Այս զրույցի առիթ դարձավ ծաղկաձորյան օրերից մեկում մի հանդիպում, որը նորից ալեկոծելու էր մտքերս, նորից «ինչուները» հետապնդելու էին, նորից կանգնելու էի թշնամուն դեմ հանդիման, նորից պարտվելու և նորից փորձելու հասկանալ մեր պարտության ակունքները: Արցախի Հանրապետության Շուշի քաղաքի Գորգերի թանգարանի հիմնադիր տնօրեն Վարդան Վլադիմիրի Ասծատրյանը ազգապաշտ հայի նվիրումով նախ հիմնել է այնքան կարևոր Գորգերի թանգարանը, իսկ հետո փրկել այդ թանգարանի թանկ նմուշների մի մասը՝ պատերազմական թոհուբոհի մեջ, վտանգներն անտեսած: Կարելի էր բոլորը փրկել, եթե, ինչպես հաճախ է լինում, ինքներս մեզ չխանգարեինք…
Կարելի էր նաև՝ արդեն այստեղ, վերաբացել այն և շարունակել մեր մշակույթի խիստ կարևոր մաս կազմող գորգարվեստի ներկայացման, զարգացման գործը, եթե, ինչպես հաճախ է լինում… Բայց… չկրկնվեմ:
ՆԱՆԵ – Մեզ համար նորություն չէ թուրք բարբարոսների՝ ստով ամեն բան իրենց վերագրելու գործելաոճը: Այս անգա՞մ նրանք ինչպես էին փորձում՝ որպես իրենց սեփական ունեցվածքի թալան ներկայացնել մեր գորգերի մի մասի դուրսբերումը:
Վարդան ԱՍԾԱՏՐՅԱՆ – Ազերի-թուրքերի՝ թորքերի (արցախցիներս ադրբեջանցիներին թորքեր ենք ասում) բողոքը նրանց բնորոշ գործելաոճն է: Նրանք դիմել են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին, իբրև հայերը գողացել են իրենց արժեքները: Դա աբսուրդ է: Այդ բոլոր գորգերը ձեռք են բերվել հայերից և զուտ հայկական են, ի վերջո, եղել է և տարիներով գործել է հայկական թանգարանը: Նրանց գործելաոճը սուտն այնքան կրկնելն է, մինչև մարդիկ, որոնք իրավիճակին քաջատեղյակ չեն, հավատան դրան: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում նրանցից ապացույցներ էին պահանջել՝ գույքագրման փաստաթղթեր, լուսանկարներ, ինչը չէին կարող տրամադրել:
Ընդհանրապես, ազգին բնորոշ գործոններն են՝ մշակույթը, տարածքը, լեզուն: Եվ թորքերը, որպես նոր ստեղծված ժողովուրդ (100 տարվա) փորձում են մշակութային հիմքեր ձեռք բերել: Լեզուն կա՝ թուրքերենն է, տարածքը վերցրել են մեզնից և տարբեր բնիկներից, մնում է մշակույթը: Այստեղ ավելի մեղավորն այն ազգն է, որը թույլ է տալիս, որ իր ունեցածը յուրացնեն: Որքան էլ սուտ և անլուրջ լինեն պահանջները, դիմացինի թերացման դեպքում դրանք գնալով լրջանում են:
Մենք պետք է հատուկ հոգածությամբ վերաբերվեինք, վերաբերվե՛նք մեր ազգային հիմքերի պահպանությանը, հատկապես այդպիսի ագրեսիվ թշնամիների հարևանությամբ: Բայց մեր կողմից նման աշխատանք չեմ տեսնում: Ահա՛, գորգերի թանգարանը 1,5 տարի փրկված է, և մինչև հիմա տարածք չի գտնվում:
Ն. – Ինչպե՞ս են գորգերը դուրս հանվել, փրկվել թշնամուց։
Վ. Ա. – Պատերազմի վերջին օրերն էին, արդեն տեսնում էի, որ Շուշին խիստ վտանգված է: Հոկտեմբերի 30-31-ին՝ Գորգերի թանգարանը տարհանելու և Արցախից դուրս բերելու համար, Մշակույթի նախարարից մեքենա խնդրեցի և ազատ տեղաշարժի թույլտվություն: Մեքենան տրամադրեցին, սակայն թույլտվություն չտրամադրվեց: Այդ փաստաթղթի բացակայության պատճառով գորգերի ֆոնդը չկարողացա տարհանել: Տրամադրված մեքենայով ուղարկեցի գորգերի մի մասը միայն: Իմ մեքենան էլ էր արդեն բարձված նկարներով և այլ իրերով, բայց ստիպված էի ետ գնալ՝ Ստեփանակերտ: Գիշերը կինս՝ շտապօգնության մեքենայով, Երևանից հասավ Արցախ, կարողացանք փրկված նմուշներով հասնել մինչև Լիսագոր, որտեղից նա արդեն մենակ շարունակեց ճանապարհը: Իսկ ես այլևս Շուշի չկարողացա գնալ. ճանապարհը փակվել էր:
Ն. – Քանի՞ գորգ կարողացաք փրկել, և քանի՞սը մնացին «գերված» թշնամուն:
Վ. Ա. – Հանվել են 170 գորգ և նկարներ: Եթե թույլտվությունը հատկացնեին ինձ, օր չէի կորցնի. իրենց տված մեքենան ուղարկելուց հետո կհասցնեի նաև ֆոնդը տարհանել: Ֆոնդում կային 120 գորգ, 600 միջնադարով թվարկվող նմուշ, 100 նմուշ մ.թ.ա. խեցեղեն, քարի և բրոնզի դարի իրեր և այլն:
Ն. – Այժմ գնանք տարիներով ետ. ե՞րբ և ինչպե՞ս հիմնադրեցիք Արցախյան գորգերի թանգարանը:
Վ. Ա. – Գորգերի թանգարանը Շուշիում բացվել է 2011 թ. սեպտեմբերի 2-ին՝ Արցախի անկախության օրը: Դրա անհրաժեշտությունը վաղուց կար: Մանկությունից տեսնում էի, թե ինչպես են թորքերը հայկական գորգերը հայկական ընտանիքներից ձեռք բերում կամ փոխանակում նոր, անարժեք գորգերով: Դա շարունակվեց հայ գորգավաճառների կողմից Արցախյան առաջին պատերազմից հետո: Գորգերը վաճառվում էին Երևանից արտասահման: Եթե շուկան կա, պահանջարկ էլ կա:
Ես հնությամբ՝ հին իրերով, հատկապես գեղանկարներով, հետաքրքրված էի դեռևս դպրոցական տարիքից: Նկարների հա վաքածու ունեմ: Գորգերի թանգարանը հիմնվեց այդ պատճառներից ելնելով: Հասկացա, որ միակ ճանապարհը գորգերը, հին իրերը ձեռք բերելն է և հե՛նց հայկական գյուղերից, կոնկրետ ընտանիքներից՝ արձանագրելով սկզբնաղբյուրները:
2000 թվականից արդեն զբաղվում էի այդ գործունեությամբ և 2011-ին՝ համապատասխան քանակ հավաքելուց հետո, կարողացա բացել Գորգերի թանգարանը: 2013 թ. մեկ այլ շենքում, ավելի լավ պայմաններով դահլիճ բացեցի: Նախկին շենքը մնաց որպես ֆոնդ, իսկ նորը դարձավ բուն թանգարանը: Բայց դրանից հետո էլ շարունակում էի նմուշ հանդիպելու դեպքում այն ձեռք բերել:
Ն. – Ի՞նչն է կարևորվում գորգերի նմուշներ ձեռք բերելիս:
Վ. Ա. – Մեր թանգարանի յուրահատկությունն այն է, որ գրեթե բոլոր նմուշներն ունեն հստակ սկզբնաղբյուր, ծագումնաբանություն՝ ձերք են բերվել բնօրրաններում: Իսկ թանգարանային նմուշի ամենակարևոր չափանիշը սկզբնաղբյուրների հստակությունն է: Շուկաներում, համացանցում գորգեր շատ կան, բայց դրանք ոչ թե թանգարանային, այլ կոլեկցիոն նմուշներ են:
Ն. – Եղե՞լ են թանգարանին նվիրատվություններ:
Վ. Ա. – Նվիրատվությունները շատ քիչ են, երևի մի երեք նմուշ: Բայց գորգերի համար վճարելը նորմալ եմ համարում: Այդ ընտանիքները բարձր գումարներով անգամ հիմնականում չեն ցանկացել, որ իրենց գորգերը շուկայում անհետանան, հրաժարվել են վաճառել իրենց տոհմային հարստությունը: Վաճառել են միայն՝ ճանաչելով ինձ, իմանալով, որ գնումը թանգարանի համար է:
Ն. – Ո՞ր գորգերն են օրենքով արգելվում երկրից դուրս հանել:
Վ. Ա. – 50-100 տարվա հնության գորգերն արդեն համարվում են հնություն՝ անտիկվարիատ: Սակայն կարևոր է նաև ժամանակաշրջանը: Մինչև 1900 թվագրվող գորգերի որակը լրիվ այլ էր, դրանք բոլոր չափանիշներով խիստ արժեքավոր էին: Գնագոյացման, արժեքի ամենակարևոր գործոնը գունանյութն է: Նախկինում գորգերը ներկվում էին միայն բնական ներկանյութերով:
Ն. – Ի՞նչ կարևոր հատկանիշներով են իրարից տարբերվում տարբեր ժողովուրդների ստեղծած գորգերը, և ի՞նչ է փոխվել գորգագործության մեջ ժամանակի ընթացքում:
Վ. Ա. – Ընդհանրապես, աշխարհի բոլոր ժողովուրդներն ունեն գորգեր, դա պրոտոլեզու է պրոտոսիմվոլներով: Գորգագործությունը համամարդկային արժեք է: Գորգանախշն առաջին լեզուն է, գորգերն առաջին գրքերն են, որոնցում սիմվոլների, պիքսելների, կետերի կոնստրուկտիվ, մաթեմատիկական լուծումներով նկար է ստացվում: Գորգարվեստն աշխարհում միակ արվեստն է, որը պարզ ու բաց է իր բնույթով: Եվ տեխնիկական առումով հեշտ է հասկանալ տվյալ գորգի ծագումը: Բայց զարդանախշերով, սիմվոլներով գորգեր տարբերակելը բարդ է: Ոչ ոք այդ աշխատանքը, ուսումնասիրությունը լիարժեք չի իրականացրել: Ինչ-որ փորձեր արվել են սիմվոլների կապակցությամբ միայն, այն էլ՝ մակերեսային:
Գորգագործությունը նաև կանոնիկ արվեստ է: Բայց 1920-ականներից՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո այն կորցրել է իր կանոնիկությունը, որովհետև կտրվել է կապը դպրոցների և ավանդական գորգագործների միջև: Այդ պատճառով շատ կարևոր են կրթական ծրագրերը: Այսօր ցանկացած պատկեր կարող են պատկերել, բայց այն չի ընթերցվի: Եվ եթե սիմվոլիզմը ճիշտ չի օգտագործված՝ գորգին նայելիս ներդաշնակություն չի զգացվում: Արժեքավոր գորգ ստեղծելու գործընթացում կան շատ նրբություններ: Գորգի ամենաթանկարժեք մասը ներկանյութն է: Այսօր էլ կան վարպետներ, որոնք հին եղանակով են աշխատում, բայց նրանք շատ քիչ են:
Եթե ֆինանսավորում լինի, հնարավոր կլինի այդ գործը վերականգնել ըստ ավանդույթների՝ պահպանելով ճիշտ որակը, գույները, զարդանախշերը: Իսկ նման գորգերն արժեքավոր են և ժամանակի ընթացքում գնալով թանկանալու են:
Ն. – Խոսենք բնական ներկանյութերի և հատկապես մեր որդան կարմիրի մասին:
Վ. Ա. – Բնական ներկանյութերը հիմնականում երեքն են՝ կարմիր, կապույտ և դեղին, կան նաև սև և շագանակագույն ներկեր, սպիտակն էլ բնական բրդի գույնն է: Մնացած բոլոր գույները խառնուրդներ են: Չնայած բնության մեջ ամենաշատը կանաչն է, բայց կանաչ գույնն ստացվում է միայն դեղինի և կապույտի խառնուրդով:
Որդան կարմիրն աշխարհին ի հայտ են բերել հայերը: Աշխարհում կա այդ որդի չորս-հինգ տեսակ՝ հայկական կոշենիլ, որն ամենաառաջինն է աշխարհում օգտագործվել, մեքսիկական, լեհական, միջերկրածովյան: Դրանք նույնն են, պարզապես մեզ մոտ այդ որդն ապրում է բույսերի վրա, միջերկրածովյանը՝ կաղնու ծառի և այլն: Կա նաև հնդկականը՝ «կերիալակա», որի տարբերությունն այդ չորսից այն է, որ օգտագործվում է ոչ թե որդն ինքը, այլ որդի արտազատուկը:
Մենք ևս կարող էինք վերականգնել որդան կարմիրի արտադրությունը, բայց այդ ուղղությամբ քայլեր չեն արվում:
Ն. – Ի՞նչն է տարբերակում հայկական գորգերն այլ գորգերից:
Վ. Ա. – Բոլոր ժողովուրդների գորգերն արտացոլում են պարզ նախշազարդում, նախշազարդերի ինչ-որ հավաքական խումբ կամ որևէ պատկեր-տեսարան, առկա են միայն առանձին էլեմենտներ, մի պահ. բացակայում է որևէ զարգացում: Օրինակ, պարսկական 90 տոկոսից ավելի գորգերում կա՛մ միայն դրախտի արտացոլումն է, կա՛մ որսի տեսարաններ, կա՛մ ծաղկանախշեր:
Հայկական գորգերի տարբերությունն այն է, որ հստակ թեմա կա, այդ գորգերը «ընթերցվում են»: Թեմաները հիմնականում չորս խումբ են կազմում՝ առաջինը Աստվածայինն է՝ արարչություն (արարման 6-րդ, 7-րդ օր, անդրաշխարհի թեմաներ, արգելված պտուղը՝ խնձորը…): Հաջորդ թեման առասպելաբանությունն է՝ առասպելական սիմվոլներ՝ մեղուներ, թիթեռներ, չար դեմքեր և այլն: Երրորդը բնության երևույթներն են՝ գիշեր, ցերեկ, արև (արևագորգ), աստղեր (աստղագորգ): Իսկ չորրորդը՝ վերջինը, մեր շրջակա միջավայրն է՝ բնություն (ծաղկագորգ), կենցաղ՝ ձիեր, շներ… Շատ գորգերում այդ թեմաները համատեղվում են՝ առասպելականը Աստվածայինի, բնության երևույթների հետ և այլն: Եվ, թեմաներից ելնելով, գորգերի 90 տոկոսից ավելին ունեն կանոնավոր դասավորություն, ընթերցման ուղղություն, սկիզբ և վերջ. գորգին կա՛մ ներքևից վերև է պետք նայել՝ դեպի երկինք, կա՛մ վերևից ներքև, ինչպես Աստծո արարչության ընթացքն է, կա՛մ դեպի շուրջբոլոր:
Հայկական գորգերում շարժում կա, զարգացում. մեր արևագորգում արևն առավոտից մինչև երեկո է պատկերված՝ իր ընթացքի, շարժման ողջ ուղիով:
Ն. – Որո՞նք են տարբեր տարածաշրջանների հայկական գորգերի տարբերությունները միմյանցից:
Վ. Ա. – Յուրաքանչյուր գյուղ, տարածաշրջան ունի իրեն ավելի բնորոշ թեմաները, զարդանախշերը, տեղի բնության ներկանյութերով ստացված գույները: Արցախյան և այլ հայկական գորգերի միմյանցից տարբերությունը նեղ մասնագիտական է: Ես այդ թեմայով մենագրություն ունեմ: Թեման շատ ընդարձակ է, և դեռ շատ եմ անդրադառնալու դրան, մանրամասներ բացելու:
Ն. – Ի՞նչ է անհրաժեշտ, որպեսզի թանգարանը վերաբացվի և գործի:
Վ. Ա. – Առաջին հերթին թանգարանին այստեղ համապատասխան տարածք է պետք: Այն կգործի որպես պետական կառո՞ւյց, թե՞ որպես հիմնադրամ, էական չէ, միայն թե գորգերը ցուցադրվեն, զարգացվեն կրթական ծրագրերը:
Բոլորը գիտեն այս խնդրի մասին, սակայն անհրաժեշտ առաջարկ այդպես էլ չի արվել: Ազգային ժողովում հանդիպում է եղել մի քանի պատգամավորների, Մշակույթի փոխնախարարի և վարչության պետի հետ: Ինձ վստահեցրել են, որ ԱԳՆ-ի հին շենքի մի մասը հատկացնելու են թանգարանին: Ոգևորվել էինք, բայց հետո զանգահարեցին, հայտնեցին, որ այդտեղ չի ստացվում, երևի Պատմության թանգարանում կլինի: Բայց այդտեղ էլ մեր դեմ անընդունելի պայմաններ են դնում: Բացի դա, ժամկետն է շատ կարճ՝ վեց ամիս, ինչն անիմաստ է:
Եվ ահա արցախյան գորգերը, որոնք ներկայացնում են հայ ժողովրդի պատմամշակութային ժառանգությունը, դեռ իրենց տեղը չեն կարողանում գտնել հայկական հողում:
Ն. – Հաջողություն եմ մաղթում Ձեր, ավելի ճիշտ մե՛ր գործին…
