ԲԱԿՈՒՐԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՆՈՐ ՄԱՏՅԱՆԻ ԱՐԴԻԱԿԱՆ ԱՍԵԼԻՔԸ / ­Պետ­րոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

269819963_4377674882360019_5525164850695383552_nՀայտ­նի է, որ պատ­մա­վի­պագ­րութ­յան ա­մե­նա­­կարևոր հատ­կա­նիշ­նե­րից մե­կը նրա­նում ար­տա­ցոլ­ված պատ­մա­կան փաս­տե­րի, դեպ­քե­րի և­ ի­րո­ղութ­յուն­նե­րի ար­դիա­կան ար­ձա­գանք­նե­րի կամ պատ­մա­կան դա­սե­րի առ­կա­յութ­յունն է: Հար­ցազ­րույց­նե­րից մե­կում Պերճ Զեյ­թունց­յա­նը նշել է, թե «­Պատ­մա­վեպն ինձ հա­մար գրվում է այն դեպ­քում, երբ էա­կան առն­չութ­յուն­ներ ես տես­նում քո ժա­մա­նա­կի և պատ­մութ­յան միջև, և դ­րա մի­ջո­ցով փոր­ձում ես քո ժա­մա­նա­կի խնդիր­նե­րը լու­ծել»: Հենց այդ նպա­տա­կադր­մամբ է գրված նաև ար­դեն մի քա­նի պատ­մա­վե­պե­րի հե­ղի­նակ, ար­ձա­կա­գիր, հրա­պա­րա­կա­գիր, հե­ռուս­տալ­րագ­րող Բա­կու­րի (­Բո­րիս Կա­րա­պետ­յան) նոր պա­տու­մը՝ «­Ջա­մասպ և Կա­վատ Սա­սան­յան ար­քա­յից ար­քա­նե­րը» վե­պը (Ե., «Շու­շի հիմ­նադ­րամ» հրատ., 2021): Այն ընդգր­կում է Ա­վա­րայ­րի նշա­նա­վոր ճա­կա­տա­մար­տից հե­տո ըն­կած մի քա­նի տաս­նամ­յակ­նե­րի (488-528 թթ.) պատ­մա­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը, որն, ըստ էութ­յան, իր հան­գու­ցա­լու­ծում­նե­րով նույն­քան բախ­տո­րոշ ու ճա­կա­տագ­րա­կան ե­ղավ հայ ժո­ղովր­դի հա­մար:
Ար­ձա­կագ­րի ու­շադ­րութ­յան կենտ­րո­նում պար­սից եր­կու ար­քա­յից ար­քա­ներն են՝ հո­րեղ­բո­րոր­դի­ներ Կա­վատն ու Ջա­մաս­պը, ո­րոնք, սա­կայն, տրա­մագ­ծո­րեն հա­կա­ռակ լի­նե­լով ի­րենց մարդ­կա­յին էութ­յամբ և­ ազ­գի ու պե­տութ­յան ա­ռաջ­նոր­դի նկա­րագ­րով, միմյանց հա­ջոր­դե­լով պար­սից գա­հի վրա, կան­խո­րո­շում են ոչ միայն Ի­րա­նի, այլև հար­ևան երկր­նե­րի, այդ թվում՝ Հա­յաս­տա­նի ու Աղ­վան­քի պատ­մա­կան հե­տա­գա ըն­թաց­քը: Մարդ­կա­յին էութ­յան շեշ­տա­դրու­մը պա­տա­հա­կան չէ, քա­նի որ, ինչ­պես և բա­ցա­հայտ­վում է վե­պի ըն­թաց­քում, երկ­րի և պե­տութ­յան ղե­կին հայտն­ված ան­հա­տի դեպ­քում, այն ու­նե­նում է շատ կար­ևոր, եր­բեմն մինչև ան­գամ ան­դառ­նա­լի, ճա­կա­տագ­րա­կան ազ­դե­ցութ­յուն ու հետ­ևանք­ներ: Ըստ այդմ, եր­կի սկզբում ար­ձա­կա­գի­րը ներ­կա­յաց­նում է գլխա­վոր հե­րոս­նե­րի հենց ա՛յդ հատ­կա­նիշ­նե­րը՝ ընդգ­ծե­լով դրանց տրա­մագ­ծո­րեն հա­կա­դիր լի­նե­լը: Ջա­մաս­պը եր­կու տա­րով փոքր էր հո­րեղ­բո­րոր­դի Կա­վա­տից, ո­րին «մի քա­նի ա­միս ա­ռաջ էին մեծ փրկագ­նով ետ գնել էֆ­թա­լիտ­նե­րից (ի­մա՝ լեռ­նա­կան հո­նե­րից – Պ. Դ.): Չորս տա­րի նրանց մոտ գտնվե­լով, Կա­վա­տը յու­րաց­րել էր սպի­տակ հո­նե­րին յու­րա­հա­տուկ վայ­րե­նա­բա­րո կյան­քը»: Նա հո­նե­րից սո­վո­րել է ըն­դա­մե­նը այն, որ «նրանց թա­գա­վո­րը կյան­քում գիրք կար­դա­ցած չկա ու տա­ռերն էլ չգի­տե, բայց Է­րա­նի կայս­րութ­յու­նից ոչ պա­կաս հսկա կայս­րութ­յուն է իր ձեռ­քին պա­հում»: Կա­վա­տի ճիշտ հա­կա­պատ­կերն է Ջա­մաս­պը, ո­րի մա­սին Կա­վատն ինքն է խոս­տո­վա­նում, որ նա «շատ է կար­դում, գի­տուն է, խե­լոք է դա­տում»: Նաև ու­ժեղ է, բարձ­րա­հա­սակ ու մարմ­նեղ… Բայց «ու­մի՞ց է ժա­ռան­գել այդ ա­մե­նը» հար­ցը մի ո­րոշ ժա­մա­նակ տան­ջում է նրան: Ի վեր­ջո, պարզ­վում է՝ Ջա­մաս­պի մայ­րը հա­յու­հի է, ու­նի քե­ռի­ներ՝ նույն ար­ժա­նիք­նե­րով… Եվ Կա­վա­տի մեջ փոք­րուց ար­դեն ծնվում է վրե­ժի զգա­ցու­մը. «Ար­քա կդառ­նամ ու ցույց կտամ նրա տե­ղը, Զար­միհր-­Սոհ­րան՝ քե­ռիս, ա­սում է, որ շու­տով կնստեմ գա­հին»: Կր­թութ­յան և դաս­տիա­րա­կութ­յան դե­րը պե­տութ­յուն­նե­րի ճա­կա­տագ­րում շեշտ­վում է նաև ար­քա­յից ար­քա Վա­ղար­շա­կի և Ու­սուց­չա­պետ Ֆա­րազ­մա­նի զրույ­ցի այն հատ­վա­ծում, երբ ար­քան հայ­տա­րա­րում է. «…քսան տա­րի հե­տո թե ինչ կլի­նենք, նաև դպրո­ցից է կախ­ված»: Իսկ Ֆա­րազ­մա­նը Կա­վա­տի վե­րը հի­շա­տակ­ված պնդմա­նը, թե հո­նե­րի թա­գա­վո­րը «կյան­քում գիրք կար­դա­ցած չկա», բայց հսկա կայս­րութ­յուն է ղե­կա­վա­րում, պա­տաս­խա­նում է. «Դ­րա հա­մար էլ հո­նե­րի կայս­րութ­յու­նը ինչ­պես ծնվել է, այն­պես էլ կմա­րի: Թա­լա­նի վրա հեն­ված պե­տութ­յուն­նե­րը եր­կար կյանք չեն ու­նե­նում»:
Մարդ­կա­յին-ան­հա­տա­կան հատ­կա­նիշ­ներն ի­րենց վճռո­րոշ ազ­դե­ցութ­յունն են ու­նե­նում նաև պե­տութ­յուն­նե­րի սո­ցիալ-հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի վրա: Կա­վա­տը, օ­րի­նակ, այդ հար­ցում լիո­վին վստա­հում է իր հա­մա­խոհ­նե­րից մոգ Մազ­դա­կի ծայ­րա­հեղ պո­պու­լիս­տա­կան գա­ղա­փար­նե­րին, ըստ ո­րի՝ «հո­ղը պետք է հա­մա­հա­վա­սար բաշխ­վի բո­լո­րին», նույ­նիսկ «ըն­տա­նի­քը, ե­րե­խա­նե­րը, ու­նեց­ված­քը պետք է ընդ­հա­նուր լի­նեն»: Եվ վճռա­կան է իր ո­րոշ­ման մեջ. «Ես ար­քա­յից ար­քա կդառ­նամ ու հենց Մազ­դա­կի մտքե­րը ի­րա­կա­նութ­յուն կդարձ­նեմ»: Նա մտա­ծում է, որ նման հրա­պու­րիչ խոս­տում­նե­րով սնե­լը ժո­ղովր­դին հնա­զանդ պա­հե­լու և­ իր ու­զած ձևով հեշ­տո­րեն կա­ռա­վա­րե­լու լա­վա­գույն մի­ջոցն է: Այդ գա­ղա­փա­րին դեմ է, սա­կայն, Ու­սուց­չա­պե­տը, ո­րի դա­տո­ղութ­յուն­նե­րը զերծ չեն նաև հեգ­նան­քի տար­րե­րից: «Եր­ևի Մազ­դա­կը մրջյուն­նե­րից է սեր­տել հա­վա­սար ապ­րե­լու գա­ղա­փա­րը,- հա­կա­դար­ձում է նա: – Բայց /…/ մար­դը մրջյուն չէ: Մար­դը /…/ ան­հա­տա­կան, ոչ հո­տա­յին զգա­ցու­մով օժտ­ված էակ է, ո­րին Աստ­ված ստեղ­ծել է իր ըն­տա­նի­քի հետ, պատ­վի­րել, որ հան­րութ­յան հիմ­քը ըն­տա­նիքն է. կի­նը, ե­րե­խա­նե­րը, հե­տո միայն հա­մայն­քը, պե­տութ­յու­նը, կայս­րութ­յու­նը»: Ա­վե­լին՝ նա նույ­նիսկ զգու­շաց­նում է, որ «Աստ­ծո սահ­մա­նած կար­գը խախ­տե­լը կկոր­ծա­նի մարդ­կանց հա­սա­րա­կութ­յան կար­գը»: Ա­պա նաև՝ ի պա­տաս­խան Կա­վա­տի ա­ռար­կութ­յան, թե «­Մեր կայս­րութ­յու­նը այն­քան հզոր է, որ ո­չինչ չի կա­րող խարխ­լել նրան», ար­ձա­նագ­րում. «­Մարդ­կանց պատ­մութ­յան ըն­թաց­քում ոչ պա­կաս հզոր կայս­րութ­յուն­ներ են կոր­ծան­վել, /…/ ու բո­լոր կոր­ծա­նում­նե­րի պատ­ճա­ռը ներ­քին ա­նա­ռողջ վի­ճակն է ե­ղել…»:
Ի վեր­ջո, գա­լիս է մի պահ, երբ Կա­վատն ու իր հա­մա­խոհ­նե­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն են ստա­նում ի­րա­գոր­ծե­լու ի­րենց գա­ղա­փար­նե­րը: Վա­ղար­շակ ար­քա­յի հա­կա­ռա­կորդ­նե­րից՝ «Ի­րա­նի յոթ ա­մե­նաազ­դե­ցիկ տոհ­մե­րից մե­կի՝ Կա­րե­նի նա­հա­պետ», վե­զիր Զար­միհ­րը հայ­տա­րա­րում է, թե «Ար­քա­յից ար­քան այլևս ի­րա­վի­ճա­կին չի տի­րա­պե­տում, բա­նա­կը նրան չի են­թարկ­վում»: Եվ ա­հա, քիչ անց, Նով­րու­զի տո­նին, կա­տար­վում է սպաս­ված իշ­խա­նա­փո­խութ­յու­նը՝ Կա­վա­տը նստում է ար­քա­յա­կան գա­հին: Հե­ղաշրջ­ման գլխա­վոր դե­րա­կա­տար­նե­րից էր մոգ Մազ­դա­կը, ո­րի սո­ցիա­լա­կան գա­ղա­փար­նե­րը սկսում են տա­րած­վել կայս­րութ­յան բո­լոր անկ­յուն­նե­րում: Անվ­տան­գութ­յան նկա­տա­ռում­նե­րով կու­րաց­ված Վա­ղար­շակ ար­քան մտա­ծում է, որ իր վրա «մեծ մեղք» է վերց­րել, որ ժա­մա­նա­կին չի պատ­ժել Մազ­դա­կին: Ի պա­տաս­խան Ու­սուց­չա­պետ Ֆա­րազ­մա­նը խո­րի­մաս­տո­րեն նկա­տում է, որ դա, ի­րոք, ճա­կա­տագ­րա­կան բաց­թո­ղում է ե­ղել, քան­զի այդ դեպ­քում «պատ­մութ­յան ա­նի­վը այլ ուղ­ղութ­յամբ կպտտվեր»:
Նշ­ված քա­ղա­քա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը վճռո­րոշ ազ­դե­ցութ­յուն են ու­նե­նում նաև հա­յոց կյան­քում: Ու­սուց­չա­պետ Ֆա­րազ­մա­նը զգու­շաց­նում է Ի­րա­նի կայս­րութ­յան հյու­սիս-ար­ևել­քի շահ, Աղ­վան­քի ար­քա Վա­չա­կա­նին, որ Կա­վա­տի իշ­խա­նութ­յան գա­լով այլևս «­Հա­յոց ճա­կա­տա­գի­րը նրա ձեռ­քե­րում է», մա­նա­վանդ ժո­ղո­վուր­դը կար­ծես հա­վա­տա­ցել է, որ Մազ­դա­կը «բո­լո­րին ուն­ևոր կդարձ­նի՝ խլե­լով հա­րուստ­նե­րի ու­նեց­ված­քը»: Եվ քա­նի որ Վա­չա­կա­նը հենց սկզբից մեր­ժել էր ան­հա­վա­սա­րութ­յու­նը «բռնի ու­ժով» վե­րաց­նե­լու, «ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րի՝ կնոջ, ե­րե­խա­նե­րի ընդ­հա­նու­րի սե­փա­կա­նութ­յուն դարձ­նե­լու» ա­ռա­ջարկ­նե­րը և նույ­նիսկ նման քա­րոզ­նե­րի հա­մար «­Մազ­դա­կին ար­տաք­սել էր իր երկ­րից», ու­րեմն և­ ա­ռա­վել քան վստահ էր, որ իշ­խա­նութ­յան գա­լով «նա չի նե­րե­լու ի­րեն»: Վա­չա­կա­նը հե­ռա­տե­սո­րեն նաև կան­խա­տե­սում է, որ, միև­նույն է, «­Կա­վա­տը Մազ­դա­կի հետ եր­կար չի դի­մա­նա: Պարս­կաս­տա­նը չի հան­դուր­ժի»: Եվ զգո­նութ­յան է կո­չում Ջա­մաս­պին. «Իսկ հա­ջոր­դը դու ես: /…/ Զ­գույշ ե­ղիր, պահ­պա­նիր քեզ»:
Կա­վատն ու նրա ազ­դե­ցիկ հա­մա­խոհ­նե­րը քաջ տեղ­յակ էին Վա­ղար­շակ ար­քա­յից ար­քա­յի քա­ղա­քա­կան ծրագ­րին, ըստ ո­րի՝ կայս­րութ­յան հյու­սի­սում «դաշ­նա­կից ու­ժեղ պե­տութ­յուն է պետք, ո­րը կառ­նի հո­նե­րի, սկյութ­նե­րի, այլ ցե­ղե­րի ար­շավ­նե­րի դե­մը»: Հետ­ևա­պես, «­Հա­յոց թա­գա­վո­րութ­յու­նը պետք է վե­րա­կանգն­վի»: Եվ քա­նի որ պատ­մա­կան «Ար­ցա­խը, Ու­տի­քը, Փայ­տա­կա­րա­նը Հայ­քի կազ­մում են ե­ղել» և­ ան­ջատ­վել են Մեծ Հայ­քից, ինչ­պես Վա­չա­կանն է ար­ձա­նագ­րում՝ «Ի­րա­նի Սա­սան­յան տե­րե­րի» ձեռ­քով, ու­րեմն և­ ար­քա­յից ար­քան հա­մոզ­ված էր, որ իր այդ ծրագ­րի ի­րա­գործ­ման խնդրում պետք է հեն­վել Աղ­վան­քի ար­քա­յի վրա: Իր գա­ղա­փա­րը հիմ­նա­վո­րե­լու հա­մար նա բե­րում է այն գլխա­վոր փաս­տար­կը, թե «…դուք Հայ­քի գլխա­վոր ուժն էիք: Այդ ան­ջա­տու­մից հե­տո Մեծ Հայ­քը խել­քի չի գա­լիս: Իսկ թույլ Հա­յաս­տա­նը, թե­կուզ վա­սալ վի­ճա­կում, մեզ ձեռն­տու չէ»: Ա­հա թե ին­չու, Կա­վա­տի իշ­խա­նութ­յան գա­լով մեծ վտանգ էր կախ­ված նաև հենց իր՝ Վա­չա­կա­նի գլխին: Շատ շու­տով բա­ցա­հայտ­վում է, որ Կա­վատն ու Մազ­դա­կը ո­րո­շել են վե­րաց­նել նրան: Ար­ձա­կա­գի­րը գե­ղար­վես­տո­րեն հա­մո­զիչ մի տե­սա­րա­նով է պատ­կե­րում է­լեկտ­րա­կա­նա­ցած ամ­բո­խի և­ ա­ռաջ­նոր­դի հան­դիպ­ման պա­հը. «Ամ­բո­խը հա­վաք­վել է Տիզ­բո­նի Ս­պի­տակ պա­լա­տի հրա­պա­րա­կում՝ Կ­րա­կի տա­ճա­րի դի­մաց: Աս­տի­ճան­նե­րով մի քա­նի քայլ ա­ռաջ ե­կավ կար­միր հա­գած լայ­նա­ճա­կատ մո­գը, սկսեց խո­սել քաո­սի, լույս ու ստվե­րի միա­խառն­ման, չա­րի ու բա­րու բախ­ման մա­սին, ա­վար­տեց խոս­քը, մի պահ լռեց: Ամ­բո­խը ևս լ­ռեց, ա­սես միա­սին սկսե­ցին խոր­հել: Այդ պա­հին ամ­բոխն ու մո­գը մի մար­մին էին, ան­տե­սա­նե­լի թե­լե­րով կապ­ված էին ի­րար: Ամ­բո­խը ա­ռան­ձին մար­մին էր, ո­րի ու­ղե­ղը կար­միր հա­գած քուրմն էր: Ամ­բո­խի հա­յաց­քում նա աստ­վա­ծա­յին ու­նա­կութ­յուն­նե­րով օժտ­ված գեր­մարդ էր…»: Կա­տա­ղած ամ­բո­խից և Կա­վա­տի իշ­խա­նութ­յան դա­վա­դիր պատ­ժից Վա­չա­կա­նին փախց­նում է Ջա­մաս­պի մայ­րը՝ հա­յու­հի Մա­րիամ (­Հայ­կան­դուխ­տի փոխ­ված) թա­գու­հին, ո­րին «15 տա­րե­կա­նում Ար­ցա­խի Ջ­րա­բեր­դից էին գե­րի բե­րել ու նվի­րել ար­քա­յից ար­քա Պե­րո­զին»:
Այ­նու­հետև ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը զար­գա­նում են թա­վալգ­լոր ա­րա­գութ­յամբ: Երկ­րի փաս­տա­կան կա­ռա­վա­րիչ, վե­զիր Զար­միհ­րը հայ­տա­րա­րում է, որ «­Կապ­կո­հում Վախ­տանգն ու Վա­չա­կա­նը ապս­տամ­բել են: Պայ­մա­նա­վոր­վել են հոն-սա­վիր­նե­րի հետ միաց­նել զոր­քերն ու ար­շա­վել Ի­րա­նի վրա: /…/ Ու­զում են միա­նալ Հայ­քի հետ, վե­րա­կանգ­նել Հա­յոց թա­գա­վո­րութ­յու­նը»: Հար­ցի քննարկ­ման ժա­մա­նակ Ջա­մաս­պը միակն է, որ շա­րու­նա­կում է պնդել Վա­ղար­շակ ար­քա­յի ծրա­գի­րը. «­Պետք է հաշ­վի նստել հա­յե­րի հետ, ե­թե դա չա­նենք, ա­պա ա­նընդ­հատ պա­տե­րազմ­նե­րի մեջ ենք լի­նե­լու,- ա­սում է նա:- Փո­խա­նակ օ­գուտ քա­ղենք, պա­տե­րազ­մե­լով, հպա­տակ պա­հե­լով՝ քան­դում ենք»: Նա պնդում է, որ «Աղ­վան­քի ե­րեք նա­հանգ­նե­րը ու Մեծ Հայ­քը նույն եր­կիրն է: Բա­ժա­նե­ցինք, որ հեշտ տի­րենք: Ռո­մեյ­նե­րը ի­րենց հեր­թին տի­րա­ցան Հայ­քի մյուս կե­սին ու միաց­րին ի­րենց կայս­րութ­յա­նը»: Բայց, ի վեր­ջո, դրա­նով կայս­րութ­յան անվ­տան­գութ­յան խնդի­րը ոչ միայն չէր լուծ­վել, այլև ա­վե­լի էր բար­դա­ցել: Ու­րեմն, ա­ռա­ջար­կում է Ջա­մաս­պը, «Ե­կեք հա­յե­րին միաց­նենք, թա­գա­դրենք, պայ­ման կա­պենք: Խն­դի­րը մեզ հա­մար ձեռն­տու այլ լու­ծում չու­նի»: Բ­նա­կա­նա­բար, այս մտքե­րին դեմ է մեծ վե­զիր Զար­միհ­րը: Նա ա­ռար­կում է, թե Ջա­մաս­պը «խո­սում է իր հա­յու­հի մոր ա­նու­նից…»:
Կա­վա­տի իշ­խա­նութ­յան գա­ղա­փա­րա­կան հիմ­քե­րը, սա­կայն, դրանց ի­րա­գործ­ման ըն­թաց­քում ա­րա­գո­րեն սա­սան­վում են: Անվս­տա­հութ­յու­նը քայ­քա­յում է իշ­խա­նա­կան վեր­նա­խա­վի (­Կա­վատ, Մազ­դակ, Զար­միհր) միջև ե­ղած կա­պե­րը, նրանց հա­նում միմ­յանց դեմ: Զար­միհ­րը զգում է, որ Կա­վա­տը սկսել է հա­ճա­խա­կի հա­կա­ճա­ռել ի­րեն, դուրս է գա­լիս իր խնա­մա­կա­լութ­յու­նից, ո­րի հե­նա­րա­նը Մազ­դակն է: Եվ ո­րո­շում է հաշ­վե­հար­դար տես­նել վեր­ջի­նիս հետ: «­Սո­վա­հար ամ­բո­խը» հար­ձակ­վում է հա­րուստ­նե­րի ու­նեց­ված­քի վրա ու թա­լա­նում: Հա­վա­սա­րութ­յան, ի­մաս­տութ­յան ու ներ­դաշ­նա­կութ­յան Մազ­դա­կի կո­չերն այլևս ա­նարդ­յու­նա­վետ են: Ս­տիպ­ված բաց են ա­նում ար­քա­յա­կան ամ­բար­ներն ու հա­րե­մի դռնե­րը: Հա­մընդ­հա­նուր քաո­սի մեջ Կա­վա­տը, ի վեր­ջո, խոս­տո­վա­նում է՝ «Էս ի՜նչ ա­վեր բե­րե­ցի իմ գլխին»: Ի­րա­նում ու­ժե­ղա­նում է ներ­քին ճգնա­ժա­մը՝ սով, ապս­տամ­բութ­յուն, ար­տա­քին հար­ձա­կում­ներ: Կա­վա­տի հե­ղի­նա­կութ­յու­նը կտրուկ ան­կում է ապ­րում: Այլևս չհան­դուր­ժե­լով իր քե­ռու՝ մեծ վե­զիր Զար­միհ­րի հան­դուգն պահ­ված­քը իր նկատ­մամբ, աք­սո­րում է նրան իր երկ­րա­մա­սը՝ Շի­րազ: Ա­պա տե­ղե­կա­նա­լով, որ նա բա­նակն ու­զում է շար­ժել Տիզ­բո­նի դեմ, նոր զո­րահ­րա­մա­նա­տա­րի՝ Շա­պուհ Ռեի մի­ջո­ցով զի­նա­թա­փում է, բան­տար­կում և մա­հա­պատ­ժի դա­տա­պար­տում:
Բ­նա­կան է, որ դրա­նից հե­տո ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը տրա­մագ­ծո­րեն նոր՝ հա­կա­ռակ ըն­թացք են ստա­նում: Ապս­տամ­բում և Ա­րա­րատ­յան դաշ­տի ճա­կա­տում հաղ­թա­նակ­ներ են տո­նում մարզ­պա­նա­կան Հա­յաս­տա­նը՝ Վա­հան Մա­մի­կոն­յա­նի գլխա­վո­րութ­յամբ և Աղ­վան­քը: Պարթ­ևա­կան ազն­վա­կան վեր­նա­խավն ար­գե­լա­փա­կում է Կա­վա­տին, իշ­խա­նութ­յու­նը վերց­նում իր ձեռ­քը: Ո­րոշ­վում է՝ 8 տար­վա ար­քա­յութ­յու­նից հե­տո, նրան փա­կել Ան­հուշ բեր­դում, երկ­րի կա­ռա­վար­չութ­յու­նից հե­ռաց­նել մեծ վե­զիր Զար­միհ­րին և քուրմ Մազ­դա­կին: Հե­ղաշրջ­ման արդ­յուն­քում կայս­րութ­յան ար­քա­յից ար­քա է կարգ­վում Ջա­մաս­պը: Խորհր­դան­շա­կան է Աղ­վա­նից ար­քա Վա­չա­կա­նի ար­ձա­գան­քը այդ ա­մե­նին. «Ա­յո՛, աշ­խարհն այս­պի­սին է,- մտո­րում է նա,- մեկ ար­քա­նե­րի ար­քա են, մեկ էլ՝ ո­չինչ, Ան­հուշ բեր­դի բան­տարկ­յալ, մեկն էլ՝ ար­քա­նե­րի ար­քա…»:
Հա­յոց և­ աղ­վա­նից ազ­գա­յին-պատ­մա­կան շա­հե­րի ա­ռաջմղ­ման հա­մար չա­փա­զանց նպաս­տա­վոր այդ պա­հին՝ Ջա­մաս­պի թա­գադ­րութ­յան ժա­մա­նակ, Վա­չա­կա­նը մեկ ան­գամ ևս հի­շեց­նում է նրան, որ «250 տա­րի ա­ռաջ Ար­ցախ, Ու­տիք և Փայ­տա­կա­րան նա­հանգ­նե­րը Պար­սից Սա­սան­յան շահն­շա­հե­րի կամ­քով բա­ժան­վե­ցին Մեծ Հայ­քի թա­գա­վո­րութ­յու­նից և միաց­վե­ցին Աղ­վա­նից բազ­մազգ երկ­րին, մեր տոհ­մին նշա­նա­կե­ցին թա­գա­վո­րե­լու»: Նաև ընդգ­ծում է, որ ի­րենց տոհ­մը «հայ­րա­կան կող­մից հայ­կա­կան է, իսկ մայ­րա­կան կող­մից՝ Սա­սան­յան», և­ ա­ռա­ջար­կում է վե­րա­կանգ­նել Հայ­կա­կան թա­գա­վո­րութ­յու­նը՝ նաև «ի շահ կայս­րութ­յան անվ­տան­գութ­յան հյու­սի­սի ցե­ղե­րից և Նոր Հ­ռո­մից»: Ջա­մաս­պը կար­գադ­րում է լրջո­րեն քննել հար­ցը, միա­ժա­մա­նակ նշե­լով, որ Վա­ղարշ ար­քա­յից ար­քան ևս կողմ էր այդ գա­ղա­փա­րին, ին­չի հա­մար էլ նրան կու­րաց­րին:
Նոր իշ­խա­նութ­յու­նը լծվում է երկ­րի սո­ցիալ-քա­ղա­քա­կան ա­վեր­ված հիմ­քե­րի վե­րա­կանգն­ման գոր­ծին: Ջա­մաս­պը հրա­մա­յում է բռնել և Ատր­պա­տա­կա­նից Տիզ­բոն բե­րել այն­տեղ պատս­պար­վող քուրմ Մազ­դա­կին: Սկս­վում է նաև «հա­մընդ­հա­նուր որ­սը» մազ­դակ­յան­նե­րի նկատ­մամբ: Նաև կար­գադ­րում է պա­կա­սեց­նել ժո­ղովր­դի հար­կե­րը: «Ե­թե նրանք ի վի­ճա­կի չեն տա­լու այդ տուր­քա­չա­փը, ո՞րն է դրա ի­մաս­տը: Բան­տե­րը լցնե­լով աղ­քատ մարդ­կան­ցով՝ ի՞նչ օ­գուտ ենք ստա­նում», տրա­մա­բա­նում է նա: «Ա­լեք­սանդ­րիա­յի ու Ան­տիո­քի գրա­դա­րան­նե­րի հետ» մրցակ­ցող Տիզ­բո­նի գրա­դա­րա­նում տա­րի­ներ անց­կաց­րած, մտա­վոր ու հոգ­ևոր ար­ժեք­նե­րի տեր Ջա­մասպ ար­քան Վա­չա­կա­նին ա­ռա­ջար­կում է դստե­րը՝ Խոն­չի­կին, հա­ջորդ ան­գամ հե­տը բե­րել՝ իր կի­նը և կայս­րութ­յան թա­գու­հին դառ­նա­լու հա­մար: Խոս­տա­նում է, որ հա­րեմ չի ու­նե­նա­լու, և Խոն­չի­կը քրիս­տոն­յա է մնա­լու: Ն­րա հա­մար նույ­նիսկ Ար­քա­յա­կան պա­լա­տի հրա­պա­րա­կում ե­կե­ղե­ցի է կա­ռու­ցե­լու: Ի վեր­ջո, Հա­յոց թա­գա­վո­րութ­յան վե­րա­կանգն­ման հար­ցը Ար­քա­յա­կան խորհր­դում քննար­կե­լուց՝ թեր և դեմ մո­տե­ցում­նե­րը հաշ­վի առ­նե­լուց հե­տո, ո­րոշ­վում է վերջ­նա­կան վճի­ռը հրա­պա­րա­կել եր­կու շա­բաթ անց, թեև Ջա­մասպն ար­դեն իսկ հայտ­նում է իր կար­ծի­քը. «­Բո­լորս հա­մոզ­վե­ցինք, որ Աղ­վա­նից ար­քա Վա­չա­կա­նը ճշմար­տա­ցի է,- հայ­տա­րա­րում է նա: – Ես կոչ եմ ա­նում. ե­կեք քա­ջութ­յուն ու­նե­նանք, սրբագ­րենք մեր անց­յալ­նե­րի սխալ­նե­րը»:
Ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րին բան­տից հետ­ևող Կա­վա­տը, սա­կայն, չի հանձն­վում, նա­խան­ձի ու վրե­ժի զգա­ցում­նե­րը հան­գիստ չեն տա­լիս նրան: «­Նա խել­քով և­ ու­ժով միշտ գե­րա­զան­ցում էր ինձ,- մտո­րում է Կա­վա­տը Ջա­մաս­պի մա­սին,- իսկ դա ես նրան չեմ նե­րե­լու»: Ի վեր­ջո, հա­ջող­վում է ի­րա­գոր­ծել իր հան­ցա­վոր մտադ­րութ­յու­նը. ի­րեն հա­վա­տա­րիմ ըն­կե­րոջ՝ Սի­յա­վու­շի խորհր­դով, հագ­նե­լով Ջա­մաս­պի քրոջ՝ Սամ­բի­ցեի (որ նաև իր կինն էր) շո­րե­րը, Կա­վա­տը փախ­չում է բան­տից: Ն­պա­տա­կը, թերևս, հո­նե­րի զոր­քով դարձ­յալ Տիզ­բո­նին տի­րա­նալն էր: Ի­րա­վի­ճա­կը, սա­կայն, ան­սպա­սե­լի շրջա­դարձ է ու­նե­նում: Ար­քա­յա­կան խորհր­դի ան­դամ­ներն ա­ռա­ջար­կում են պա­տե­րազ­մել Կա­վա­տի դեմ, մա­նա­վանդ դրա հնա­րա­վո­րութ­յու­նը կար, զի­նու­ժը բա­վա­րար էր, բայց Ջա­մաս­պը բա­րի է, չի հա­մա­ձայ­նում, նույ­նիսկ պատ­րաստ է գա­հը զի­ջել նրան: Եվ դա՝ ոչ թե վա­խի կամ իր ու հա­մա­խոհ­նե­րի կյան­քը չվտան­գե­լու հա­մար, այլ այն գի­տակ­ցութ­յամբ, որ իր տե­սա­կի և­ էութ­յան ան­հա­տը պար­զա­պես չի կա­րող մարդ­կանց ար­յու­նա­հե­ղութ­յան պատ­ճառ դառ­նալ: Եվ ու­րեմն, վստահ է՝ «Ես վատ տի­րա­կալ եմ…»: Ի դեպ, լավ ճա­նա­չե­լով կրտսեր եղ­բո­րը, Կա­վա­տը ևս հա­մոզ­ված է, որ նա չի վնա­սի ի­րեն, գահն էլ կզի­ջի, ե­թե ին­քը ա­ռա­ջար­կի: Բայց, միև­նույն է, դա ի­րեն հետ չի պա­հի Ջա­մաս­պին գլխա­տե­լու ո­րո­շու­մից: Ար­ձա­կա­գիրն ըն­թեր­ցո­ղին ա­նուղ­ղա­կիո­րեն մղում է այն մտքին, որ եղ­բայր­նե­րի այդ հա­կա­մար­տութ­յու­նը, ըստ էութ­յան, մարդ­կա­յին-բա­րո­յա­կան տե­սակ­նե­րի պայ­քար է, որ­տեղ «թույ­լը» ա­ռա­վել բա­րո­յա­կան կողմն է: Եվ արդ­յուն­քում, ի­հար­կե, Ջա­մաս­պը պարտ­վում է, ինք­նա­կամ զի­ջում է գա­հը Կա­վա­տին: Մազ­դա­կը դարձ­յալ նշա­նակ­վում է գլխա­վոր քուրմ, Սի­յա­վու­շը՝ զոր­քե­րի գլխա­վոր հրա­մա­նա­տար: Հետ­ևանք­նե­րը ևս չեն ու­շա­նում՝ ո­րոշ­վում է պատ­ժել Հայ­քը, Աղ­վանքն ու Վ­րաս­տա­նը՝ հար­կե­րը չվճա­րե­լու հա­մար:
Այլ ճա­նա­պարհ է ընտ­րում Ջա­մաս­պը: Ո­րո­շում է ե­պիս­կո­պոս Քար­դոս­տի հետ գնալ Աղ­վանք, ա­մուս­նա­նալ Վա­չա­կա­նի դուստր Խոն­չի­կի հետ: Ի դեպ, Հո­ռե­կա­վան­քի ե­րի­տա­սարդ ե­պիս­կո­պոս, հե­տա­գա­յում կայս­րութ­յան գլխա­վոր գրա­գիր-թարգ­մա­նիչ Քար­դոս­տը, կա­րե­լի է ա­սել, նույն­պես վե­պի կար­ևո­րա­գույն հե­րոս­նե­րից է: Նա հիմ­նա­վո­րա­պես ու­սում­նա­սի­րում է Խո­րե­նա­ցու պատ­մութ­յու­նը պար­սից ար­քա­նե­րի մա­սին և կար­ևոր դեր է խա­ղում հա­յե­րի ու պար­սիկ­նե­րի միջև դա­րա­վոր կա­պե­րի ու բա­րե­կա­մութ­յան ամ­րապնդ­ման գոր­ծում: Պա­տա­հա­կան չէ, որ Ջա­մաս­պը հենց Քար­դոս­տի ձե­ռամբ է քրիս­տոն­յա մկրտվում ս. Թադ­ևո­սի վան­քում՝ ստա­նա­լով Թադ­ևոս ա­նու­նը: Կար­ևոր է նաև նրա խոս­տո­վա­նութ­յու­նը Խոն­չի­կին. «Ե­թե ինձ հետ լի­նեիր, չէի լքի գա­հը, ու Ի­րա­նը, ու­րեմն և Հայ­քը այլ ճա­կա­տա­գիր կու­նե­նա­յին»: Վա­չա­կա­նը Ջա­մաս­պին ու Խոն­չի­կին ու­ղեկ­ցում է դե­պի Ս­յու­նի­քի Բա­ղա­կա­շատ ամ­րո­ցը, որ­տեղ նրանք ա­պա­հով կլի­նեին Կա­վա­տի հե­տապն­դում­նե­րից: Ճա­նա­պար­հին հայ և պար­սիկ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի միան­ման սո­վո­րութ­յուն­նե­րի շուրջ զրույց­նե­րի ըն­թաց­քում Վա­չա­կա­նը եզ­րա­կաց­նում է. «­Կար­ծում եմ, որ մենք մի ար­մա­տից ենք ծնունդ ա­ռել»: Անվ­տան­գութ­յան հար­ցում ա­ռա­վել հան­գիստ լի­նե­լու հա­մար, Վա­չա­կա­նը նաև Ս­յու­նի­քի իշ­խա­նաց իշ­խան Միհր Ար­տա­շի­րից գնում է (ըստ վեր­ջի­նի՝ նվի­րատ­վութ­յուն է ստա­նում) Բա­ղա­կա­շատ բեր­դը՝ շրջա­կա գյու­ղե­րով ու այ­գի­նե­րով, և հանձ­նում Ջա­մասպ-­Թադ­ևո­սին ու Խոն­չի­կին: Միա­ժա­մա­նակ, հոր­դո­րում է գաղտ­նի պա­հել այդ գոր­ծար­քը: Դ­րա­նից հե­տո Ջա­մաս­պը սկսում է ամ­րաց­նել բեր­դը և վե­րա­կանգ­նել աշ­խույժ կյան­քը: Սա­կայն շու­տով պարզ է դառ­նում, որ Կա­վա­տը նոր զավ­թո­ղա­կան նպա­տակ­ներ ու­նի: Էֆ­թա­լիտ­նե­րի 30-հա­զա­րա­նոց զոր­քին գո­հաց­նե­լու և վ­ճա­րե­լու, երկ­րի ներ­սում ծա­գած սո­ցիա­լա­կան խնդիր­նե­րը լու­ծե­լու հա­մար նա ռազ­մա­կան ար­շա­վանք է ու­զում սկսել Բ­յու­զան­դիա­յի տի­րա­պե­տութ­յան տակ գտնվող հայ­կա­կան տա­րածք­նե­րի վրա: Հա­վա­տա­րիմ իր հոր՝ Պե­րոզ ար­քա­յից ար­քա­յի հա­կա­հայ քա­ղա­քա­կա­նութ­յա­նը, ինչ­պես նաև հա­յե­րին աս­տի­ճա­նա­բար քրիս­տո­նեութ­յու­նից հե­ռաց­նե­լու և կ­րա­կա­պաշտ դարձ­նե­լու ծրագ­րին, Կա­վա­տը բա­նա­կի ու­ղեկ­ցութ­յամբ մո­գե­րի հսկա խումբ է ու­ղար­կում Ի­րա­նին են­թա­կա հա­յաս­տան­յան մա­սում ե­կե­ղե­ցի­նե­րը քան­դե­լու և կ­րա­կի տա­ճար­ներ հիմ­նե­լու հա­մար: Սա­կայն հա­յութ­յու­նը միաս­նա­բար ոտ­քի է կանգ­նում և հաղ­թում, մեկ ան­գամ ևս­ ար­ձա­նագ­րե­լով, որ «­Հայ­քի մարզ­պա­նութ­յան և Աղ­վան­քի հա­յութ­յու­նը կրկին զգա­ցին ի­րենց էթ­նի­կա­կան միաս­նութ­յան ու­ժը»: Ու­շագ­րավ է սի­րիա­ցի մեծ պատ­միչ, ժա­մա­նա­կա­գիր Իե­շու Սի­թի­լի­տի ար­տա­հայ­տած տե­սա­կե­տը՝ Ան­տիո­քում Խո­րե­նա­ցու պատ­մութ­յան շա­րու­նա­կութ­յունն ու­սում­նա­սի­րե­լու ե­կած Քար­դոս­տին. «…հա­յերդ ճիշտ ճա­նա­պարհ եք ընտ­րել: Միաբ­նա­կութ­յան հա­վատ­քով պաշտ­պան­ված եք Կոս­տանդ­նու­պոլ­սից ու Հ­ռո­մից, իսկ հա­վա­տա­րիմ մնա­լով քրիս­տո­նեութ­յա­նը՝ դի­մադ­րում եք մո­գա­կան կրա­կա­պաշտ­նե­րին ձուլ­վե­լուց: Ինձ թվում է, որ հա­յերդ այդ­պես հա­վերժ եք մնա­լու»:
Չա­փա­զանց խորհր­դան­շա­կան է նաև դեպ­քե­րի ու ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի հե­տա­գա ըն­թաց­քը: Կա­վա­տի հա­մա­խոհ Սի­յա­վու­շը Բա­ղա­կա­շա­տում Վա­չա­կա­նին խո­րա­ման­կո­րեն ա­ռա­ջար­կում է Ջա­մաս­պին ետ բե­րել պար­սից գա­հին՝ եր­կի­րը փրկե­լու հա­մար: «Ե­թե ու­ժեղ թա­գա­վոր է ու­նե­նում, եր­կի­րը դի­մադ­րում է ար­տա­քին ու ներ­քին խո­չըն­դոտ­նե­րին,- ա­սում է նա,- ե­թե թույլ է, կայս­րութ­յու­նը կոր­ծան­վում է»: Զոր­քով Աղ­վանք ե­կած Կա­վա­տը նույն­պես փոր­ձում է հա­մո­զել Վա­չա­կա­նին, թե կռվով չի ե­կել ու մինչև ան­գամ ար­գե­լել է իր քուր­մե­րին մո­գութ­յուն տա­րա­ծել Հա­յաս­տա­նում: Բայց նրանց ջան­քերն ի­զուր էին, Վա­չա­կա­նը չի տրվում այդ սադ­րանք­նե­րին, չի մատ­նում Ջա­մաս­պին:
Վե­պի հան­գու­ցա­յին հատ­ված­նե­րից է Աղ­վա­նից մարզ­պա­նութ­յան մայ­րա­քա­ղաք Պար­տա­վի ճա­կա­տագ­րի խնդի­րը: Ընդգծ­վում է, որ այն «ի սկզբա­նե հայ­կա­կան քա­ղաք է ե­ղել և միայն հա­յեր էին բնակ­վում», սա­կայն մարզ­պա­նութ­յան կենտ­րոն դառ­նա­լուց և­ առևտ­րա­կան խաչ­մե­րու­կում (ընդգ­ծու­մը մերն է – Պ. Դ.) հայտն­վե­լուց հե­տո, «քա­ղա­քի ըն­դար­ձակ­մա­նը զու­գա­հեռ շա­տա­ցան պար­սիկ ներ­գաղթ­յալ­նե­րը», և կարճ ժա­մա­նա­կում ազ­գաբ­նակ­չութ­յան վի­ճա­կա­գ­րութ­յու­նը կտրուկ փոխ­վեց: Ա­հա թե ին­չու, Վա­չա­կա­նը նա­խա­ձեռ­նում է երկ­րի պաշտ­պա­նու­նա­կութ­յան բարձ­րաց­ման, բեր­դե­րի ամ­րաց­ման ծրա­գի­րը: Քար­դոս­տը՝ հո­նե­րի իշ­խա­նաց իշ­խա­նի խնդրան­քով, քրիս­տո­նեութ­յուն է քա­րո­զում և տա­րա­ծում նրանց մեջ, յոթ տա­րում ստեղ­ծում է նաև նրանց 25 նշա­նա­գ­րե­րը, դպրոց­ներ բա­ցում: Վեր­ջինս խոս­տո­վա­նում է, որ ի­րենց նախ­նի­նե­րը «այս­տեղ են իջ­ևա­նել, ո­րով­հետև հա­յերն ու վրա­ցի­նե­րը բա­րիք ստեղ­ծող ժո­ղո­վուրդ են, իսկ և­ իսկ թա­լա­նի երկր­ներ» (ընդգ­ծու­մը մերն է – Պ. Դ.): Բ­նա­կա­նա­բար, Կա­վա­տը չի նե­րում հո­նե­րի իշ­խան Զի­լիգ­դին և ս­պա­նել է տա­լիս նրան: Սա­կայն նրա որ­դի Գ­րո­դը շա­րու­նա­կում է հոր գի­ծը: Վեր­ջի­նիս խնդրան­քով, Քար­դոս­տը հրա­պա­րա­կո­րեն քրիս­տոն­յա է մկրտում նաև նրան՝ Գ­ևորգ ան­վամբ:
Վեպն ա­վարտ­վում է Ի­րա­նի կայս­րութ­յան ներ­սում իշ­խա­նա­կան պայ­քա­րի ար­յու­նոտ ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րով. Սի­յա­վու­շը մա­հա­պատ­ժի է են­թարկ­վում, Կա­վա­տը սպա­նում է իր ա­վագ որ­դի Կա­վա­սին: Վ­րեժխնդ­րութ­յան զոհ են դառ­նում Ջա­մասպն ու Վա­չա­կա­նը: Քիչ անց մա­հա­նում է նաև Կա­վա­տը: Գա­հը անց­նում է նրա կրտսեր որ­դի Խոս­րո­վին:
Պետք է նշել, որ դեպ­քե­րով ու ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րով հա­րուստ վեպն աչ­քի է ընկ­նում նաև գե­ղար­վես­տա­կան պա­տու­մի հատ­կա­նիշ­նե­րով՝ հե­րոս­նե­րի հո­գե­բա­նա­կան բա­ցա­հայ­տում­նե­րով, նրանց մարդ­կա­յին էութ­յան ու նկա­րագ­րի դի­պուկ բնու­թագ­րում­նե­րով, շա­րադ­րան­քի մատ­չե­լիութ­յամբ, ար­տա­հայտ­չա­մի­ջոց­նե­րի բազ­մա­զա­նութ­յամբ, խորհր­դան­շա­կան ընդ­հան­րա­ցում­նե­րով: Աս­վա­ծի լա­վա­գույն օ­րի­նակ­նե­րից մեկն է Տիզ­բո­նի ճա­նա­պար­հին Վա­չա­կան ար­քա­յի մտո­րում­նե­րի հետև­յալ հատ­վա­ծը. «­Վա­չա­կա­նը փոր­ձեց ըն­թեր­ցել գե­տի հի­շո­ղութ­յու­նը: Մ­տա­ծեց, թե ինչ­քան պատ­մութ­յուն­ներ կան, որ մար­դիկ գրի չեն ա­ռել, իսկ գե­տը հի­շում է: Հե­տաքր­քիր է, թե Տիգ­րի­սը ինչ հի­շո­ղութ­յուն­ներ է իր հոս­քի հետ բե­րում Հա­յոց աշ­խար­հից: Հե­տո Մի­ջա­գետ­քում իր հու­շե­րը կխառ­նի իր եղ­բայր Եփ­րա­տի հու­շե­րին, ու այդ ա­մե­նը ան­հետ ծո­վը կթա­փեն»:
Հ­րա­տա­րա­կիչ­նե­րի հա­վաստ­մամբ, «­Պատ­մա­վե­պի նյու­թը հեն­ված է պատ­մա­կան ի­րա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի վրա: Հե­ղի­նա­կը ու­սում­նա­սի­րել է վի­պա­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը, կա­տա­րել հե­տաքր­քիր հայտ­նութ­յուն­ներ: Այս ի­մաս­տով վեպն ու­նի ոչ միայն գե­ղար­վես­տա­կան, այլև պատ­մա­կան կար­ևոր ար­ժա­նիք­ներ»: Ա­վե­լին՝ «Այն փաս­տո­րեն նոր էջ է բա­ցում հայ և Ի­րա­նի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում, խթան հան­դի­սա­նում եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րի փո­խըմբռն­ման և մեր­ձեց­ման խիստ կար­ևոր գոր­ծում»: Հան­գա­մանք, որն ա­ռա­վել ար­դիա­կան է դարձ­նում Բա­կու­րի պատ­մա­կան նոր մատ­յա­նի Ա­սե­լի­քը:

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։