանգ է առնում գոյի առջև (մարդու առջև)։ (Նույնը վերաբերում է «Լաոկոոն» պոեմի հեղինակին)։ (Հատկապես ցեղասպանությունն է մարդկությանը կանգնեցնում չգոյի առջև)։ Նկարիչը կանգնած է գույնի կանգառում, ինչը նրա համար «գոյի կենտրոնն» է։ Տինտորետտոն բնությունը դիտում է որպես ներկապնակ, որն արտացոլված է երկնային Տիրոջ Արքայությունում։ Բարձրագույն չափանիշների մասին է խոսում այն, որ Տինտորետտոն նկարում է «Մոլորակների, աստղի, գիսաստղի և օդաքարի» «տանիքները»։
Հեռապատկերը, մեզ թվում է, սաղմոսի խորքից է գալիս։ Արվեստի միֆական ենթագիտակցական մրրկումները ևս։ Տինտորետտոն և բանաստեղծը այդ մրրկումների վրձնողներն են։ Այդ մրրկումները քանդակել են «Լաոկոոն»-ի հեղինակները։
«Դեպի խորքը նվիրականի» գրքում Շանթ Մկրտչյանը ներսից եկող պատկերաշարերի ուղղորդողն է, դեպի պատկերի և գույնի կանգառ ուղեկցողը։
