ՍԵԼԸ ԲԱՐԴՈՑԻ ՏԱԿ ԿԱՄ, ԴԱՎԻ՜Թ, ՀԵ՜Յ, ԴԱՎԻ՛Թ (Գ­րո­ղի գի­շե­րա­յին մտո­րում­ներ) / Հ­րաչ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ

Մենք ա­մեն օր այ­լա­նում ենք, ա­մեն օր հե­ռա­նում ենք մե­զա­նից: Աշ­խար­հասփ­յուռ հա­յութ­յու­նը ա­մեն պահ մո­ռա­նում է հա­յոց լե­զուն, ա­մեն պահ մո­ռա­նում է իր հա­յութ­յու­նը: Մո­ռա­նում է կա­մաց-կա­մաց, մո­ռա­նում է կրա­կի վրա խաշ­վող խեց­գետ­նի ան­տար­բեր ա­նի­մա­ցութ­յամբ: Ա­մեն վայրկ­յան աշ­խար­հի ինչ-որ երկ­րում մի հայ, մի հա­յու­հի, Հայ­կի զար­մից սեր­ված ինչ-որ մե­կը մո­ռա­նում է ինքն ի­րեն:
Մեր հա­յութ­յունն ու ար­մատ­նե­րը մո­ռա­նում ենք ԱՄՆ-ում ու Ռու­սաս­տա­նում, Ֆ­րան­սիա­յում ու Գեր­մա­նիա­յում, Ի­տա­լիա­յում ու Հնդ­կաս­տա­նում, կա­մաց-կա­մաց մեզ­նից օ­տա­րա­ցած ու հե­ռա­ցած՝ ա­կա­մա ու չու­զե­նա­լով դառ­նում ենք ա­մե­րի­կա­ցի, գեր­մա­նա­ցի, շվեդ, հնդիկ, ռուս, չուկ­չա…
Բայց ցավն այն է, որ մեր լե­զուն ու սո­վո­րութ­յուն­նե­րը մո­ռա­նում ենք նաև Հա­յաս­տա­նում: Խո­սում ենք հա­յե­րեն, բայց ի՞նչ հա­յե­րեն: Ա­ղա­վաղ­ված, խառն­ված աշ­խար­հի խժա­լուր աղ­մու­կին, անգ­լո-ռու­սա-թուր­քա-հա­յե­րեն կամ չգի­տե­մին­չե­րեն… Ա­մեն պահ ռու­սա­նում ենք, թրքա­նում և­ այ­լա­նում ենք չհաս­կա­նա­լով, ու­զե­նա­լով կամ չու­զե­նա­լով: Մեր ի­մու­նի­տե՞տն է թու­լա­ցել, թե՞ դի­մադ­րութ­յու­նը: Լ­սեք մեր հե­ռուս­տա­ցույ­ցի լե­զուն, էլ չեմ ա­սում՝ սո­ցիա­լա­կան ցան­ցե­րում ի­րենց ի­մաս­տուն ու քա­ղա­քա­գետ, հայ­րե­նա­սեր ու հա­յա­դա­վան հոր­ջոր­ջող­նե­րի խոս­քը: Լ­սեք, մի քիչ մտա­ծեք և հոն­գուր-հոն­գուր լաց ե­ղեք ինձ հետ:
Լե­զուն ի՞նչ ա­նի, գրքերն ի՞նչ ա­նեն: Ո՞վ է կար­դում, ո՞վ է կար­դա­լու: Մենք ա­մեն պահ այ­լա­նում ենք ու չենք զգում: Եվ փո­խա­նակ մեր մեջ ընկղմ­վե­լու, մեր մեծ ու փոքր բա­ցե­րը տես­նե­լու, մեր սխալ­նե­րը սրբագ­րե­լու՝ պա­ռակտ­վել ու բզկտում ենք ի­րար: Ա­մեն հայ իր թշնա­մի հայն ու­նի, ո­րի հետ կռվում ու կռվում է գի­շեր ու զօր, ո­րին վե­րաց­նել է ու­զում, կար­ծե­լով, թե դրա­նով բո­լոր հար­ցե­րը լու­ծում կգտնեն, ու ին­քը, հենց ին­քը կհայտն­վի դրախ­տում:
Ո՞ւմ մա­տը փուշ չի մտել: Փու­շը փոքր բան է, չէ՞, բայց ի՞նչ ցավ է տա­լիս: Միայն քա­շո­ղը գի­տի: Իսկ մեր ազ­գի մար­մի­նը, մեր պե­տութ­յու­նը ո՞նց է դի­մա­նում այս բզկտվա­ծութ­յա­նը, իր մեջ խրված փշի ցա­վին, ինչ­պե՞ս է, որ դեռևս տրո­փում է մեր ազ­գա­յին սիր­տը: Դուք չգի­տեմ՝ ինչ եք կար­ծում, բայց ես մտա­ծում եմ, որ մեր մինչև հի­մա գո­յատ­ևե­լը Աստ­ծո ո­ղոր­մա­ծութ­յունն է: Հա՛, Տի­րոջ ո­ղոր­մա­ծութ­յունն է, որ պահ­պա­նում է մեզ:
Մենք ա­մեն օր ու ա­մեն ժամ այ­լա­նում ենք, հե­ռա­նում հա­յից ու հայ­կա­կա­նութ­յու­նից: Կա ռու­սա­հայ, ի­րա­նա­հայ, ա­մե­րի­կա­հայ, ֆրան­սա­հայ… ա­մեն մեկն իր բնա­վո­րութ­յամբ, իր գա­ղու­թին յու­րա­հա­տուկ հոգ­սով և նաև՝ Հա­յաս­տա­նի հոգ­սով տանջ­վող: Չ­գի­տես ին­չու մե­զա­նում ով չի ա­լա­րում, ու­ղիղ ե­թեր է մտնում ու սկսում է շա­րադ­րել ազ­գափրկ­ման իր ծրա­գի­րը: Բայց այդ «փրկիչ-փրկա­րար­նե­րի» հսկա բա­նա­կը չի հաս­կա­նում, որ կա­մաց-կա­մաց հե­ռա­նում ենք մե­զա­նից, մեր ար­մատ­նե­րից:
Ախր օ­րե­ցօր փոք­րա­ցող Հա­յաս­տա­նը և՛ ֆի­զի­կա­պես, և՛ լեզ­վամ­տա­ծո­ղութ­յամբ, և՛ մշա­կույ­թով այլևս ի վի­ճա­կի չէ ողջ հա­յութ­յա­նը հայ պա­հել: Պար­զա­պես ի վի­ճա­կի չէ, քա­նի որ թու­լա­նում է օ­րե­ցօր: Մեզ նման՝ աշ­խար­հում սփռված ժո­ղո­վուր­դը պի­տի հզոր պե­տա­կա­նութ­յուն ու­նե­նա, հզոր Մայր՝ չձուլ­վե­լու հա­մար: Այն­քան կեն­սա­կան պի­տի լի­նի հայ­րե­նի­քից ե­կող ա­վի­շը, որ պա­հի մնա­ցած­նե­րին: Իսկ մեր կենտ­րո­նը սմքում է օ­րե­ցօր: Մենք բո­լորս սի­րում ենք փրկել, դե­ղա­տոմս ա­ռա­ջար­կել, բայց ոչ մեկս մյու­սի դե­ղա­տոմ­սը կար­դա­լու կա­րիք չու­նի… Մենք ազ­գո­վին թա­գա­վոր ենք, մենք ազ­գո­վին ի­մաս­տուն ենք ու միայն մենք ենք ճիշտ: Ե­թե մեզ­նից բա­ցի որ­ևէ մե­կը խե­լա­ցի բան է խո­սում, կա՛մ դա­վա­ճան է, կա՛մ դա­վա­դիր: Միայն մենք ենք ճիշ­տը:
Մենք ա­մեն օր և­ ա­մեն պահ այ­լա­նում ենք:
Աշ­խար­հում ա­մե­նուր հա­յի գեն է, բայց մեր գե­նը մեզ մո­ռա­ցած՝ մեր դեմ է ել­նում ա­մեն վայրկ­յան:
Նա­յում ես չորս կողմդ, չորս հարևան­նե­րից եր­կուսն առն­վազն ո­խե­րիմ թշնա­մի­ներ են: Ռու­սաս­տա­նը… Ն­րա հա­մար միշտ կար­ևորն իր շահն է ե­ղել: Հա­յաս­տա­նը նրա հա­մար միշտ էլ ման­րադ­րամ է ե­ղել Թուր­քիա­յի հետ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում: Ի­րա­նը՝ նույ­նը: ԱՄՆ-ը նրան հա­զար կող­մից ճնշում է ու պա­հում է պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի տակ: Իսկ Ի­րանն իր շա­հին չհետ­ևի, Հա­յաս­տա­նի շա­հի՞ն հետ­ևի: Ին­չո՞ւ: Մեր սի­րուն աչ­քե­րի հա­մա՞ր: Վ­րաս­տա՞­նը: Վ­րաս­տա­նը կի­սով չափ թուր­քա­ցել է: Թուր­քը խա­ղաղ ու ան­ձայն, թուր­քա­վա­րի մտել է Վ­րաս­տան, գնել հո­ղեր, տներ, կա­ռու­ցել հանգս­տա­վայ­րեր… Ու ի­րենն է դարձ­րել փաս­տո­րեն: Մենք ջղա­ձիգ ել­քեր ենք փնտրում, իսկ Թուր­քիան ու Ադր­բե­ջա­նը հզո­րա­նում են:
Ո՞վ է մնում մեզ օգ­նող՝ Աստ­ված: Ա­յո՛, Աստ­ված, բայց ախր Ն­րան էլ չենք հա­վա­տում: Ն­րան պաշ­տում ենք շուր­թե­րով, բայց ոչ սրտով: Աստ­ծուն հա­վա­տալ, նշա­նա­կում է կա­տա­րել Ն­րա պատ­վի­րան­նե­րը: Իսկ մե՞նք: Թե­կուզ գի­տենք, որ մեզ կա­րող է փրկել Աստ­ված և մեր միաս­նա­կա­նութ­յու­նը, բայց չենք հա­վա­տում դրան: Ա­սենք՝ ա­ռանց միաս­նա­կա­նութ­յան Աստ­ված էլ չի փրկի: Աս­ված է, չէ՞, հույսդ Աստ­ծո վրա դիր, բայց վա­ռոդդ չոր պա­հիր: Իսկ մենք տա­րի­ներ շա­րու­նակ «վա­ռոդ» ենք գնել, բայց ա­ռա­ջին հեր­թին մեր անձ­նա­կան շահն ենք հե­տապն­դել: Հե­տո ի՞նչ, որ մեր ա­ռած ար­կե­րը հին ու ա­նո­րակ են ե­ղել, թշնա­մուն վնաս տալ չեն կա­րո­ղա­ցել: Կար­ևո­րը մեր անձ­նա­կան շահն է: Հարս­տա­ցել ենք… Դղ­յակ­ներ ենք կա­ռու­ցել ու չենք մտա­ծել, որ ե­թե սահ­մանն ան­պաշտ­պան է, մեր դղյակ­ներն ո՞վ պի­տի պաշտ­պա­նի: Չենք մտա­ծել՝ ախր թշնա­մին որ գա, ա­ռա­ջի­նը դղյակ­նե­րին է հար­վա­ծե­լու: Ա­սենք՝ ին­չո՞ւ մտա­ծեինք, մեր տաս­նե­րորդ ծո­ռի հա­մար դրսե­րում պա­լատ­ներ ենք կա­ռու­ցել: Հան­կարծ մի բան լի­նի… Ու հե­տո՝ սահ­մա­նը բո­լո­րինն է, դղյա­կը՝ ի­մը…
Ու բա­նը հա­սել է նրան, որ սայ­լը ե­կել, կանգ­նել է բար­դո­ցի տակ, բայց սայ­լի եր­կու ա­նիվն էլ կոտր­ված են, եզ­նե­րը՝ ծե­րա­ցած, սա­մի­նե­րը՝ դուրս թռած: Եվ մենք էդ ա­մե­նի հետ չենք կա­րո­ղա­նում զսպել մեր լե­զու­նե­րը: Խո­սում ենք, պար­ծե­նում, ի­րար քննա­դա­տե­լիս նո­րա­նոր բա­ռեր, մակ­դիր­ներ ու մա­կա­նուն­ներ ենք գտնում: Գի­տենք, որ մեր թշնա­մին սահ­մա­նից այն կողմ է, և մեր զեն­քը միշտ դե­պի դուրս պի­տի ուղղ­ված լի­նի: Գի­տենք, բայց չի­մա­նա­լու ենք տա­լիս: Մեր բո­լոր դժբախ­տութ­յուն­նե­րի պատ­ճա­ռը ներ­սին­ներն են և­ ոչ թե դրսին­նե­րը: Ու մեր այդ սո­վո­րութ­յու­նը՝ անս­խա­լա­կա­նութ­յան այդ բար­դույ­թը սկսվել է ան­հի­շե­լի ժա­մա­նակ­նե­րից, ան­ցել Տիգ­րա­նի վրա­յով ու հա­սել մինչև մեր օ­րե­րը:
Մեր նախ­նի­ներ Հայ­կի, Զար­մայ­րի, Տիգ­րա­նի… մյուս­նե­րի քա­ջութ­յունն ու ի­րա­տե­սութ­յու­նը դա­րե­րի մեջ հալ­վեց, իսկ նրանց մա­սին ե­րա­զան­քը խտա­ցավ մեր սե­րունդ­նե­րի հո­գում, ու ա­մեն հայ ա­վե­լի շատ ապ­րում է ոչ թե այ­սօր­վա օ­րով, այլ նրանց մե­ծութ­յան ու «­Ծո­վից ծո­վի» ա­նի­րա­կան ե­րա­զան­քով: Այ­նինչ այ­սօր հար­կա­վոր է գո­յու­թե­նա­կան հարց լու­ծել: Պա­տեհ-ան­պա­տեհ ա­ռիթ­նե­րով Տիգ­րան Մե­ծի մա­սին ենք խո­սում, բայց մո­ռա­նում ենք նրա որ­դի Տիգ­րան Կրտ­սե­րին, որ հոր դեմ դավ նյու­թեց ու վեր­ջում ինքն էլ Հ­ռո­մի դա­վադ­րութ­յան զո­հը դար­ձավ: Ար­շա­կի մա­սին ենք խո­սում և մո­ռա­նում ենք Ան­հուշ բեր­դը, Պա­պին ենք գո­վեր­գում և մ­տա­հան ենք ա­նում, թե նա ինչ­պես մա­զա­պուրծ փա­խավ կայ­սեր մո­տից, Հա­յաս­տան հա­սավ ու խնջույ­քի ժա­մա­նակ սպան­վեց: Մո­ռա­նում ենք նրանց դեմ դավ նյու­թող հա­յի ձեռ­քը: Վար­դա­նի մա­սին ենք խո­սում, բայց մո­ռա­նում ենք նրա ու Վա­սա­կի հա­կա­սութ­յան մա­սին: Վար­դա­նի հե­րո­սութ­յու­նը հի­շում ենք, բայց նրա ան­հե­ռա­տես կարճմ­տութ­յու­նը չենք հի­շում: Է­լի շա­րու­նա­կե՞մ…
Բա Տեր Ա­վե­տի­սի ու Մ­խի­թա­րի հա­կա­սութ­յո՞ւ­նը: Ո՞վ կտրեց Մ­խի­թա­րի գլու­խը: Հա­յե՛­րը: Նժ­դե­հա­կա­նութ­յու­նը Նժ­դե­հի ցա­վից չծնվե՞ց: Եվ այդ ցա­վը ո՞վ հաս­կա­ցավ, ո՞վ է հաս­կա­նում հի­մա: Նժ­դե­հին մեջ­բե­րում են, խո­սում են նրա գա­ղա­փար­նե­րի մա­սին ու չեն կի­րա­ռում:
Գանք մեր օ­րե­րը. ո՞վ սպա­նեց Կա­րեն Դե­միրճ­յա­նին, Վազ­գեն Սարգս­յա­նին ու մյուս­նե­րին: Հա­յի ձեռ­քով չսպան­վե­ցի՞ն: Ով­քե՞ր էին կանգ­նած սպա­նող­նե­րի թի­կուն­քում: Թուր­քի մա­տը խառն էր, թե չէ, չգի­տեմ, բայց գտնվեց այն հա­յը, որ զենք բարձ­րաց­րեց ու ար­յուն հե­ղեց, հա­յի՛ ար­յուն, թող որ իր կար­ծի­քը չկի­սող հա­յի, բայց հա­յի: Հի­մա… Հի­մա էլ եր­կու ճամ­բա­րի բա­ժան­ված՝ պատ­րաստ ենք ի­րար կո­կորդ կրծել հա­նուն պաշ­տո­նի, հարս­տութ­յան, գու­ցե նաև հա­յափր­կութ­յան գա­ղա­փա­րի՞…
Մ­տա­ծում եմ, ի՜նչ լավ կլի­ներ, ե­թե հան­կարծ կա­րո­ղա­նա­յինք այդ­քան չա­րութ­յու­նը կենտ­րո­նաց­նել և­ ուղ­ղել սահ­մա­նից ան­դին… Ի՜նչ լավ կլի­ներ, ե­թե երկ­րում կու­տակ­ված այդ­քան չա­րութ­յու­նը մի օր վե­րած­վեր կա­ռու­ցո­ղա­կան է­ներ­գիա­յի:
Ա­սում են՝ թուր­քի հետ լե­զու գտնենք: Թուր­քի հետ լե­զու գտնել կլի­նի՞: Կ­լի­նի, ե­թե իր ու­զա­ծը տանք, ե­թե ժպտանք խեղ­ճա­ցած, ան­փուշ ոզ­նու նման ըն­կե­րութ­յուն ա­նենք աղ­վե­սի հետ և­ ա­մեն վայրկյան նրա սուր ա­տամ­նե­րի վտանգն զգանք գլխնե­րիս կախ­ված: Կ­լի­նի, ե­թե մո­ռա­նանք, որ հայ ենք, ե­թե մո­ռա­նանք Ե­ղեռ­նը, ե­թե Ս­յու­նիքն ու Ար­ցա­խը տանք ի­րեն: Կ­լի­նի, բայց ժա­մա­նա­կա­վոր: Ա­խոր­ժակն ու­տե­լիս է բաց­վում, իսկ թուր­քի ա­խոր­ժա­կը սահ­ման չու­նի: Կ­լի­նի, ե­թե…
Իսկ ե՞րբ պի­տի ուղ­ղենք մեր ող­նա­շա­րը, ե՞րբ…
Պա­տե­րազ­մից ա­ռաջ պար­ծե­նում էինք. «Կ­հաս­նենք Բա­քու, մեր կի­սատ թո­ղա­ծը կլրաց­նենք՝ թուր­քը ձե­նը կկտրի»: «Ոչ մի թիզ հող»,- հո­խոր­տում էինք: Մենք՝ ներք­ևում ե­ղած­ներս չգի­տեինք, բայց վեր­ևին­նե­րը հո գի­տեին, թե ինչ վի­ճա­կում են երկ­րի տնտե­սութ­յու­նը, բա­նա­կը, զեն­քը, զին­վո­րը… «­Տա­րա­ծաշր­ջա­նի ա­մե­նա­մար­տու­նակ բա­նա­կը» ին­չո՞ւ այդ­պես պարտ­վեց, ին­չո՞ւ էին մեզ՝ հա­սա­րակ­նե­րիս շա­րու­նա­կում խա­բել մինչև պա­տե­րազ­մի վեր­ջին օ­րը: «­Հաղ­թե­լու ենք»: Աստ­ծո և մայ­րե­րի ա­ռաջ ո՞վ է պա­տաս­խան տա­լու այդ­քան ե­րի­տա­սար­դի ար­յան հա­մար: Ախր սե­րունդ ենք կորց­րել, մի ողջ սե­րունդ: Մ­տա­ծո՞ւմ եք այդ մա­սին: Ինչ­քա՞ն ժա­մա­նակ է հար­կա­վոր, որ մեր հա­վա­քա­կան մարմ­նի վրա այդ վեր­քը ներծծ­վի, դառ­նա սպի:
Պար­ծե­նում էինք. «Իս­կան­դե­րը կհա­նենք, հա՜»: Պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ հա­նե­ցիք և­ ի՞նչ: Այդ­տեղ է՞լ էինք միա­միտ, թե՞ հի­մա էլ մեզ զենք ծա­խող­ներն էին խա­բել: Կամ ո՞վ գի­տե, գու­ցե խաբ­վել էինք գի­տակ­ցա­բա՞ր… Ա­սում էինք՝ թուր­քի նավթն ու գա­զը պրծնե­լու վրա են: Պր­ծա՞ն: Ա­սում էինք՝ «Ար­մե­նի­կում» ենք հո­րի­նել, կբու­ժենք սպի­դը, ու մի­լիոն­ներ կհո­սեն Հա­յաս­տան: Դ­րա­նից ա­ռաջ էլ ա­սում էինք՝ մեր «­Ջեր­մու­կը» թուր­քի նավ­թից ար­ժե­քա­վոր է: Կ­ծա­խենք, ա­սում էինք, ար­տա­սահ­մա­նում, և­ ոս­կին կհո­սի Հա­յաս­տան… Հո­սե՞ց… Գու­ցե մեր եր­կի­րը պատ­վեց ոս­կու շեր­տով, ու մենք չե՞նք տես­նում: Իսկ թուր­քը իր թուր­քութ­յունն է ա­նում ու իր ծրագ­րե­րը չի թաքց­նում: Ե­թե այս­պես շա­րու­նակ­վի, մի­ջանցք կբա­ցի Ս­յու­նի­քով ու կա­մաց-կա­մաց, անն­կա­տե­լի մի հի­սուն տա­րում և՛ Ար­ցա­խը կուլ կտա, և՛ Ս­յու­նի­քը: Իսկ Եր­ևանն ի­րենն է ու ի­րե­նը: Հար­ևան երկ­րի ղե­կա­վա­րը, ո­րին ծաղ­րում էինք այս­քան տա­րի, հաղ­թել է ու հի­մա էլ չի թաքց­նում իր նպա­տակ­նե­րը: «­Հա­յե­րը եկ­վոր են»,- ա­սում է: Այ­սօր չեն հա­վա­տում, վա­ղը կհա­վա­տան, աշ­խար­հը դյու­րա­հա­վատ է: «­Խաչ­քա­րը մեր պա­պերն են ծաղ­կել»,- ա­սում է, ու իր երկ­րում հա­վա­տում են: Վա­ղը նաև աշ­խար­հը կհա­վա­տա: Ա­սում է. «­Հայ սպա­նե­լը հե­րո­սութ­յուն է»,- և ն­րանք «հե­րո­սա­նում են»: Ք­նած մարդ են սպա­նում և հե­րո­սի կո­չում են ստա­նում: Աշ­խար­հը… Աշ­խար­հում ա­մեն ոք իր ցավն ու­նի, և­ ա­մեն մե­կի մաշկն ի­րեն ա­վե­լի մոտ է: Վեր­ջա­պես աշ­խար­հը միայն ու­ժին է հա­վա­տում, միայն ուժն է հաս­կա­նում: Իսկ ար­դա­րութ­յու­նը… Ար­դա­րութ­յուն չկա: Մենք դեռևս Բեռ­լի­նի վե­հա­ժո­ղո­վից հե­տո էինք հաս­կա­ցել, որ «Ար­դա­րութ­յու­նը սու­րի ծայ­րին է»: Ա­սենք, ե­թե հաս­կա­ցել էինք, բա ին­չո՞ւ հետ­ևութ­յուն­ներ չէինք ա­րել: Խե՜ղճ Մկր­տիչ Խ­րիմ­յան:
Մեր հայ­րե­նի­քը, մեր ինք­նութ­յու­նը կա­մաց-կա­մաց տա­լիս ենք, նա­հան­ջում ենք հար­կադր­ված ու ի­րար ենք հո­շո­տում: Հե­տո՞: Կա­մաց-կա­մաց, սերն­դե­սե­րունդ հե­ռա­նում ենք հա­յի ար­մատ­նե­րից: Աշ­խար­հի այս կամ այն երկ­րում տեղ ենք գտնում, սու­սու­փուս մեր հացն ենք ու­տում ու մեկ-մեկ հի­շում ենք, որ Հա­յաս­տան կա, որ մենք հայ ենք: Մենք այ­լա­նում ենք թույլ դի­մադ­րե­լով, այ­լա­նում ենք մեր կամ­քով: Ինչ-ինչ, բայց լաց լի­նել ու մեր հայ­րե­նի­քի ցա­վով տա­ռա­պել գի­տենք: Քա­նի ու­նենք՝ չենք պաշտ­պա­նում, իսկ երբ կորց­նում ենք…
Պար­ծե­նում ենք՝ Ռու­սաս­տա­նի է­սինչ գոր­ծա­րա­նի գլխա­վոր տնօ­րե­նը հայ է, Ֆ­րան­սիա­յի է­սինչ մե­ծա­հա­րուս­տը հայ է, մենք Նո­բել­յան մրցա­նա­կա­կիր ու­նենք, հա­յը քի­միա­կան նոր տարր է սին­թե­զել, ու Մեն­դե­լե­ևի պար­բե­րա­կան աղ­յու­սա­կում իր ա­նու­նով տարր կա, հայ տիե­զե­րագ­նաց է­սին­չը….
Այդ ա­մե­նը ճիշտ է, կան ա­ռան­ձին նշա­նա­վոր հա­յեր, բայց չկա հայ­կա­կան պե­տա­կան մտա­ծո­ղութ­յուն, կա հա­րուստ, նշա­նա­վոր հա­յե­րի մեծ բազ­մութ­յուն, բայց չկա հայ­կա­կա­նութ­յուն, չկա հա­յոց շահ, չկա պե­տութ­յուն-մաս­նա­վոր հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յուն: Հե­տո էլ մեզ հա­մե­մա­տում ենք հրեա­նե­րի հետ… Ե­րա­զանք ու­նենք, աշ­խար­հը չու­նի, իսկ մեր թշնա­մին իր ե­րա­զանքն ի­րա­կա­նաց­նում է ա­մեն օր:
Շատ եմ մտա­ծում մի լու­սա­վոր ու լավ բան գրե­լու մա­սին, բայց գրիչս ծա՜նր-ծանր է, ու ոչ մի լավ բան չի գրվում, գու­ցե գի­շե­րա­յին մու­թը ինձ հա­մար սև­ ակ­նո՞ց է դար­ձել ու աչ­քերս սևաց­րել է կու­րաց­նե­լու չափ, չգի­տեմ: Սիրտս մղձկում ու սեղմ­վում է, իսկ Իլ­հա­մը խո­սում է, ի­րեն իր ե­րա­զած տղա­յի տեղն է դրել ու խո­սում է: Կ­հո­խոր­տա այն­քան ժա­մա­նակ, քա­նի դեռ բե­րա­նը բռունց­քով չենք փա­կել:
…Իբր էն­քան շատ ենք ու էն­քան հզոր, որ հի­մա էլ ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յուն ենք խա­ղում: Պա­պից ա­վե­լի կա­թո­լիկ ենք: Ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան շքե­ղութ­յու­նը փոք­րե­րի հա­մար չէ, մա­նա­վանդ, երբ գի­տենք, որ աշ­խար­հը կա­ռա­վա­րո­ղը ուժն է: Էն­քան ժո­ղովր­դա­վար ենք, որ դրսում հա­յոց դես­պա­նի դեմ ենք ցույց ա­նում, էն­քան ժո­ղովր­դա­վար ենք, որ ու­րիշ երկ­րում հա­յոց նա­խա­րա­րի դեմ ենք ցույց ա­նում: Խելք եմ ա­սել, է… Ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յուն ու­նենք, աշ­խար­հը չու­նի: Թուր­քը մեր չափ չի հաս­կա­նում, թուր­քը հե­տամ­նաց է, ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յու­նից բան չի հաս­կա­նում:
Ա­սեմ՝ չե՞նք հաս­կա­նում, որ մեզ նման շքե­ղութ­յուն թույլ տա­լու ի­րա­վունք չու­նենք… Չ­գի­տես ին­չու մենք ա­մեն ինչ ու­ղիղ ենք հաս­կա­նում: Օ­տար­ներն ա­սում են՝ մենք Հա­յաս­տա­նը սի­րում ենք, մենք հա­վա­տում ենք, ա­սում են՝ մենք Հա­յաս­տա­նի բա­րե­կամն ենք, հա­վա­տում ենք, ա­սում են՝ մենք ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յու­նը պաշտ­պա­նե­լու ենք, հա­վա­տում ենք: Վեր­ջին պա­տե­րազ­մը մեզ դաս չե­ղա՞վ: Քա­նի՞ հո­գի մեզ պաշտ­պա­նեց: Չ­հաս­կա­ցա՞նք, որ աշ­խար­հի հա­մար հա­յի ար­յունն ար­ժեք չու­նի, և հաղ­թող­նե­րին չեն դա­տում: Թի­թե­ռը որ թի­թեռ է, իր թևե­րով փոր­ձում է հրդե­հը հանգց­նել: Չի կա­րո­ղա­նում, ճիշտ է, բայց գո­նե ինք­նա­զո­հութ­յան խեն­թութ­յունն ու­նի:
Ու մտա­ծում եմ՝ այս­քան լու­սա­վոր գլուխ­ներ ու­նենք՝ մի զենք հո­րի­նող չգտնվե՞ց մե­զա­նում, թե՞ կրա­կող չու­նենք: Մի՞­թե չգի­տեք, որ օ­ձե­րի ու կա­րիճ­նե­րի մեջ, նրանց հար­ևա­նութ­յամբ ազ­նիվ խոս­քով ապ­րել չի լի­նի: Չ­գի­տե՞նք, որ նրանց ազ­նիվ խոս­քի վրա հեն­վել հնա­րա­վոր չէ: Չ­գի­տե՞ք, որ այս աշ­խար­հը ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան ճռճռան փա­թե­թով փա­թաթ­ված՝ հա­վա­տում, վստա­հում և հար­գում է ու­ժը:
Մեկ-մեկ մտա­ծում եմ, թե այս ա­մե­նի ետ­ևում այ­սաշ­խար­հա­կան ու­ժե­րից բա­ցի նաև այլ ու­ժեր են կանգ­նած: Հա­յաս­տա­նը Նա­խախ­նա­մութ­յան կամ­քով միշտ հայտն­վում է չա­րի ու բա­րու հա­կա­մար­տութ­յան կի­զա­կե­տում:
Հն­դեվ­րո­պա­կան ցե­ղե­րի նա­խա­հայ­րե­նի­քը Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խարհն է, ու այդ­տե­ղից մար­դիկ ա­նընդ­հատ, հա­զա­րամ­յակ­ներ շա­րու­նակ տա­րած­վել են աշ­խար­հով մեկ: Հի­մա էլ այդ­պես է: Հա­յութ­յու­նը որ­պես մե­րան ա­մեն ժամ, ա­մեն օր տա­րած­վում է աշ­խարհն ի բաց: Հա­զա­րամ­յակ­ներ շա­րու­նակ չար ու­ժե­րը ցան­կա­ցել են փա­կել այդ կենտ­րո­նը կամ խցել երկ­րագն­դի պոր­տա­լա­րը: Հի­մա Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հը գրե­թե հայ­կա­կան չէ: Թուր­քը վե­րաց­նում է մեր ծաղ­կած խա­չը, մեր գի­րը կար­դալ չի կա­րո­ղա­նում, բայց հայ­տա­րա­րում է՝ ես եմ ստեղ­ծել: Ե­կե­ղե­ցի­ներն էլ «ի­րենն են», բեր­դերն էլ «իր պա­պերն են կա­ռու­ցել»: Գի­տի, որ ա­սե­լով է, գի­տի՝ ու­ժի աշ­խարհ է, գի­տի՝ աշ­խար­հում ար­դա­րութ­յուն չկա, ու ա­սում է: Մենք տա­պակ­վում ենք մեր ու­նե­ցա­ծը մե­րը դարձ­նել չկա­րո­ղա­նա­լու հո­լո­վույ­թի մեջ ու նման­վում ենք վան­դակ գցած սկյու­ռի: Վա­զում ենք, վա­զում, ու­րի­շին ո­չինչ ա­նել չենք կա­րո­ղա­նում ու շրջվում, սե­փա­կան պոչն ենք կծում: Իսկ չա­րը քրքջում է: Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հից մեզ մի փոք­րիկ պա­տառ է մնա­ցել ու այդ պա­տառն էլ չա­րի մա­գիլ­նե­րի մեջ է: Ե­թե Աստ­ված չօգ­նի, չգի­տեմ… Միտքս ա­ռաջ գնալ չի կա­րո­ղա­նում կամ չի ու­զում: Թուր­քա­կան օվ­կիա­նո­սը շա­ռա­չում է մեր կող­քին, օ­րե­ցօր ջնջում է մեր թո­ղած ժա­ռան­գութ­յու­նը:
Մ­տա­ծում եմ՝ հսկա­յա­կան օվ­կիա­նոսն ին­չո՞ւ է ու­զում կուլ տալ մեր փոք­րիկ կա­թի­լը… Ին­չո՞ւ: Մի՞­թե կա­թի­լը կա­րող է օվ­կիա­նո­սին վնա­սել… Պարզ­վում է՝ կա­րող է: Ա­սում են՝ փակ­ված դրախ­տը նույն­պես Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հում է գտնվել: Ու­րեմն չա­րի ու բա­րու գլո­բալ պայ­քա­րում մենք կար­ևոր դեր ու­նենք, որ չենք գի­տակ­ցում: Եվ թշնա­մի­նե­րը ե­թե վտանգ չզգա­յին, բա­նի տեղ չէին դնի, ե­թե չվա­խե­նա­յին, չէին պայ­քա­րի, ե­թե…
Ու պայ­քա­րում ենք: Ինչ­քա՞ն: Մինչև աշ­խար­հի վե՞ր­ջը, քա­նի կա հա­յութ­յո՞ւ­նը: Բայց ախր հա­յութ­յու­նը մեր օ­րե­րում իր սխալ­նե­րը սրբագ­րե­լու խելք ու քա­ջութ­յուն չու­նի: Ին­չո՞ւ: Չ­գի­տեմ, ա­սում են՝ Աստված ա­ռաջ մար­դու խելքն է առ­նում, նոր մնա­ցած ա­մեն բան:
Անդ­րան­ցա­կան մտքե­րից ետ գա­լով տես­նում եմ, որ թուր­քի դա­նա­կի դեմ մեր մերկ բռունցքն է, ու չգի­տեմ՝ ո՞նց հաս­կաց­նեմ, թե.
– Տ­նա­շեն­նե՛ր, գո­նե բռունցք­նե­րիդ մեջ մի քար պա­հեք, հա՜: Դա­տարկ բռունց­քից լավ է ու լավ: Քեզ ի՞նչ ե­ղավ, ախր այդ­քան հաղ­թա­նա­կի դեմ մի պար­տութ­յունն ի՞նչ է, որ ուշ­քի չես գա­լիս: Էս­քան դար ապ­րե­ցիր այս­տեղ ու ո՛չ քո պատ­մութ­յու­նից դաս քա­ղե­ցիր, ո՛չ էլ աշ­խար­հագ­րութ­յուն ի­մա­ցար: Էս­քան էլ միա­մի՞տ, էս­քան էլ ան­տար­բե՞ր, էս­քան էլ ե­սա­սեր ու ե­սա­կենտ­րո՞ն…
Էս­քան դար ապ­րե­ցիր թուր­քի կող­քին ու մի բան չսո­վո­րե­ցի՞ր: Մի քիչ թուր­քութ­յուն չսո­վո­րե­ցի՞ր: Սե­փա­կան վա­տին ու­րի­շի լա­վից բարձր հա­մա­րել չսո­վո­րե­ցի՞ր: Սե­փա­կան գայ­լին ին­չո՞ւ օ­տա­րի շնե­րի կեր դարձ­րիր:
Սո­վո­րեիր, է­լի՜, թե չէ ամ­բողջ աշ­խար­հին դաս ես տա­լիս՝ ինքդ աշ­խար­հի հար­ցե­րում ա­նուս ու թե­րուս մնա­լով: Մի քիչ թուր­քութ­յուն սո­վո­րեիր, է­լի՜:
Մա­սի­սից էլ ծանր ու նրա­նից էլ բարձր թռչող մեր խոս­քե­րը դա­րե­րի մեջ եր­բեք լեռ ու բար­ձունք չդար­ձան: Մի ան­գամ մի փոքր հաղ­թա­նակ տա­րանք և­ այդ հաղ­թա­նա­կը սար­քե­ցինք մա­տի փա­թա­թան: Այ­նինչ հաղ­թա­նա­կը տեղ հասց­նել էր հար­կա­վոր ա­մեն օր, ա­մեն վայրկ­յան, ա­մեն… Ա­մեն օր քա­րի վրա քար դնել էր հար­կա­վոր, բայց մեր պա­տե­րը միշտ կի­սա­կա­ռույց ու ա­վե­րակ մնա­ցին: Հե­տո ա­սա­ցինք՝ հա­յի բախտ: Ի՞նչ հա­յի բախտ, հա­յի խելք ա­սա: Ա­սենք ի՞նչ խելք, հա­յի ան­խել­քութ­յուն: Հա­յի ան­միա­բա­նութ­յուն: Աստ­ված բախ­տը տա­լիս է ու­ժեղ­նե­րին: Ու­ժեղ լի­նեինք՝ բախտ էլ կու­նե­նա­յինք:
«­Դա­վա­ճա՜ն»,- ա­մե­նից հա­ճախ լսվող խոսքն է Հա­յաս­տա­նում: Ի­րար դա­վա­ճան ենք ան­վա­նում, իսկ թուր­քը հրճվում է սահ­մա­նից ան­դին: Ինքն էլ ին­չո՞ւ խառն­վի, լա՜վ էլ ջար­դում ենք ի­րար:
Եր­կի­րը շագ­րե­նի կա­շի է դար­ձել, իսկ մենք մտա­ծե­լու փո­խա­րեն ի­րար դա­տում ենք, ի­րար դեմ դատ ու դա­տաս­տան ենք ա­նում, ի­րար հաղ­թե­լու հա­մար հսկա­յա­կան մի­ջոց­ներ, ու­ժեր ու գու­մար­ներ ենք ծախ­սում… Աստ­ծո առ­նե­լիք չէ, ի՞նչ է: Մենք մա­գիլ­ներս խրել ենք մեր մեջ ու հո­շո­տում ենք մեր սե­փա­կան մար­մի­նը:
Ա­մեն օր այ­լա­նում և­ օ­տա­րա­նում ենք մե­զա­նից և չենք զգում, ա­սես այլ չափ­ման մեջ ապ­րե­լիս լի­նենք: Չենք հաս­կա­նում, ա­սես խելք տվո­ղը մեր խելքն ա­ռել է:
Ու մտա­ծում եմ՝ ո՞ւր է մեր Ձե­նով Օ­հա­նը: Կա, չէ՞: Գո­նե ես հա­վա­տում եմ, որ կա: Ե՞րբ է ի­րեն փա­թա­թե­լու յոթ գո­մե­շի կա­շիով, ե՞րբ է կանգ­նե­լու Մա­րու­թա սա­րի գա­գա­թին ու ձայն տա­լու Մս­րա Մե­լի­քի դա­վա­դիր ձեռ­քով հո­րի մեջ հայտն­ված մեր Թ­լոլ Դավ­թին.
– Դա­վի՜թ, հե՜յ, Դա­վի՛թ…

24 հու­նի­սի 2022 թ.
ք. Ս­ևան