Մեկ տարի առաջ՝ գարնանային մեղմ ու անշտապ մի երեկո, գտնվում էի ականավոր քանդակագործ Կարապետ Մեծատուրյանի (1910-1966) տուն-արվեստանոցում: Տարբեր հեղինակների նկարներով ու քանդակներով շրջապատված հյուրասենյակում զրուցում էի վարպետի թոռների՝ արվեստաբան Էդդա Վարդանյանի և իր եղբոր՝ այդ օրերին Մոսկվայից ժամանած ճարտարապետ Հայկ Վարդանյանի հետ: Զրույցի կեսին նրանք հանկարծ մտաբերեցին կարծես վաղուց մոռացված մի պատմություն, որը տեղի էր ունեցել 1962 թ. մայիսին իրենց մոր և նրա ընկերների մասնակցությամբ: Նրանց առաջարկով, օրեր անց, այդ նույն հյուրասենյակում, որ ժամանակին Կարապետ Մեծատուրյանի և նրա քանդակագործ կնոջ՝ Էդդա Աբրահամյանի (1914-1957) արվեստանոցն էր (Սայաթ-Նովա 5 հասցեում), հանդիպեցի այդ խորհրդավոր պատմության գլխավոր դերակատարներից մեկին՝ ճարտարապետ Էրադա Սարգսյանին (1941):
Ներկայիս Կասկադի սկզբնամասում մինչ Արտաշես Հովսեփյանի՝ Ալեքսանդր Թամանյանին նվիրված հուշարձանի կանգնեցումը, ավելի քան մեկ տասնամյակ, տեղադրված է եղել մի քար կամ պատվանդան՝ հետևյալ գրությամբ. «Այստեղ տեղադրվելու է Ալեքսանդր Թամանյանի հուշարձանը»: Ըստ երևույթին, սա անտարբեր չէր թողել 1960-ական թվականներին ստեղծագործող մի խումբ երիտասարդ ճարտարապետների, և նրանք որոշել են վերջ տալ այդ տևական սպասմանն ու պատրաստել Թամանյանին արժանի մի կիսանդրի: Այն ստեղծվել է Մարտիրոս Սարյանի վրձնին պատկանող՝ Ալեքսանդր Թամանյանի դիմանկարի (Երևան, 1933) մոտիվներով:
Նրանք ութ հոգով էին՝ ճարտարապետ Բիննա Մեծատուրյանը (1938-2020), նրա եղբայրը՝ ապագա դիվանագետ Միհրան Մեծատուրյանը (1948-1981), ամուսինը՝ ճարտարագետ Բորիս Վարդանյանը (1937-2016), վերջինիս համակուրսեցին՝ ճարտարագետ Յակովը, Էրադա Սարգսյանը, նրա քույրը՝ բանասեր Սվետլանա Սարգսյանը (1938-2016) և առաջին ամուսինը՝ ֆիզիկոս Լևոն Մալխասյանը (1937-2004, ակադեմիկոս Ստեփան Մալխասյանցի թոռը): Այդ օրը նրանց էր միացել նաև անվանի ճարտարապետ Սաշուր Քալաշյանը (1936):
Նրանք հաճախ էին հավաքվում Մեծատուրյանի արվեստանոցում: Տիկին Էրադան հատկապես առանձնացրեց Ճապոնիային և Հնդկաստանին նվիրված օրերը, երբ հատուկ թեյ էին պատրաստում, խոսում այդ ժողովուրդների մշակույթից ու պատմությունից: Հատկանշական է, որ այդ օրվա զգեստը և սանրվածքը անմասն չէին մնում նրանց ազգային տարազի որոշակի տարրերից: Նրանք սիրում էին միասին ճամփորդել Հայաստանի շրջաններով, արշավներ էին կազմակերպում, իսկ փոքր տարիքում Մեծատուրյանն էր նրանց ման տալիս: Ամենքն ունեին իրենց մականունը. Բորիսին կրճատ անվանում էին Բոկ, Յակովին՝ Յակ, Բիննային՝ Բիկ:
«Հավանաբար մեր հնարքներն ավարտվել էին, երբ օրերից մի օր որոշեցինք կերտել Թամանյանի արձանը»,- կատակում էր տիկին Էրադան:
Կիսանդրու վրա հիմնականում աշխատել են Լևոնը, Բորիսը, Էրադան ու Բիննան: Սվետլանան այդ ընթացքում նրանց համար համեղ կերակուրներ է պատրաստել: Իսկ Սաշուր Քալաշյանը և Յակովը փորձել են իրենց խորհուրդներով օգտակար լինել կիսանդրու վերջնարդյունքը ստանալու գործում: Տիկին Էրադայի աչքերը կրկին փայլում են. «Մենք աշխատում էինք իրար չխանգարելով: Դա այնքա՜ն զարմանալի էր: Իսկ մեր ոգևորվածությո՜ւնը: Այդ զգացողությունը ես մեկ էլ ունեցա 1988 թվականի զարթոնքի ժամանակ»:
Աշխատանքի ավարտին Կարապետ Մեծատուրյանը սիրահոժար կերպով օգնել է նրանց՝ կաղապարը գիպսով լցնելու և արձանը ձուլելու հարցում: Տիկին Էրադան խիստ տպավորված է եղել նրա կենսաուժով. «Երբեք չեմ մոռանա ձյաձ Կարոյին, երբ գիպսը լցնում էր կաղապարի մեջ, որ ձուլեր: Այդ ինչպե՜ս էր ճոճում… Այնպիսի հուժկու թափով, որ բոլոր արանքները հավասարաչափ լցվեն»:
Տեսնելով երիտասարդների խանդավառությունը՝ Մեծատուրյանն իր հիացմունքն է արտահայտել, բայց և այնպես խոստովանել, որ դրանից մի քանի օր առաջ Նկարիչների միության քանդակագործների սեկցիայի համագումարում ինքը ելույթ է ունեցել և ներկաներին իր մտահոգությունը հայտնել Թամանյանի արձանի ուշացման առնչությամբ: «Եթե դուք այն տեղադրեք, կստացվի, որ իմ ձեռքի գործն է: Դո՛ւք որոշեք»,- տարակուսանքով ասել է Մեծատուրյանը: «Մենք թևաթափ եղանք: Կարծես մեր ոգևորության գլխին սառը ջուր լցվեց: Երկար ժամանակ չկարողացանք նույնիսկ խոսել»,- պատմում էր տիկին Էրադան:
Առավոտյան ժամը հինգն էր: Այնուամենայնիվ, մթնշաղին նրանք վճռել են տեղադրել կիսանդրին ու միասին լուսանկարվել՝ միաժամանակ զննելով հատուկենտ անցորդների հայացքները: Ու քանի որ գիպսի մեջ թանաք էին լցրել, այն աստիճանաբար կապտում էր:
Հետո, լույսը բացվելուն պես, երբ նկատել են առաջին տրամվայը, արձանն իսկույն վերցրել ու նստել են տրամվայ: Անորոշ մի վիճակ էր ստեղծվել՝ ուր տանել արձանը: Մեկը մյուսի աչքերին նայելով՝ որոշել են կիսանդրին թողնել տրամվայի մեջ և հերթով իջնել:
Անցել են օրեր: Լսվել է Մեծատուրյանի արվեստանոցի զանգը: Դռան առջև դրված է եղել այդ նույն կիսանդրին: Պարզվում է՝ Յակովն այդ դիպվածից հետո գնացել է տրամվայի պարկ ու վերցրել այն:
Քանդակն այժմ սրբությամբ պահվում է Մեծատուրյանի արվեստանոցում, իսկ տիկին Էրադայի, Էդդայի և Հայկի հետ իմ զրույցները տեղի են ունեցել այդ քանդակի լուռ «ներկայությամբ»:
Օրեր առաջ Էդդան ու ես «Հայնախագիծ» ինստիտուտի շենքի իր աշխատասենյակում հանդիպեցինք Սաշուր Քալաշյանին: Նա բարձրաձայն կարդաց մեր տեքստը: Եվ զուգահեռաբար նրա հայացքի մեջ մի հաճելի ժպիտ ուրվագծվեց. «Երանի՜ այդ օրերին: Չեք պատկերացնում՝ ինչպես եմ կարոտում: Երիտասարդ էինք: Կարծես ոչ մի դժվարություն չկար: Երազներ կային, ցանկություններ կային, հեռանկարներ, առաջադիմելու ձգտումներ: Փոխադարձ հարգանք ու սեր կար: Ամեն մեկն իր գործի գլխին»:
