Հրատարակվել է Հովհաննես Երանյանի «Ապոկալիպսիսի հրեշտակները» գիրքը, որ հավաստում է հեղինակի շարունակական ներկայությունը մեր այսօրվա գրականության մեջ: Ընթերցողին ուղղված ծանուցում-հանձնարարականը հուշում է, թե «պատմվածքների ժողովածուն որոշակի վիպականություն ունի, վեպ է հուշում» (2), սակայն եթե այս ձևակերպումը տեղին էր «Մարդահամար» ժողովածուի դեպքում, երբ կար թեմա՝ գնացողներն ու մնացողները, քոչվոր ու նստակյաց հայ մարդիկ, ապա այս անգամ չկա այդպիսի գերակա թեմա. այս դեպքում այդպիսին թերևս պատկերացնում են տաքսին ու տաքսու վարորդին: Սակայն նրանք միջոց են՝ պատումն իրականացնելու համար, այլ ոչ թե նպատակ կամ թեմա: Պետրոնիուսի «Սատիրիկոնի» կերպարներն իրենց պատմությունները պատմում են նավով ճամփորդելիս, և նավը չի դառնում պատկերման առարկա ու նպատակ, Բոկաչչոյի «Դեկամերոնի» նյութը վեպի կերպարների մեկուսացած տարածքը չէ, և Սթենլի Կուբրիկի «Մարսյան ոդիսական. 2001 թվական» ֆիլմի ասելիքը տիեզերքում թափառող տիեզերանավը չէ: Սրանք միջոց են՝ պատումն իրականացնելու համար: Տաքսին և տաքսու վարորդը տարակերպ ու տարաբնույթ են ներկայանում պատմվածքներում: Կարոն, որ ճանապարհին պատմում է իր հորինած դետեկտիվ պատմությունը՝ ասես փորձարկելով ու հղկելով այն («Բանավորը»), տղամարդ-կին կապի սկզբնավորումն ու ավարտը կա՝ կապված տաքսու վարորդի դերակատարության հետ («Վարչապետի ազգականը»), ժամանակի ընդգծված ու սրված զգացողությունը, որ տեղ է գտել «Դերասանը», «Երեք ամիս անց» պատմվածքներում, կամ ինչպես է տաքսիստի արհեստը փոխում մարդկային ճակատագիրը. նախկին ուսանող, զինվոր, հիմա՝ վարորդ, որ ընտրվել է շատերից՝ հատուկ հանձնարարություն իրականացնելու նպատակադրմամբ («Թավիշ և ջազ»), հոգևորական, որ վարորդություն է անում՝ պատվիրանի և մեղքի միջև հակասության մեջ հայտնվելով. ինքնասպանությունը մերժող հոգևորականը վերելակ է մտնում՝ տանիք բարձրանալու («Մյուս Մարիամը»)… Պատմվածքները սյուժետային փորձարկումներ են՝ մի դեպքում երկվորյակների (Կարմեն և քույր), այլ դեպքում՝ ազգականների՝ վարչապետի ազգական և այլ ազգական… Պատմվածքների ավարտները երկբայական լուծումների հնարավորություն են տալիս՝ գործերը մերձեցնելով նորավեպի ժանրի բնութագրումներին… Ժողովածուի մեջ ներառված են թվով ինը պատմվածք, սակայն թերևս սրանցից յուրաքանչյուրը տարբեր է իր ասելիքով և արժեքայնությամբ: Առանձնանում է «Մառախուղը» պատմվածքն իր կառույցով, որ ներառում է մեղք, ապաշխարանք, նոր սկիզբ բաղադրիչները: «Մառախուղն արդեն մեկ շաբաթ տիրում էր քաղաքին: <…> Երվանդն արդեն երեք օր հետաձգում էր ավանդական, ամենամյա այցը: Տասնմեկ տարվա մեջ առաջին անգամ էր, որ սիրտ չարեց տնից դուրս գալ, մտածեց՝ մեկ օր շուտ կամ ուշ, ծնողների հոգիները չեն նեղանա» (107): Երրորդ օրը վերջապես որոշում է գնալ գերեզմանոց, սակայն փողոցում շարժում չկա. «Վերջապես մառախուղի մեջ շարժվող երկու մարդու ուրվագիծ տեսավ: Արագացրեց քայլերը: Չէր հասկանում, թե ինչու ուզեց նրանց հասնել և տեսնել դեմքերը: Հեռավոր մի նմանություն էր զգում նրանց և ծանոթ իմպրեսիոնիստական նկարի կերպարների միջև: Երբ մի քիչ մոտեցավ, հասկացավ՝ նույն հովանոցի տակ անձրևից միասին պատսպարվողներից մեկը կին էր, մյուսը՝ տղամարդ: Նրանք թևանցուկ էին քայլում, մինչև այն պահը, երբ տղամարդը, զգալով թիկունքից մոտեցողին, հետ շրջվեց, տեսավ Երվանդին, թողեց կնոջ թևն ու ականջին ինչ-որ բան շշնջաց: Նրանք արագացրին քայլերը: Քիչ անց, գրեթե վազում էին: Երվանդը փորձում էր ոչ միայն հետ չմնալ, այլև հասնել նրանց» (108): Չգիտակցված մեղքի զգացողությունը իրականություն է վերադարձրել ծնողների ուրվականներին, որոնց չի ճանաչում, որոնք «իսկապես դեմք չունեն» (109), որոնք Հարության տաճարն են փնտրում Զատկի նախատոնակին՝ հարության ակնկալիքով: Երվանդը պիտի Նավակատիքի փողոցից Տաճար ձգվող ճանապարհը հաղթահարի, որ ըստ էության անցնում է գերեզմանով: Բայց մինչ այդ պատումի նարոտին պիտի հյուսվի մի նոր թել. քաղաքին անծանոթ, մառախուղի մեջ չկողմնորոշվող, ըստ էության անտեր մնացած, թրջված քսանհինգամյա աղջկան իր տուն ուղեկցելուց հետո տաքսի պատվիրելով՝ Երվանդը հասնում է գերեզմանոց՝ իր ապաշխարությունն իրականացնելու, և նորից տեսնում տղամարդուն ու կնոջը. «նրանց պարզ տեսնում էի, ոնց որ ոչ գիշեր լիներ, ոչ էլ մշուշ կար» (119), տուն հասնելուց հետո՝ «Հեռախոսի լույսն ընկավ վառվող մոմից վեր, պահարանի վրա դրված լուսանկարին: Նման էին այդ օրը երկու անգամ տեսած զույգին» (121):
Ապաշխարությունը կայացել է, նոր մի սկիզբ է ուրվագծվում, որ հարմար է գալիս Զատկի նավակատիքին. «Ի՞նչ կլինի, որ ոչ մի տեղ էլ չգնաս: Մնա էստեղ, միասին կապրենք: Իմ կինը կդառնաս» (123):
«Ձայնը» պատմվածքը մենախոսություն է, որ լսելու համար ունկեր են պետք, տաքսու վարորդի ունկերը և… ընթերցողի աչքերը: Այս մենախոսությունը մահվան հիշատակությամբ է սկսվում, սակայն հաստատում է կյանքը, մարդկային ճակատագիրը: Խոսողին թվում է՝ մահվան հորդոր է կարդում մեկը. «<…> ո՞վ ես կամ ի՞նչ ես՝ անկապ ձա՞յն, մահվան հրեշտա՞կ, հոգնածությո՞ւն ես, հիվանդությո՞ւն, ցա՞վ, հիասթափությո՞ւն, հուսահատությո՞ւն, ունայնությո՞ւն, ո՞վ ես: Իր փոխարեն կպատասխանեի՝ բոլորը միասին» (125): Մենությունից ծնված այս ձայնը մարդկային կյանքի հետահայաց ցուցադրություն է դառնում՝ այս դեպքում էլ կարևորելով ժամանակի սրված զգացողությունը. «Վարակվելուց ու մեռնելուց չէ, որ վախենում եմ։ Ես պարզապես հրաժարվում եմ բոլոր տեսակ թագերից» (131):
Վերադառնանք անոտացիային. «Վերջին տասնամյակի ընթացքում մեր երկրում տեղի ունեցած կարևորագույն իրադարձությունները գեղարվեստական արտահայտություն ու ընդհանրացում են գտել՝ անցնելով մարդկանց ճակատագրերի ու հոգեբանության միջով» (2): Թերևս հակառակը. մարդկանց ճակատագրերն ու հոգեբանությունն են անցել այդ իրադարձությունների միջով: Գերական ճակատագրերն են, այլ ոչ թե ինչ-որների սխալներով պայմանավորված իրադարձությունները: Իսկ այդ ճակատագրերը լուսարձակված մենակություններ են՝ իրենց պարտադրված պարտություններից ելք որոնող, ներդաշնության երազանք ունեցող: Ինչպե՞ս հաղթահարել պարտադրված մենությունը, որ ժամանակ առ ժամանակ բացահայտում է իր գերակայությունը, որ հայ տեսակի կեցավայրն է դարձել: Դուրս գալու տարբերակ է գլխիկոր պարտությունն ընդունելը, սեփական ինքնությունն ուրանալով՝ օտարին ձուլվել-ինքնօտարվելը, փախուստը սեփական ինքնությունից: Բայց կա դիմակայելու (բանիվ և գործով, կամա և ակամա, գիտությամբ և անգիտությամբ) համառությունը, երբ ապավինում ես քեզ և քո երևակայությամբ արարված զորություններին՝ քո սրբերին: Հասնենք Հովհ. Երանյանի՝ առայժմ վերջին գրքի ինձ համար թանկ և ամենակարևոր պատմվածքին՝ «Ապոկալիպսիսի հրեշտակները» (հեղինակի թույլտվությամբ մի բառ հավելեմ վերնագրին՝ «Ապոկալիպսիսի <օրերի> հրեշտակները»), որ մեր գրականության ավանդույթի մեջ է տեղավորվում. Չարենցի «Ով հայ ժողովուրդ…» կարգախոսը աշխարհավերման արդյունք ու հետևանք մենությունից ելնելու ճանապարհ է, զարյանական Արա Հերյանի Նավը՝ անհատական ջանքիդ նվիրաբերում փրկությանը («Հայաստանը դաժանօրէն մենակ էր»): Մի օրինակ էլ ոչ վաղ ներկայի գրագետ Լ. Խեչոյանի «Երկու հրեշտակ» պատմվածք ասք-առակն է, ուր անընդհատ գիշեր է ու չի լուսանում: Եվ հայտնվում են «խորը ծերության հասած երկու միանման պառավներ», որոնք էլ հենց հրեշտակներն են և իրենց հարգանքն ու խոնարհությունն են բերում Հայրենիքի Որդիներին, մենակ մնացած մարդկանց: Ապավինել ոչ թե այլոց, այլ ինքդ քեզ, քո ուժին, քեզնից ծնունդ առած «տեղական նշանակության սրբերին», քանի որ դու մենակ ես դարեր շարունակ ու մանավանդ այս վերջին 107 տարիների ընթացքում: Բարոյականություն, արդարություն, ճշմարտություն և նմանատիպ բաներն այս նոր աշխարհը չի հարգում և ոչինչ չի հարգում, վախենում է միայն ուժից: Այս ձևավորվող՝ մենակ մնացած մարդիկ-օգնություն հասած հրեշտակներ պայմանականության ուղղակի արտահայտություն է դառնում Երանյանի պատմվածքը: 44-օրյա մղձավանջից անմիջապես հետո որդուն փնտրելու մեկնած ուսուցիչ-նախկին վիրաբույժ Հարությունը, սեփական փնտրտուքն իրականացնելիս հարաբերվելով իր նման մարդկանց ճակատագրերին, Լ. Խեչոյանի Մանուկի պես հայտնվում է խավարի թագավորության մեջ. «Քիչ անց լրիվ մութ էր» (147): Մինչ այս դրսևորվածը նախադրություն պատկերացնենք: Այսպես է սկսվում բուն պատմվածքը, և այդ լրիվ մութի մեջ տեսանելի են դառնում մինչ այդ անտեսանելի, չենթադրվող, սակայն օգնության հասած գործող անձեր. «<…> թիկունքից թևաբախում լսեց, շրջապատը լուսավորվեց, ու կողքին հայտնվեց ճեփ-ճերմակ հրեշտակը: Նա աջ թևով գրկեց Հարությունի մեջքն ու ասաց.
– Արի ինձ հետ:
Հարությունը հնազանդվեց, բայց զգում էր, որ քայլում է ոչ սեփական կամքով, ոտքերն ասես գետնին չէին դիպչում, ոչ շուռ եկած ծառերը, ոչ մացառները նրան չէին խանգարում, սահում էր նրանց միջով: Հետո հրեշտակը թողեց նրան, թևերը թափ տալով, առանց բառ ասելու՝ ճախրեց-հեռացավ ծառերի գագաթների վրայով: Շուրջը կատարյալ խավար տիրեց: Չէր հասցրել հասկանալ ոչ կատարվածի իմաստը ու ոչ էլ անելիքը, երբ մարդկային տնքոցներ լսեց: Վառեց հեռախոսի լույսն ու գնաց ձայնի ուղղությամբ: Տեսավ ծառի տակ, թմբի վրա պառկած զինվորին: Մոտեցավ, լուսավորեց նրան: Ամուր գրկել, կրծքին էր սեղմել ինչ-որ մեկի թևը, արմունկից մինչև մատները և ցավից տնքում էր: Հարությունը նախ փորձեց վերցնել այն նրա գրկից, բայց զինվորը հանկարծակի գոռաց.
– Թողեք, չտանեք ընկերոջս» (147-148):
Սրանք Ավետարանի «Հայտնության» բազմաթիվ ու տարաբնույթ հրեշտակներից չեն: Խավարի մեջ հայտնված հրեշտակները լուսավորում են երկինքը: Լուսավորելը նրանց ներկայության ցուցիչն է՝ նրանց բերած ճշմարտության հավաստումը: Այնքան պահանջված է նրանց գոյության անհրաժեշտությունը, որ նրանք նյութականանում են՝ հաստատելով առարկայացած ոգեղեն գոյությունը.
«Երկար չէին գնացել, որ մութը կտրուկ ցրվեց, ու գիշերը, ասես հանկարծակի, տեղը ցերեկվա արևոտ լույսին զիջեց: Ճանապարհի երկու կողմում հրեշտակներ էին խմբված զոհված զինվորների մարմինների մոտ: Հարությունը տրորեց աչքերն ու հարցրեց.
– Ցնդում եմ երևի, աչքիս ամենուր հրեշտակներ են երևում:
– Չէ՛, չես ցնդում,- վստահ պատասխանեց Մեսրոպը:- Իրոք հրեշտակներ են, եկել են տղերքի հոգիները երկինք ուղեկցելու: Ես նրանց էլի եմ տեսել: Չորս տարի առաջ, ապրիլին» (150):
Մենության բարդույթից ելք է դառնում հրեշտակներին ապավինելը, ասել է՝ իրականությունը հաստատվում է ֆանտաստիկականով, սակայն սա թերևս գործի կեսն է: Տուն վերադարձին, երբ անծանոթ զինվորին Գորիսի հիվանդանոց են տեղափոխում և մտել են բջջային հեռախոսների սպասարկման տարածք, հնչում է Հարությունի դստեր խոսքը. «Տիգրանին գտել ենք: Ողջ ա, Շենգավիթ հիվանդանոցում ա արդեն երկու օր, նոր ա ուշքի եկել ու ասել, թե ով ա: Ձախ թևը չկա, բայց կյանքին վտանգ չի սպառնում» (151): Այս թերակատար գործողությունը պիտի որ հաստատվի իրականությունից առնված մանրամասով, որպեսզի ճշմարտությունն ավելի վստահելի լինի. «<…> Հարությունը դիվահարի պես վեր թռավ, միացրեց հեռախոսի լապտերը, ծնկեց նստատեղի վրա, թեքվեց ու սկսեց զննել զինվորի գրկի դաստակն ու հանկարծակի ճչաց.
– Հնարավոր չի, ո՞նց հավատամ։
– Ի՞նչ եղավ, պարո՛ն Հարություն:
– Արևի՛կ, Արևի՛կ ջան: Շան լափ թափեցի գլխին էդ անունը դաջելու համար: Ո՞ւմ պատմես՝ հավատան, թե հրեշտակները գիտեն՝ ուր են ուղեկցում» (152):
Ինչպես Դոստոևսկին է նշում իր «Գրողի օրագրում», «Ռեալիզմը, ուրեմն, բավարարված է, ճշմարտությունը փրկված է»:
Հուսանք՝ Հովհ. Երանյան արձակագիրը դեռ երկար կփորձի փրկել ճշմարտությունը:
