ԲՈՒԴԴԱ – 1905
Նա լսում էր կարծես թե: Հեռաստան. անդորր…
Կանգ առնելով՝ մենք արդեն չենք լսում նրանց:
Մի ա՛ստղ է նա: Եվ մեծղի աստղերը բոլոր,
որոնց մենք չենք նկատում, իր շուրջն են խմբված:
O՜, նա Ամենն է: Իրո՞ք, մենք սպասո՞ւմ ենք դեռ,
որ մեզ տեսնի նա մի պահ: Պե՞տք է դա նրան:
Ու թե նրա առաջ մենք խոնարհվենք այստեղ,
նա կմնա խոր, կամկար՝ կենդանու նման:
Քանզի այն, որ մեզ նրա ոտքերն է գցում,
տևում է հար նրա մեջ բյուր-միլիոն տարի:
Նա մոռանում է, ինչ մենք ապրում ենք, զգում,
և մեր բնույթն է սերտում՝ բանիբուն, հարիր:
ԲՈՒԴԴԱ – 1906
Արդեն հեռվից ուխտավորին տարակույսն է համակում,
թե ինչպես է ոսկին կաթում նրանից,
կայսրություններն ասես իրենց անպատում
գաղտնիքների համար հանկարծ զղջային:
Մոտենալով՝ նա ցնորվում է սակայն,
ի դիմաց այս ակնահոնքի վեհագույն.
քանզի իրենց խմելու սրվակները չեն սրանք,
ոչ էլ օղերն ականջի իրենց կանանց սիրասուն:
Արդյոք ոմն ոք կիմանա՞ր ինչ ասել:
Իրերն ահա ջերմից համակ հալվեցին,
որ պատկերն այս ծաղկագավի վրա սույն
վերընձյուղվի՝ ավելի լուռ, խաղաղորեն դեղնավուն
քան թե ոսկուն, ու նաև շուրջբոլորը՝ համրորեն
հեռաստանը շոշափող, ինչպես ինքն իրեն:
ԲՈՒԴԴԱՆ ՓԱՌՔԻ ՄԵՋ – 1908
Կենտրոն բոլոր կենտրոնների,
միջուկների սրտամիջուկ,
Նուշ, որ իր մեջ է ներքաշվում՝ քաղցրացնելով
այս Ամենը – մինչև աստղերը հանուր –
մրգամիսն է քո. քեզ ողջույն:
Դու զգում ես, որ ոչինչ քեզնից կախված չէ բնավ,
անսահմանի մեջ է քո բաժակը լրվում,
և թանձր հյութն է այնտեղ մշտաբուխ կանգնած:
Եվ ճառագայթն է դրսեկ նրան սատարում,
արեգակներդ քանզի վերևներում են թառել
գլուխնիվայր շրջված՝ շենշող, լիավյուն:
Սակայն քո մեջ արդեն իսկ սկիզբ է առել
այն, որ արեգակներից երկար է տևում:
Ռայներ Մարիա Ռիլկեի՝ 1907-1908-ին լույս ընծայած «Նոր բանաստեղծություններ» ժողովածուն, ի թիվս այլոց, ներառում է երեք բանաստեղծություն Բուդդայի թեմայով: 1908 թ. հղացած «Բուդդան փառքի մեջ» վերնագրով երրորդ բանաստեղծությունը նույնիսկ ավարտում և ամբողջացնում է ժողովածուն: Այս բանաստեղծությամբ Ռիլկեն ամփոփել է Փարիզում գտնվելու ընթացքում գրած չափածո ստեղծագործությունները: Ռիլկեի երկխոսությունը Բուդդայի արձանի հետ և Բուդդայի մասին բանաստեղծությունները գրվել են 1905-1908 թթ., երբ բանաստեղծը սերտորեն կապված էր Օգյուստ Ռոդենի հետ և ապրում էր Մյոդոնի նրա կալվածքում: Ռոդենն ուներ Բուդդայի հինգ արձան: Մյոդոնի բլրալանջին, Ռիլկեի պատուհանից երևացող Բուդդան Բուդդա Ամիտաբհան էր՝ ինքնընկլուզված Բուդդան, կամ այսպես կոչված Երկնային Բուդդան՝ ըստ Մահայանա բուդդիզմի սուրբ գրությունների: Ամիտաբհան Մաքուր երկրի բուդդիզմի գլխավոր Բուդդան է, որը Արևելյան Ասիայի բուդդիզմի ճյուղ է:
Առաջին բանաստեղծության ուղերձը ոչ թե գալիք Աստծո, այլ քաղաքային աղմուկից հեռու՝ լռության օգտակար փորձի մասին է, նոր աշխարհատեսության կերպի: Հատկանշական է, որ մինչ այս պահը նա դեռ չէր կարդացել բուդդայական գրականության մի տող: Առաջին քառյակը հակադրություն է ստեղծում Բուդդայի և մեր միջև: Մենք այլևս չենք լսում լռությունը՝ մեր կյանքն անցկացնելով աղմկոտ քաղաքներում: Բուդդայի արձանի պատկերը ստիպում է մեզ կանգ առնել և շունչ քաշել: Դադարը գիտակցության հոսք է առաջ բերում: Առաջին տողում «հեռաստան» բառը զարմանալի է: Կարծես նպատակակետ լինի: Լռությունը կապված է հեռավորության հետ: Դա կապված է Բուդդայի մեծ ականջների և լռությունն ունկնդրելու նրա ներքին վերաբերմունքի հետ: Բուդդայի գիտակցությունն ուղղված է դեպի տարածականությունը, հեռաստանը:
Երկրորդ քառյակում, մեկ այլ մակարդակում, շարունակվում է հակադրությունը լռության և աղմուկի միջև: Արդեն առաջին քառյակում նշված աստղի հետ Ռիլկեն հղում է անում տիեզերական առնչակցությանը և հաստատում այն: «O՜, նա Ամենն է»: Իսկապես, Բուդդան մարմնավորում է այն ամենը, ինչը կազմում է մարդ լինելու արժանապատվությունը: Անհատը, նույնիսկ բուդդիստը, անտարբեր է թողնում նրան՝ Բուդդային: «Կենդանի» բառն այլ նշանակություն ունի Ռիլկեի համար, քան այսօր: Դուինյան ութերորդ էլեգիայում ասվում է. «Բոլոր աչքերով արարածներն են Բացվածքին նայում, և միայն մեր աչքերն են կարծես շրջված և զետեղված իրենց շուրջ, որպես որոգայթներ շուրջբոլորը իրենց ազատ ելքի» (1922 թ.): Ազատ կենդանին դեռ իր մեջ պահում է պարզ կյանքի նախաստեղծ անմեղությունը: Ներկայիս զարգացման մակարդակում գտնվող մարդիկ դեռ պետք է ցատկ կատարեն դեպի շնորհի երրորդ աստիճանը: Եթե վերառելու լինենք այն բացասական իմաստը, որն արձագանքվում է «կենդանի» բառի հետ, ապա հարկ է այն հասկանալ Բուդդայի հզոր անշարժության նկարագրման համար, երբ նա նստած է լռության մեջ՝ ականջը հեռաստանին սրած:
Երրորդ քառյակն ամփոփում է. Բուդդան գերազանցում է մեր մարդկային փորձը, որը մնում է անորոշին և արտաքին աշխարհին միտված: Նա խորհրդանշում է այն գերազանցումը, որը մերժվում է մեր կողմից, քանի դեռ մենք կառչած ենք կուռքերի պաշտամունքին: Ուշագրավ են «ոտերն ընկնել» և «հարատևել» բառերը: Հնչաձայնային նմանաձայնություններով Ռիլկեն ընդգծում է կուռքի առաջ ծունկի չոքող և Բուդդայի վիճակին հասած լուսավորյալ անձնավորության աստվածային կատարելագործման միջև պաշտամունքային գործընթացների հակադրությունը: Բուդդան գիտի այն, ինչը մենք միայն վերապրում ենք՝ տիեզերքի մեծ լռությունը: Այն մեզ համար հասանելի է դառնում միայն այն ժամանակ, երբ մենք մեր մեջ զգում ենք Բուդդային: Դրա եզրաբառն է՝ Բուդդա-դառնալը: Այն յուրաքանչյուր մարդու մեջ առկա է որպես հավերժական միջուկ:
Ռիլկեն իր այս բանաստեղծությունը գրել է Բուդդա Ամիտաբհայի հայացքի ներքո: Եվ սակայն այս բանաստեղծությունը բնավ Ռիլկեի աշխարհայացքի ապացույցը չէ: Նա բուդդիստ չէր՝ հետևորդի իմաստով: Բայց նա զգում էր այն մեծությունը, որն արտահայտվում է այս կերպարանքի միջոցով:
Բուդդայի անմիջական հասանելիությամբ ներծծված առաջին բանաստեղծությունից բոլորովին տարբեր է սոնետի ձևի մեջ դրված երկրորդ բանաստեղծությունը. այստեղ մենք մոտենում ենք Բուդդայի կերպարանքին ուխտավորի դերում: Առաջին քառյակն ընդգծում է ուխտավորի բարեպաշտ բարեհաճությունը սրբավայրի տեսադաշտում:
Երկրորդ քառյակը նկարագրում է ուխտավորի հետագա մոտեցումը: «Այս ակնահոնքի վեհությունը» սովորական պատկերի մեջ չի տեղավորվում, ուխտավորը նախ պետք է հստակ պարզաբանի այն ինքն իր համար: Նրանից պահանջվում է հոգևոր բացվածություն, որը նա չի կարող այդքան հեշտությամբ ձեռք բերել: Հետևաբար, նա սահմանափակվում է միայն մեկ հարցով, այն է, թե որտեղի՞ց կարող է ծագել արձանի մեջ առկա այս ամբողջ ոսկին:
Հաջորդող երկու եռատողերում տեսնում ենք, որ Մյոդոնի Բուդդայի քանդակը նստած է ծաղկի բաժակի կամ «ծաղկագավի» վրա: Երկրորդ եռյակն ավարտում է այս գործընթացը: Ուխտավորը նկատում է, որ ոսկե արձանը հանդարտության և կենտրոնացման տատանումներ է արձակում շրջակա տարածության մեջ:
Այս երկու բանաստեղծությունների իրարահաջորդող ընթերցանությունից պարզ է դառնում, որ այս ծաղկագավի պատկերը լցված է առաջին բանաստեղծության հիշողությամբ: Այստեղ չկա կեցվածքի արտաքին ներկայացում՝ որպես հիշողության պատկեր, ինչը կարելի է տեսնել Բուդդայի կուռքերի սովորական ներկայացումներում: Ավելի շուտ, կա հանգստության և կենտրոնացման ներքին միտք: Երկու բանաստեղծությունները լրացնում են միմյանց:
Երրորդ բանաստեղծությունը երրորդ հարթություն է հաղորդում Բուդդայի կերպարանքի արտացոլանքին: Սակայն այս ամենը վերաբերում է ոչ թե կուռքի պատկերմանը, այլ մարդու մեջ աստվածային ես-ի արտացոլմանը:
Նա, ով ընկալել է նախորդ երկու բանաստեղծությունները, նախապատրաստված է արդեն երրորդն ընկալելու: Առաջին բանաստեղծությունը վերաբերում էր Բուդդային՝ որպես տիեզերքի կենտրոնի: Ռիլկեի տեսլականն այն է, որ այս աշխարհի բոլոր «սրբությունները»՝ իտալական Վերածննդի գեղանկարչությունը, ռուսական պատկերագրությունը, գոթական ճարտարապետությունը, ներքուստ ձգտում են դեպի այս կենտրոնը: Առաջին քառյակի երկրորդ բանատողը ձևակերպումն է այս տեսակետի. «Նուշ, որ իր մեջ է ներքաշվում՝ քաղցրացնելով»,- և ընդլայնում է այս պատկերը դեպի տիեզերական անհունը,- «այս Ամենը – մինչև աստղերը հանուր – մրգամիսն է քո: Քեզ ողջույն»: Նուշը երկրի վրա աստվածային կատարելության իրագործման հիմնակաղապարն է: Այստեղ Քրիստոսին փոխարինելու է գալիս և նրա տեղը զբաղեցնում է Բուդդան:
Առաջին երեք տողերում Բուդդայի այս աստվածացումից հետո այս վերջին՝ «քեզ ողջույն» արտահայտությունը բավականին ապշեցուցիչ է: Այլևս չկա մի ուխտավոր, ով խոնարհությամբ կմոտենար Բուդդային, այլևս չկա ապաշխարություն որևէ «մեղքի» համար, այլևս կաս հենց միայն ԴՈՒ, որը բախվում է աստվածային ՈՉ-ԵՍ-ի հետ: Ակն ընդ ական այս առճակատումի մակարդակից խոսում է բանաստեղծ-ուխտավոր Ռիլկեն, ով համոզված էր, որ խոսքը ոչ թե կրոնական վարդապետության հետևորդ լինելուն է վերաբերում, այլ սրբությունն իր մեջ գիտակցելուն և այդուհանդերձ անկախ մնալուն:
Երկրորդ և երրորդ քառյակներում փոխաբերությունների ընտրությունը կապված է առաջինի հետ և լրացնում է այն: Այստեղ ուշադրությունը տեղափոխվում է այնտեղ, ինչը բնորոշվում է «անսահմանություն» եզրով: Էությունը, որի մասին վկայում է Բուդդան, ոչ թե նյութականն է, այլ հոգևոր տիեզերական գոյը: Այստեղ կարելի է մտածել Ռիլկեի հետագա աշխատանքներում հիմնարար նշանակություն ձեռք բերած «անտեսանելիի» հասկացության մասին: Բանաստեղծները «անտեսանելիի մեղուներն են»: Նրանք իրենց պոեզիայում և արվեստում տեսանելի նյութական աշխարհը վերածում են անտեսանելի հոգևոր աշխարհի: «Արևները» դեռ պատկանում են ֆիզիկական աշխարհին: Բայց այն, ինչ տեղի է ունենում Բուդդայի ներսում («քո մեջ») կրում է անժամանակության կնիքը:
Վերջին քառատողը մեզ առաջնորդում է ինքնակենտրոնացվածության այս գործընթացից վեր բարձրանալուն, մեր ես-ը հաղթահարելուն: Ռիլկեն նկատի ունի այն գործընթացը, որով արթնացած մարդիկ գիտակցում են Բուդդա դառնալու ներքին մղումը՝ Բուդդայությունը (բարձրագույն ես-ը, հոգու հիմքը, մաքրամաքուր ոչինչը) իրենց մեջ: Բուդդայությունն աստվածային հզորության եզրույթն է, որը ներդրված է յուրաքանչյուր մարդու մեջ: Պայծառակերպության պահին Քրիստոսին հետևելը նույնի մեկ այլ եզրույթն է: Կրոնի մասին պատկերացումներում Ռիլկեն վեր է կանգնած կուսակցական, կողմնապահ դիրքորոշումներից: Այսպիսով, չորրորդ քառատողը միստիկականորեն գունավորված լեզվով մատնանշում է այս ինքնահաղթահարման գործընթացը: Առանց ներքին «դարձի» («գլուխնիվայր շրջված») Բուդդայություն չի կարող լինել, Բուդդա դառնալ հնարավոր չէ: Եվ երկրորդ միտքը. ինքնահաղթահարման այս գործընթացը նպատակ ունի մասնակցելու այն ամենին, ինչ մարդը զգում է, այն, ինչն աննկատ է մնում ինքնախորասուզման, ինքնընկլուզման ժամանակ:
