Գյուղ չէր, բայց մի կարգին քաղաք էլ չէր: Կյանքը փոքր քաղաքի ծայրամասի սեփական տների բնակիչների համար ոչ քաղաքային է, ոչ՝ գյուղական. ինչ-որ միջին մի բան է: Երկար փողոցների վերջում կարելի է գտնել և՛ քաղաքային հարմարավետություն, աշխուժություն, և՛ գյուղական կյանքին բնորոշ որոշակի անդորր: Բայց այդ ամենի մեջ չկան իսկական գյուղի համուհոտը, բնության հետ գիրկ գրկի, քիթ քթի, սիրտ սրտի ժամերը, օրերը…
Ամեն դեպքում, գյուղաքաղաքային միջին որակի կյանքի եղած-չեղած հարմարություն-անհարմարությունների մեջ երեխաներն իրենց մանկության համար միշտ էլ ուրախության լիուլի բաժին էին գտնում ու վայելում:
«Ինչ լավ է, որ ոչ ոք ժամանակ չուներ ինձնով զբաղվելու»,- հետո՝ շատ տարիներ անց, հաճախ էր մտածում Աշխենը, որ հենց այդ շատ տարիների հեռվում էր միայն հասկացել, որ փայփայանքից զուրկ, թախծոտ օրերի մեջ կար այն, ինչից զուրկ են մնում օրուգիշեր ուշադրության և շոյանքների մեջ ապրածները. ինքը մենակ էր իր հետ, լրիվ ինքնուրույն փորձում էր անծանոթ աշխարհից ինչ-որ բան հասկանալ, «ինչուների տարիքում» էլ բոլոր «ինչուներն» իրեն էր տալիս՝ երեք-չորս-հնգամյա մանկանը, և ինքն էլ պատասխանում՝ իր դեռ ոչինչ չճանաչած, ոչինչ չփորձած, չկուտակած գիտակցությամբ: Եվ սեփական ես-ի հետ, երկնքի, աստղերի, աշնան, ծղրիդների երգի հետ մենության պահերը, տարիները լրիվ այլ աշխարհի դռներ էին ու… միայն իրենը:
Բակի երեխաների հետ էլ շփումը շատ բան չէր ավելացնում, որովհետև փակ ու լռակյաց աղջնակը բոլորի կողմից լռելյայն որպես հեղինակություն էր ընդունվում, և ստիպված էր ի՛նքը նրանց կյանքի դասեր տալ՝ դասեր ի՛ր աշխարհից:
Երևի թե վատ մանկություն չի լինում. երեխաներն իրենց սեփական աշխարհն ունեն, որով լրացվում է ամեն կիսատ բան, լցվում ամեն դատարկություն:
Եվ միայն վախերը՝ խորհրդավորության ու անորոշության մեջ ձևավորվող վախերն էին ավելի հսկայանում, հաստատվում մանկության հեռու անկյուններում և դուրս սողում գիշերվա խավարի մեջ կամ դատարկ տան մութ ու ստվերոտ անկյուններից:
Այդ վախերի մեջ կարևոր տեղ ուներ հոր՝ սև շրջանակով նկարը, որն սկզբում զգեստապահարանի վերևում էր, հետո տեղավորվեց պահարանի ներսում՝ հագուստների մեծ ծալքերի ետևում, երեխաների աչքից հեռու, որ չվախենան: Բայց երևի «աչքից հեռու» խորհրդավորությունն այն ավելի էր սարսափի գույներով ներկում: Եվ որտեղ նկարն էր, այնտեղ էլ վախն էր, այնտեղ էլ քիչ-քիչ ծավալվող կյանք ու մահի, անդինի անպատասխան հարցերն էին, որ վախը զարհուրանքի էին վերածում:
Ու Աշխենը սարսափ-պատմությունների, խորհրդավորի վարագույրը բացելու վարպետն էր բակի փոքրերի մեջ. «…Հետո սև ձեռքը՝ վրան մեծ ու սև աչքեր, տան մութ անկյունից դո՜ւրս է գալիս»,- այդտեղ՝ գիշերվա թանձրացած խավարում մի ծառի տակ խմբված երեխաները, վեր թռչելով, ճղճղալով, փախչում էին աջ ու ձախ:
Բայց հոր նկարից ավելի մեծ մի վախ էլ կար՝ թուրքերը: Կյանքի առաջին երազն էլ՝ երկու-երեք տարեկանում, թուրքերն էին և իրենց թրքությունը: Երկնագույն, մետաղյա փոքրիկ, նախշազարդ օրորոցում գիշերվա կեսին, քունը կիսատ թողած, արթնացավ ու լեղաճաք, անմխիթար լացով տունն իրար խառնեց: Որքան էլ իրեն հանգստացնել փորձող մայրը, եղբայր-քույրերը, երկրորդ հարկից ցած շտապած տան կենվորներն աշխատում էին լացի պատճառը պարզել, ոչինչ չստացվեց: Այդպես էլ իր մեջ պահեց իրենց տուն լցված թուրքերի ոհմակի մասին երազը, որը մինչև հիմա էլ հիշում է իրականի պես. թուրքերը մորը, իրեն, մյուս երեխաներին պատի տակ կանգնեցրած՝ հաճույքից խոշորացած, փայլող աչքերով յաթաղաններն էին այսուայնկողմ պտտեցնում՝ քիչ առ քիչ մոտենալով… Տան անկյունում արդեն սպանված տատի մարմինն էր…
Հետո էլ միշտ թուրքերի հարձակման վախը կար: Երկաթգիծը փողոցի ծայրով էր անցնում, և անցնող գնացքի ձայնը, սուլոցը գիշերվա լռության մեջ ահասարսուռ էին Աշխենի համար: Ամեն անգամ նրա միտքը տենդում էր. «Եթե թուրքերն այս գնացքով եկած լինեն, եթե իջնեն գնացքից, մի տասը րոպե էլ ճանապարհն է մինչև մեր տուն»… Տասը րոպե սպասում էր՝ անկողնու մեջ վախից կուչ եկած, և միայն, երբ այդ րոպեներն անցնում էին, թեթևացած շունչ էր քաշում, բայց մինչև հաջորդ գնացքի ժամանումը… Եվ այդպես շարունակ, մինչև քունը հաղթեր:
Ավելի ուշ փորձում էր հասկանալ այդ հանելուկը: Ախր, իրենց տանը երբեք չէին խոսում կոտորածի, թուրքերի մասին, ազերիների հետ էլ, խորհրդային տարիների պատրանքային խաղաղության մեջ, հայերը սովորել էին կողք կողքի ապրել:
Բայց զվարճալին էլ կար, որից «թուրք» բառը մի քիչ հասարականում էր: Պատճառը հարևան Հեղուշն էր, որին թուրք ամուսնու պատճառով «թուրք Հեղուշ» էին ասում: Ամուսինը վաղուց չկար, տղան էլ չկայի հաշիվ էր. ոչ ոք նրան չէր տեսել, բայց երբեմն իմանում էին, որ մի գիշերով գնացքով եկել է ու գնացել: Աղջիկներից մեկն ամուսնացել էր, երեխաներ ուներ և դուրս էր այդ ընտանիքի խորհրդավորության սահմաններից, մյուսը փողոցի ամենավարպետ սուրճի բաժակ նայողն էր, ու մեծ բախտ էր, եթե հաջողվում էր նրա հետ սուրճ խմելու և հետո նրա կողմից բաժակ նայելու պատվին արժանանալ. ձևեր էր թափում, թանկացնում իրեն, իսկ թրքուհու խոշոր, սև, մութ աչքերը՝ բոլորովին էլ ոչ հայկական փայլով, մի քիչ վախեցնում էին ու անտես մի սահման գծում նրա՝ մեծն բախտագուշակի ու մյուս՝ սովորական հայ կանանց միջև:
Թուրք Հեղուշը մի մականուն էլ ուներ՝ «Հավերժական պառավ», բայց դրա մասին միայն փոքրիկ Աշխենիկը գիտեր, որովհետև հենց ինքն էլ կնքել էր այն, որովհետև կորացած, չորուկ, Բաբա Յագա հիշեցնող ծեր կինը միշտ նույնն էր և տարիների հետ բոլորովին չփոխվեց: Ամենահետաքրքիրը նրա՝ լրագրեր հավաքելու «հոբբին» էր՝ ամեն օր (կիրակի օրերից բացի, երբ թերթի կրպակները փակ էին), առավոտ վաղ՝ ձմեռ թե ամառ, անձրևին թե սառնամանիքին, հավերժական պառավ թուրք Հեղուշը տնից դուրս էր գալիս և արագ-արագ քայլերով, մարմինը գրեթե երկծալ առաջ թեքած, բայց գլուխն անպայման վեր ձգած, նպատակասևեռված, կարևոր գործի գիտակցումով՝ բռնում էր փոքր քաղաքի կենտրոն տանող ճանապարհը: Նա պետք է ամենամոտ կրպակի բացվելու պահին այնտեղ լիներ, որպեսզի թերթերից թեկուզ մեկը վերջացած չլիներ, և կարողանար բոլորից մի-մի օրինակ վերցնել: Չնայած այն օրերին ամեն ընտանիք բաժանորդագրվում էր, և օրական ամենաքիչը երկու-երեք թերթ, ամսվա մեջ մեկ-երկու ամսագիր ամեն տուն էին մտնում: Փոստատարն ինքն էր՝ հիմնականում հեծանիվով, խիստ պարտաճանաչությամբ դրանք բաժանում էր տներով: Թերթերը ներս էր գցում դարպասների ճեղքերից կամ էլ սահեցնում դռներին, շքամուտքերին ամրացված հատուկ արկղիկների մեջ: Եվ հասկանալիի սահմաններից դուրս էր ոչ միայն այդ տարօրինակ «հոբբին», այլ նաև թերթերն անձամբ առնելու տարօրինակ սովորությունը: Աշխենը տարիներ անց պետք է լրջորեն անդրադառնար այդ ամենին և իր բազում եզրահանգումների շարքում մեկ այլ լույսի տակ՝ «հայի վերջին խելքով», դա էլ հասկանար. թուրք Հեղուշը երևի թե անձամբ էր գնում թերթերը, որովհետև այդքան շատ թերթ բաժանորդագրվելը կարող էր կասկածելի թվալ նույնիսկ այն միամիտ ժամանակներում:
Աշխենիկը հազվադեպ էր մոր հետ եղել թուրք Հեղուշի տանը, բայց այդ քիչն էլ բավական էր, որ ավելի առեղծվածային դառնար նրա՝ հեքիաթի հավերժական կախարդ հիշեցնող կերպարը: Նրա տան նախասենյակում կապոցներով իրար վրա դարսված լրագրերի պատճառով նստելու տեղ հազիվ էին գտնում: Տռուզ կապոցների կույտերը մինչև առաստաղ էին հասնում: Մեկ այլ անգամ դրանք կա՛մ գրեթե չկային, կա՛մ քիչ էին լինում:
Ու քանի որ այն հետոն, երբ Աշխենն այդ ամենն ի մի էր բերելու, դեռ հեռու էր, նա եղածը վայելում էր որպես սովորական առօրյան անսովոր դարձնող մի համեմունք, որից օրը նաև մի քիչ ավելի զվարճալի էր դառնում: Եվ հաջողություն էր, երբ հասցնում էր պատուհանի մոտ լինել պետք եղած ժամանակ և տեսնել մանրիկ, արագավազ քայլերով փողոցով գրեթե սահող ծեր կնոջը՝ իր մանկության իրական հեքիաթներից մեկի՝ «Հավերժական պառավի» հերոսին:
Դե, եթե թերթեր ես գնում, բնականաբար, դա ենթադրում է նաև դրանք կարդալը: Եվ խորհրդային ժամանակների լրագրերը, որքան էլ անհամ ու անիմաստ լրատվությամբ, բայց ընթերցվում էին: Բոլոր թերթերում մշակութային էջեր կային, որոնք մի փոքր իմաստավորում էին լրագրային էջերը, և ժամանակի գրողներն էլ մեկ-երկու անգամ լրագրի էջերում երևալուց հետո արդեն ճանաչում էին ձեռք բերում:
Բայց օրերից մի օր պարզվեց, որ թուրք Հեղուշը դրանք չի էլ կարդում: Եվ ամեն բան ավելի խճճվեց:
Այդ օրը Հեղուշը ոգևորված Աշխենենց տուն մտավ ու.
– Ձեր Սոնային թերթի են տվել:
Զարմանալը քիչ է՝ ապշեցին. Աշխենի քույր Սոնան ուսանողուհի էր և որևէ ուշադրության արժանի բան չէր արել՝ թերթում հայտնվելու համար, և հետո, թերթի էջերում հայտնվելն այնպիսի իրադարձություն էր, որ այդ մասին նման «բախտի» արժանացողը նախապես էր իմանում:
– Չեք հավատո՞ւմ, ասում եմ՝ ձեր Սոնային…
Բոլորը տարակուսած նորից իրար նայեցին, ուսերը թոթվեցին, նորից հառվեցին իբրև աչքալուսանք բերած կնոջը: Հեղուշը վրդովվեց, վիրավորվեց բերած լուրի կարևորությունը չգնահատած, թերահավատորեն իրեն նայողներից.
– Յաաա՞, ուրեմն չե՞ք հավատում. դե, հեսա թերթը բերեմ,- ու իր նույն ջահելավարի թեթևությամբ վեր թռավ նստած տեղից ու դուրս շտապեց: Ետ եկավ՝ հաղթական կայծերն աչքերի մեջ, ու առաջ պարզեց օրաթերթը:
Լուսանկարում մի կադր էր վիետնամական ցույցից, իսկ առաջին պլանում, հսկա պաստառը ձեռքին, մի վիետնամցի աղջիկ էր կանգնած:
– Ըհը, էս ա…
Սոնան մի փոքր շեղ, չինական կտրվածքով աչքեր ուներ: Աչքերի ճապոնաչինական այդ ձևը ցեղական էր, բայց որ միտինգավորին կարելի էր շփոթել խորհրդային բռնակալական կայսրությունում կարգուկանոնի, սահմանափակումների, խոսքի անազատության կաղապարներում ապրողի հետ, ամեն պատկերացումից դուրս էր: Էլ չասած, որ եթե լուսանկարը ոչինչ չէր հուշել, նրա տակ եղած շատ կարճ տեղեկատվությունը հաստատ հնարավոր չէր չկարդալ, իսկ կարդալիս էլ՝ սխալ հասկանալ:
«Հը՜մ, Հայաստանում ամեն օր ամենաշատ թերթ գնող թուրք Հեղուշը հայերեն կամ, գուցե, ընդհանրապես կարդալ չգիտի»,- միաժամանակ նույն միտքն աչքերում՝ բոլորը կարկամած իրար նայեցին, բայց որևէ եզրահանգում չհետևեց դրան: Դրա համար էլ պետք էր դեռ երկար ժամանակով առաջ գնալ, պատերազմ տեսնել, հայ ու թուրք անհամատեղելիություն, «Գորշ գայլեր» հասկանալ, գաղտնի գործակալներ…
Այդ օրվանից ընդամենը ամեն բան ավելի խորհրդավոր դարձավ, և Աշխենի հեքիաթն է՛լ ավելի հետաքրքիր երանգավորում ձեռք բերեց:
Մի անգամ էլ, երբ ինչ-որ թերթում կարևոր նյութ կար, և ստիպված էին այն ձեռք բերելու համար Հեղուշին դիմել, բախվեցին նոր հանելուկի.
– Չեմ կարա տամ, հենց հիմա նայեք ու ետ տվեք:
Ոչ մի կերպ համոզել չստացվեց: Իսկ թերթերի կապուկները շարունակում էին տունը լցնել, հասնել մինչև առաստաղ, հետո անհետանալ: Եվ նորից բոլորը երբեմն լսում էին Հեղուշի թուրք տղայի՝ գնացքով գիշերներն անտես գալ-գնալու մասին:
Աշխենիկը մեծանում էր… հատ-հատ թերթելով իր առջև բացված աշխարհի հաճախ անհասկանալի էջերը, շատ բան պահ տալով հուշի ամբարներներին, շատ բան թողնելով մանկության հեռուներում: Այդ հեռուներում էր թողել նաև թերթերի կապուկների «տիրուհի» թուրք Հեղուշին՝ մտքով անգամ չանցկացնելով, որ մանկության զվարճալի «հեքիաթն» իր «հավերժական պառավով» և «գիշերային գնացքների»՝ մարդկանց խաղաղ քունը ճեղքող սուլոցներով, հետո և շատ անգամներ կրկին հառնելու էր իր դեմ՝ սթափության կոչող դառը իրականություն դարձած, պարտության-հաղթության վերուվար դարձած… Հայի՝ դժվարից դժվար, բայց և հնաբույր, հոգի վեհացնող պարտք ու ճանապարհ դարձած…
