­Ժեն­յա ՔԱԼԱՆԹԱՐՅԱՆ ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑԻ «ԿԱՊԿԱԶ» ԹԱՄԱՇԱՅԻ ԱՐԴԻԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

­Սո­վո­րա­կան գրող­նե­րից դա­սա­կան­նե­րի ու­նե­ցած տար­բե­րութ­յուն­նե­րից մեկն էլ այն է, որ թեև նրանք էլ են ի­րենց ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը գրում ի­րենց ժա­մա­նա­կի տե­սա­նե­լի ու ան­տե­սա­նե­լի ինչ-ինչ ազ­դակ­նե­րի ներշնչ­մամբ, բայց նրանց գոր­ծե­րը ա­սե­լիք ու­նեն բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րի հա­մար։ Չ­նա­յած Չա­րեն­ցի հան­րա­հայտ գոր­ծե­րի հա­մե­մա­տութ­յամբ շատ ա­վե­լի քիչ է խոս­վում «­Կապ­կա­զի» մա­սին, բայց շատ հատ­կա­նիշ­նե­րով այն այ­սօր ևս­ ար­դիա­կան է։ Թիֆ­լի­սում 1923 թ.­ օ­գոս­տո­սին, Կա­րո Հա­լաբ­յա­նի ինք­նա­տիպ ձևա­վո­րու­մով, լույս տե­սավ Չա­րեն­ցի «­Կապ­կազ» դրա­մա­տի­կա­կան պոե­մը։ «­Թա­մա­շա» կոչ­ված այս պոե­մի ծնուն­դը արդ­յունք էր այն հզոր ճի­գե­րի, որ նա գոր­ծադ­րում էր նոր ար­վես­տի զար­գաց­ման ու­ղի­նե­րի հայտ­նա­գործ­ման ճա­նա­պար­հին։ Միշտ ո­րո­նող, միշտ ինք­նա­տիպ, միշտ ճա­նա­պարհ հար­թող Չա­րեն­ցին քիչ էին թվում պոե­զիա­յի և­ ար­ձա­կի բնա­գա­վա­ռում ձեռք բե­րած նվա­ճում­նե­րը, նա փոր­ձում էր նո­րի ռահ­վի­րա դառ­նալ նաև դրա­մա­տուր­գիա­յում։ 1920-ա­կան թվա­կան­նե­րին «ձախ թատ­րո­նի» ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը մեր­ժում էին շեքս­պիր­յան թատ­րո­նի ա­վանդ­նե­րը և փոր­ձում էին «նոր ձևե­րով, պրիոմ­նե­րով, լեզ­վով ու ռիթ­մե­րով հա­կադր­վել հնին»։ Այդ սկզբունք­նե­րով է ստեղծ­վել նաև «­Կապ­կա­զը». «­Թառ­ռո՞ն։/­Չէ մի չո՛ռ։/­Կա­խա­ղա՛ն։/-­Ցի՛րկ։/­Թա­մա՛մ թա­մա­շա»։ Մեր­ժե­լով բե­մը, դե­կո­րա­ցիան և դա­սա­կան թատ­րո­նի այլ հատ­կա­նիշ­ներ՝ Չա­րեն­ցը ձգտում էր ար­վես­տը մո­տեց­նել ժո­ղովր­դին։ «­Կապ­կազն» ու­նի հրա­պա­րա­կա­խո­սա­կան բնույթ, ո­րը և­ ա­վե­լի բա­ցա­հայտ է դարձ­նում Չա­րեն­ցի նա­խա­սի­րութ­յուն­ներն ու կողմ­նո­րո­շու­մը։ Ի­հար­կե, կա­րե­լի էր եր­կար խո­սել այս դրա­մա­տի­կա­կան պոե­մի լեզ­վի, ո­ճի, ժան­րա­յին ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յուն­նե­րի մա­սին, բայց, ել­նե­լով սույն հոդ­վա­ծի վեր­նագ­րի պա­հան­ջից՝ անց­նենք բո­վան­դա­կութ­յա­նը։
«­Կապ­կազ» թա­մա­շա­յի հիմ­քում ըն­կած է Անդր­կով­կաս­յան Սեյ­մի գո­յաց­ման ու քայ­քայ­ման պատ­մութ­յու­նը։ Հե­ղի­նա­կը աս­պա­րե­զը հանձ­նում է գոր­ծող ան­ձանց, ո­րոնք, ի­հար­կե, ի­րենց բնույ­թով հե­ռու են ա­վան­դա­կան գոր­ծող ան­ձե­րից։ Դ­րանք ընդ­հան­րա­պես խորհր­դան­շա­յին կեր­պար­ներ են՝ հայ, թուրք, ռուս, վրա­ցի, կնյազ, չար­չի, մոլ­լա և­ այլն։ Ինչ խոսք, գոր­ծող ան­ձե­րի այս ընտ­րութ­յու­նը պա­տա­հա­կան չէ։ Ան­հա­տա­կա­նութ­յու­նից զուրկ, ինք­նու­րույն կյանք չու­նե­ցող այս ա­նա­նուն դի­մակ­նե­րը ընդ­հան­րաց­նում են սոսկ դա­սա­կար­գա­յինն ու ազ­գա­յի­նը։ Թա­մա­շա­յի մենշ­ևի­կը, մու­սա­վա­թա­կանն ու դաշ­նա­կը կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ լի­նե­լուց ա­ռաջ ազ­գա­յին գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յան կրող­ներն են՝ յու­րա­քանչ­յուրն իր հա­տուկ ե­րան­գով։ Օ­րի­նակ, բնո­րոշ է, որ հայ դաշ­նակ­ցա­կա­նը բո­լոր պա­րա­գա­նե­րում շեշ­տը դնում է իր հա­մար ա­մե­նից ցա­վոտ հար­ցի վրա. «­Թուր­քին քշենք հա­լա-/…Ա­ռաջ հա­լա տանք ռե­խին դրսի,/հե­տո ներ­սի.-»։ Իսկ մենշ­ևիկն ու մու­սա­վա­թը՝ Գե­գեչ­կո­րին ու Թոփ­չի­բաշ­ևը, սպա­սում են հար­մար ա­ռի­թի՝ դաշ­նակ հա­յին Անդր­կով­կաս­յան Սեյ­մից դուրս հա­նե­լու։ Այ­սօր դա ա­վե­լի քան ծա­նոթ պատ­մութ­յուն է։
Պատ­մա­գի­տա­կան նո­րա­գույն ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րը ևս բազ­մա­թիվ փաս­տե­րով հաս­տա­տում են թուրք-թա­թա­րա­կան (ադր­բե­ջա­նա­կան) զավ­թո­ղա­կան, հա­յե­րին մե­կու­սաց­նե­լու և դա­ժա­նա­բար ոչն­չաց­նե­լու քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը։ Ե­րի­տա­սարդ Չա­րեն­ցը պատ­մա­կան դեպ­քե­րի վկան էր, որ խո­րա­պես թա­փան­ցել էր ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի էութ­յան մեջ ու «­Կապ­կա­զում», թեև ո­րո­շա­կի կու­սակ­ցա­կան-դա­սա­կար­գա­յին ե­րան­գա­վո­րու­մով, բայց ճշմար­տա­ցիո­րեն էր բա­ցա­հայ­տում պատ­մութ­յան ըն­թաց­քը։ Նա եր­ևան է հա­նում ոչ միայն ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րը, այլև մի­ջազ­գա­յին իմ­պե­րիա­լիզ­մի քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը, ո­րը հեն­վում էր այդ ազ­գե­րի մեջ ներ­քին երկ­պա­ռա­կութ­յուն­նե­րը սրե­լու, «բա­ժա­նիր, որ տի­րես» սկզբուն­քի կի­րառ­ման վրա.
– Սեյմ-մեյմ, սո­ցիա­լիզմ-մո­ցիա­լիզմ-//Չ­կա:// …­Հի­մի լսե՛ք -ա­սեմ.//­Դուք է­գուց սեյ­մը կցրեք,//Կ­դառ­նաք տե­րութ­յուն ե­րեք,//­Կամ, կու­զեք – չորս, հինգ, վեց, յոթ, ութ – //­Մե­նակ թե Ռու­սը – կա­փո՛ւտ։
Այ­սօր, «­Կապ­կա­զը» գրե­լուց ու­ղիղ հար­յուր տա­րի անց, աշ­խար­հի գեր­տե­րութ­յուն­նե­րը շա­րու­նա­կում են Ռու­սաս­տա­նին Կով­կա­սից դուրս մղե­լու քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը՝ ար­տաք­նա­պես սի­րա­շա­հե­լով, ի­րա­կա­նում չօգ­նե­լով Կով­կա­սում ապ­րող ժո­ղո­վուրդ­նե­րին։ Պար­զու­նակ թվա­ցող, քա­ղա­քա­կա­նա­պես անգ­րա­գետ զանգ­ված­նե­րի աշ­խար­հա­ճա­նաչ­մա­նը նպաս­տե­լու նպա­տա­կով գրված այս դրա­մա­տի­կա­կան պոե­մը ի­րա­պես ու­նի խոր­քա­յին բո­վան­դա­կութ­յուն, ո­րով­հետև Չա­րեն­ցը եր­ևան է հա­նում նաև Կով­կա­սին տի­րել ցան­կա­ցող երկր­նե­րի շա­հե­րի բա­խու­մը՝ ստեղ­ծե­լով գրո­տես­կա­յին պատ­կեր­ներ։ Դա ակն­հայտ է խա­ղա­վար Ղա­րա­յի մի ա­րար­քում.
Էս – (­ցույց է տա­լիս ձե­ռի ձուն)-//Ով որ ձեզ­նից խլեց-//Նա կլի­նի Կապ­կա­զի միա­հեծ։//Ա­պա բռնե՛ք։
Ե­թե բո­վան­դա­կա­յին ա­ռու­մով ա­վե­լի քան ակն­հայտ է թա­մա­շա­յում ներ­կա­յաց­ված պատ­մութ­յան (գու­ցե պար­բե­րա­կան) կրկնութ­յու­նը, ա­պա Չա­րեն­ցի կի­րա­ռած ար­տա­հայտ­չա­մի­ջոց­նե­րի և բե­մա­կան հնարք­նե­րի ա­ռան­ձին տար­րեր (շեշտ­ված պայ­մա­նա­կա­նութ­յուն, դե­կո­րա­ցիա­նե­րից հրա­ժա­րում և­ այլն) խորթ չեն նաև այ­սօր­վա թատ­րո­նի հա­մար։
Ժա­մա­նա­կին Չա­րեն­ցի «­Կապ­կա­զը» մեծ հե­տաքրք­րութ­յուն ա­ռա­ջաց­րեց և­ ու­նե­ցավ մի քա­նի բե­մադ­րութ­յուն­ներ։ Ա. Ար­մեն­յա­նը բե­մադ­րեց Բաք­վում, Վ. Փա­փազ­յա­նը՝ Թ­բի­լի­սիի Հայ­պետ­դ­րա­մա­յում, և­ ինքն էլ կա­տա­րեց Ղա­րա­յի դե­րը։ «­Թա­մա­շան» բարձր գնա­հա­տեց Ա. Չո­պան­յա­նը՝ գրե­լով, թե այն «հե­ռու է ֆոլք­լո­րա­շունչ բնազ­դա­կան միա­միտ ար­տադ­րութ­յուն մ՚ըլ­լա­լե, այլ իր աչ­քով տե­սած ժա­մա­նա­կա­կից քա­ղա­քա­կան և­ ըն­կե­րա­կան դեպ­քե­րու Ա­րիս­տո­փան­յան ճար­տար հա­մադր­ված եր­գի­ծանք մը» է։

. Սփյուռքի գրողները սովետահայ գրականության մասին, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Եր., 1980, էջ 14։