Դավիթ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
Բան. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր
«Ինձ այնպես է թվում, թե այս ժամանակի չարչարանքները արժանի չեն բաղդատվելու գալիք փառքի հետ, որ հայտնվելու է մեզ…»։
Պողոս Առաքյալի Թուղթը
հռոմեացիներին, 8։18
Պողոս Առաքյալի այս խոսքերը նաև Չարենցի համար են. դրանց մեջ Հիսուս Քրիստոսի խաչյալ կերպարն է, որ դրոշմվեց աշխարհի քաղաքակրթությունն առաջ տանող մարդկության ընտրյալ զավակների ճակատին։
Արվեստի յուրաքանչյուր ներկայացուցչի բնութագրման նախապայմանը նրա ստեղծագործական անհատականությունն է և ինքն իրեն վերապահած ազատության չափը։ Դրանք միասին են և պայմանավորված են մեկը մյուսով։
Այս հարցերը թե՛ ընդհանուր ձևով, թե՛ առանձին գրողների ու արվեստի գործիչների կապակցությամբ արծարծվել են համաշխարհային տեսական մտքի կողմից՝ Պլատոնից մինչև Ուիլյամ Ջեմս, Զիգմունդ Ֆրոյդ, Լամբրոզո ու նրանց հետևորդները՝ հոգեվերլուծաբաններից մինչև գոյավերլուծաբաններ՝ ստեղծելով հարուստ գրականություն։
Ընդհանուր օրինաչափություններից զատ, յուրաքանչյուր դեպքում այս հարցերն ունեն անհատական սկիզբ։ Ուստի, ակնհայտ և շրջանառված դատողություններից խուսափելու համար սկզբից ևեթ այս հարցերը որոշակիացնենք Եղիշե Չարենցի անվան շուրջ, ով թե՛ բացառիկ ու եզակի անհատականություն էր և թե՛ օժտված էր ստեղծագործական ազատության վիթխարի ներուժով։ Մեր առջև բացառիկ նշանակությամբ համաշխարհային հանճարներից մեկն է:
Պահպանվել է Սողոմոնյան գերդաստանի ընտանեկան խմբանկարը, որի մեջ ապագա բանաստեղծը հազիվ լինի ութ տարեկան։ Նրա հայացքի, կանգնելու կեցվածքի, դիրքի մեջ արդեն իսկ կա սխրանքի պատրաստ տղան, ում կերպարը նրան ուղեկցեց ամբողջ կյանքում, իսկ վերջում դարձավ խելահեղ մի նկար՝ պայթող դժգոհությունը դեմքին, այրվող ծխախոտը շուրթերին։ Առաջին նկարից մինչև վերջին նկարը, գրական առաջին քայլերից մինչև վերջին ընդվզումները Չարենցը եղել է շատ նույնական ու միասնական։
Նա շրջապատից խիստ տարբերվող անհատականություն էր արդեն իսկ պատանեկան տարիներից, երբ գրում էր առաջին բանաստեղծությունները և մտածում առաջին գրքի տպագրության մասին։ Ինչպես հետո «Homo sapiens» չափածո նովելում պիտի գրեր, 15-16 տարեկան հասակում արդեն կարդում էր գերմարդու մասին Ֆրիդրիխ Նիցշեի գրքերը, լեհ գրող Ստանիսլավ Պշիբիշևսկու «Homo Sapiens» վեպը և երազում դառնալ գերմարդ, բարձրանալ իրեն պաշարած գավառական շրջապատից, դառնալ տիտանային, վիթխարի, անսահման, անկրկնելի…
Այս հատկանիշները նրա մեջ դրսևորվեցին շատ արագ։ Անհատականության գծերն ի հայտ եկան առաջին իսկ քայլերից. առանց գրական հովանավորի ու նյութական աջակցության, մշակույթի առումով կորած համարվող Կարսի անհայտության մեջ ինքնուրույն վճռեց և 17 տարեկանում տպագրեց առաջին գիրքը, ինքնուրույն վճռեց և 18 տարեկան հասակում կամավոր մեկնեց գործող ճակատ, վերադարձավ ու մեկնեց Մոսկվա՝ համալսարանում ուսանելու, ետ եկավ հայրենիք, աշխատեց որպես ուսուցիչ, ՀՀ արվեստի և հանրային կրթության նախարարության հատուկ հանձնարարությունների կոմիսար, ՀԽՍՀ լուսավորության ժողկոմատի արվեստի բաժնի վարիչ։
1922 թվականից սկսած՝ Չարենցի կյանքն ու գրական գործունեությունը դառնում են միաձույլ։ Աշխատում է խմբագրություններում ու հրատարակչությունում։ Գործը գիրն էր ու գիրքը։ Նրա անհատականությունը խորապես ընդգծվեց հատկապես «Երեքի» դեկլարացիայից հետո։ Ամեն գրող չէր դիմի այդպիսի հեղափոխական քայլի, քանի որ պահանջվում էր մեծ հանդգնություն ու խիզախություն։ Չարենցը դիմեց, որովհետև զգաց, որ կարող է միայնակ կանգնել հանրության առջև, կռվել միշտ անցյալին կառչած նրա պատկերացումների դեմ։ Չարենցի դեպքում ավելանում է նաև արտահայտված ներքին ինքնավստահությունը, որովհետև հստակ գիտակցում էր, որ ինքը ոչ թե պատահական մարդ է, այլ կոչված է ժամանակի կողմից, որ ինքը պատմական առաքելություն է կատարում, և իր յուրաքանչյուր արարքին, յուրաքանչյուր տողին պատմությունն է նայում։ Այսինքն, լինելով խորապես անհատական նկարագիր, Չարենցն իր մեջ կրում էր նաև պատմություն կերտողի պատասխանատվությունը։ Սակայն այդ պատասխանատվության բարձր գիտակցությունը չսահմանափակեց նրան, չազդեց նրա անհատական նկարագրի վրա։ Իսկ անհատական նկարագիրը շատ հեռու էր սովորականից. ազատ ու անկաշկանդ էր վարքի բոլոր դրսևորումների մեջ և միշտ հասնում էր ծայրահեղությունների. դա թե՛ կենցաղում, թե՛ գրական կյանքում։ Կնոջ հուղարկավորության ժամանակ չի կարողացել զսպել իրեն, անընդհատ լաց է եղել ու բղավել, իսկ վերջում ուշակորույս ընկել է նրա հողաթմբին։ Թաղումից վեց ամիս անց կնոջ դագաղը տեղափոխելու կապակցությամբ գերեզմանափորին ստիպել է բաց անել կափարիչը։ 1930 թ. փորձել է ինքնասպանությամբ վերջ տալ կյանքին և կտրել է զարկերակը։
1937-ի ամռանը, երբ Ծաղկաձորից ետ էր բերում ընտանիքը, վարձել է նվագածուներ, ովքեր շարժվող սայլին համընթաց տխուր մեղեդիներ են նվագել, իսկ ինքը զայրալից խոսքեր է նետել իր ընտանիքին հատկացրած սենյակը զավթած Կենտկոմի անդամի հասցեին։ Կնոջ սաստումին պատասխանել է. «Թող ժողովուրդը տեսնի, թե ինչպես է հայոց բանաստեղծն անցնում իր վերջին ճանապարհը»։
Ընկերները ձերբակալված էին, իսկ ինքը դրսում էր. քաղաքից չբացակայելու ստորագրություն էր տվել և գտնվում էր հսկողության ներքո։ Այս վիճակում անգամ ամեն տեսակի արտառոց արարքներ է կատարել, որպեսզի ուշադրություն գրավի, և իրեն ևս ձերբակալեն։ Ասել է՝ որտեղ իմ գրական ընկերները, անգամ՝ հակառակորդները, այնտեղ էլ՝ ես։ Իր տեղը տեսնում էր թիարան քշված հայոց երգասանների շարքում։
Չարենցին ծանոթ էր հանճարի ու խելագարության վարքը։ Բժիշկ-հոգեբույժ Չեզարե Լամբրոզոյի (1835-1909) «Հանճարեղություն և խելագարություն» գիրքը (1863, ռուսերեն թարգմանությունը՝ 1885) ծանոթ էր նրան։ Իսկ Արփենիկը ժամանակին գնել էր Սյոլլի Ջեյմսի (1843-1923) նույնանուն «Гениальность и помешательство» (С.П-бг, 1895, «Հանճարեղություն և խելագարություն») գիրքը։
Նրա գրադարանը լի էր այս և հոգեվերլուծության տարբեր հարցերի նվիրված գրքերով։ Բայց նա ոչ թե գրքից էր գալիս, այլ իր վարքով մի նոր գիրք էր գրում, որի հերո՛սն էլ էր ինքը, արձանագրո՛ղն էլ՝ որպես բանաստեղծություն ու խոսք։
Վարքի այս դրսևորումները, ինչի օրինակները կարելի է շատացնել, խորապես անհատական, մարդկային նկարագիր է և սովորական աչքի համար, ըստ ամենայնի, անընդունելի։ Շատերն են փորձել Չարենցին «խրատել», դարձի բերել, անգամ նրան «Ուղղիչ տուն» տարան, բայց իզուր։ Ինքը՝ Չարենցը ևս, երբեմն զղջացել է ծայրահեղ լարման ժամանակ իր կատարած արարքների համար, բայց դարձյալ իզուր, որովհետև լուրջ մի պահի ինքն իր մեջ վերջնականապես փակեց այդ հարցը և գրեց. «Ընդունում եմ ինձ այնպես, ինչպես կամ»։ Վերջացա՛վ։ Սա՛ է Չարենցը, մենք ևս նրան պիտի ընդունենք այնպես, ինչպես նա կա և ոչ թե խմբագրենք, շրջանցենք, համահարթենք ու ենթարկենք մեր պատկերացումներին։ Պետք չէ քաղքենիական «կիրթ» ըմբռնումներին հարմարեցնել այն հրաբուխ կյանքը, որի յուրաքանչյուր օրը լի էր պայթյուններով ու փոթորիկներով։ Դրա փոխարեն՝ պետք է հասկանալ այդ կյանքը, որովհետև դա նրա ստեղծագործական ներքին ազատության համարժեք արտահայտությունն է։
Չարենցը չէր կարող շիկացած տարերքի մեջ «Ամբոխները խելագարված» գրել և ինքը չլինել խելագար տարերքի մարմնացում։ Նույնը վերաբերում է բացարձակապես բոլոր գործերին։
Ստեղծագործական վիճակն ինքնին դուրս է սովորականից, անսովոր է, ծայրահեղ է և հեռու չէ խելագարությունից։ Այդ մասին դեռևս Պլատոնն է գրել։ Չարենցը չէր կարող «Ասպետական» ռապսոդիան գրել և հանգիստ զբոսնել փողոցում։ «Ասպետական»-ը գրելիս մեկ ուրիշ աշխարհից եկածի պես է եղել, իր սենյակից դուրս է եկել, մտել կողքի սենյակում ապրող մի կնոջ մոտ և զրույցի բռնվել։ Մի աղմկալի պատմություն էլ կապված է այդ պահի հետ։
Չէր կարող գրական բուռն բանավեճերի մեջ լինել պրոլետարական գրողների ասոցիացիայի մի ամբողջ խմբի հետ և վերաբերմունքը, հոդվածներից բացի, չարտահայտել մարդկային հարաբերությունների մեջ ու էպիգրամներում։
Սա ոչ թե անզսպություն է, այլ անչափ բնական վիճակ, որովհետև Չարենցն ապրում էր այնպես, ինչպես գրում էր, գրում էր այնպես, ինչպես ապրում էր։ Ընդունո՞ւմ ենք Չարենցին՝ որպես հանճար, ուրեմն պետք է ընդունենք նաև նրա վարքի ազատ դրսևորումը։ Այս ազատությունը երբեմն նույնիսկ գրական երկերում անցել է թվացյալ «պատշաճության» սահմանը և թափանցել կյանք առնող խոսքի կամ խոսք դարձող կյանքի մեջ։ Օրինակ՝ Մագդային, Արմիկին, Արուսին նվիրված շարքերն ու պոեմները։ Մագդային հասցեագրված շատ բաց նկարագրություններ ունեցող և առայժմ անտիպ մի սոնետի վրա գրել է. «Ապագա Ֆրոյդին»։
Հանճարը հուշում է և իրեն հասկանալու ուղի է ցույց տալիս, իսկ Չարենցի մասին գրողներն այսօր էլ շարունակում են նրան սեղմել-շրջապատել մտավոր կաղապարների մեջ, ինչի դեմ նա կռվեց ամբողջ կյանքում։
Չարենցի համար ամենամեծ բարոյականությունն ազատությունն էր, իր կամքի ու ներաշխարհի լիակատար դրսևորումը։ Դա է պատճառը, որ նա օրգանապես չէր հանդուրժում շինծու բարեկրթության դիմակով քողարկվածներին։ Իր օրագրերի մեջ նա շատ խիստ խոսքեր է ասել մի քանի գրական անձանց հասցեին. ինչո՞ւ, որովհետև տեսակներով տարբեր էին, և չէր կարողանում հանրային ու մշակութային եռուն կյանքի մեջ հաշտվել նրանց մարդկային-ստեղծագործական սառն ու մեռյալ խառնվածքի հետ։
Ինքը՝ Չարենցը, երբեք դիմակ չդրեց, մշտապես այն էր, ինչ կար։ Դրա համար էլ չէր հանդուրժում երկդիմությունը, ներքին ու արտաքին պահվածքի տարբերությունը։ Իսկ նրա շուրջը դիմակավորված մարդիկ էին. դա պայմանավորված էր ոչ միայն ժամանակի թելադրանքով, այլև նրա բուն մարդկային բնույթով։
Չարենցն իր կյանքը վերածեց լեգենդի, դարձավ առեղծված թե՛ իր ժամանակակիցների, թե՛ հետնորդների համար, և դա՝ գիտակցական կյանքի առաջին իսկ օրերից։
Այդ առեղծվածն ու լեգենդը պայմանավորված են նրանով, որ Չարենցը կատարեց իր ներքին ցանկությունը և իր ասածի պես դարձավ Գերմարդ, ինչը նույնն է թե՝ Հանճար։ Գերմարդ՝ Երևանի պես անմշակույթ քաղաքում, ինչը ոչ թե մայրաքաղաք էր, այլ «մայրագյուղ»։ Գերմարդ՝ մարդկային ու հանրային հարաբերությունների բարբարոս բարքերի պայմաններում, ուր ձևավորվում էր բիրտ ու գռեհիկ Homo Sovetikus-ի կերպարը։ Գերմարդ՝ ավերված երկրում և ավերված հոգու տեր ժողովրդի մեջ, ուր բարձր արվեստի պահանջները հասցված էին նվազագույնի, և ուր Չարենցի պես անհատականություն չպետք է լիներ, իսկ լինելու դեպքում էլ՝ պիտի վերանար (ինչը և եղավ)։ Դա այդպե՛ս է, որովհետև դրության տերը միշտ էլ միջակությունն է։ Միշտ էլ ճաշակներն ու չափանիշերը հարմարեցվում են միջակին։ Միջակը միշտ ընդունելի է, դրության տեր, որոշող, կարգադրող։ Իսկ Հանճարը, էլ ո՜ւր մնաց Գերմարդը, պիտի ծաղրվի, հալածվի, պիտի ստիպեն, որ նա կախում ունենա դրության տերերից, այսպես նրան ամեն կերպ պիտի փորձեն կոտրել, խեղել և, ի վերջո, ոչնչացնել։ Չարենցն զգում էր իր Գերմարդ լինելը։ Իր ինքնագնահատությունները՝ «Ինձ», դրա ճիշտ վկայություններն են.
Քո անունի, Չարե՛նց,//Ասոնանսն է՝ «Արև» -//Եվ բառն – հանճարե՛ղ…
Չարենցն իր արժեքն զգում էր թե՛ ազգային մշակույթի, թե՛ համամարդկային քաղաքակրթության մեջ և իր մեջ իրենով գնահատում հայոց հանճարը։
Որպես անհատականություն՝ Չարենցը շատ բազմանիստ էր։ Օգտվելով Ուիլյամ Ջեմսի հոգեբանական վերլուծության սկզբունքներից՝ կարող ենք ասել, որ Չարենցի մեջ կար և՛ բնական անհատը, և՛ հանրային անհատը, և՛ հոգևոր անհատը, ով մշտապես տրվել է ինքնագնահատության (տե՛ս У. Джемс, Психология, М., “Педагогика”, 1991, с. 80-88)։ Այս ամենի հիմքը նրա կենսասիրությունն էր, անսպառ ընդգրկունությունը։
Չարենցի բացառիկության առեղծվածը շրջանակված է նրա մարդկային նկարագրով, հոգեբանական կերտվածքով ու մտածողության բնույթով։ Երեք դեպքում էլ կա արտաքուստ անհասկանալի, անբացատրելի մի վիճակ, ինչն էլ նրա անունն ու գործը պարուրում են արտասովորությամբ։
Չարենցի առեղծվածը պայմանավորված է նրա ներքին ու արտաքին ազատությամբ։ Այդ ազատությունն է, որ ի սկզբանե շրջապատի համար նրան դարձրել է պարականոն։ Այդպիսին էր նա և՛ մարդկային հարաբերությունների մեջ, և՛ գրական-աշխատանքային առօրյայում, և՛ ստեղծագործելիս։ Նրա հոգեբանական ազատությունը կանխորոշված է ազատության այն չափով, ինչը ներքին պահանջներով մոտենում է անսահմանությանը, այսինքն՝ ա՛յն, ինչ ունի կյանքն իր երևացող ու չերևացող կողմերով։ Իսկ Չարենցի ամբողջ ստեղծագործությունն իր կյանքի վեպն է՝ ժամանակի հանրային-քաղաքական իրադարձությունների հարուստ խորանկարով։
Չարենցը ոչ միայն իր տեղն էր որոնում աշխարհում, այլև աշխարհի տեղը՝ իր մեջ։ Աշխարհը նրա համար սկզբում Կարսն էր, հետո՝ Հայաստանը, ապա՝ Ռուսաստանը, այնուհետև՝ համայնը։ Նույն կերպ հոգևոր աշխարհը նրա համար սկզբում Տերյանն էր, հետո իր ժամանակակից ռուս և եվրոպացի գրողներն էին, այնուհետև ամբողջ համաշխարհային մշակույթը՝ Աստվածաշնչից մինչև XX դար, ընդհուպ Ջեյմս Ջոյսի «Ոդիսևս»-ը։ Չարենցն իրեն սկզբից ևեթ զգում էր ամենամեծ չափումներից գոյացած հարաբերությունների մեջ՝ բանաստեղծ ու աշխարհ, աշխարհ և բանաստեղծ։ Աշխարհը նրա համար բնակեցված էր կենդանի, իրական մարդկանցով՝ հագեցած մարդկային կյանքը կազմող զգացմունքների ամբողջությամբ։ Առաջին իսկ բանաստեղծություններից մինչև վերջինները՝ իրական-առարկայական կյանքը՝ որոշակի անուն ունեցող որոշակի մարդկանցով ու հարաբերություններով, Չարենցը տեղափոխում է գրականություն։ Այդպես նրա ստեղծագործությունը բնակեցված է սիրելի ու թշնամի գոյություններով, գրական ու քաղաքական դեմքերով և բաբախում է անցյալ դարձող օրերի կենդանի թրթիռով։
Չարենցը շատ հստակ զգում էր պահի ու հավերժության հարաբերությունը։ Ինքն անընդհատ պահի մեջ էր, ժամանակի իրական շարժման մեջ, բայց և, պահի ու ժամանակի շարժման մեջ լինելով՝ մշտապես հավիտենության հետ էր։ Պահը դարձնում էր հավիտենություն, խոսում էր հավիտենության հետ։ Իրեն տեսնում էր իր գրական անմիջական միջավայրի մեջ, բայց և զգում Հոմերոսի, Նարեկացու, Դանտեի, Գյոթեի, Պուշկինի, Աբովյանի, Թումանյանի, Տերյանի, մյուսների կողքին։ Նույնը նաև կենցաղում. գրասեղանի առջև ինքն էր, իր դիմաց՝ Բուդդայի արձանը։
Չարենցը դուրս էր թույլ ձգողականությունից, ինչի դաշտը հոգեբանական նեղ շրջանակն է՝ հարաբերությունների նույնքան նեղ տարածքով։ Նա բոլորի հետ էր և բոլորին տեսնում էր հանրային կյանքի մեջ։ Անգամ ամենամտերմիկ զգացումը և կենսական նշանակություն ունեցող գաղտնիքը նա թաքուն չէր պահում։ Աշխարհը պիտի իմանար, որ սիրում է Աստղիկ Ղոնդախչյանին, Լյուսի Թառայանին, Կարինե Քոթանջյանին և նրանց նմաններին, որ ատում է Ա. Վշտունուն, Ն. Զարյանին, Լևոն Արիսյանին և նրանց նմաններին, որ դաշինքի մեջ է Բակունցի, Մահարու և Արմենի հետ, որ այդ դաշինքը ճեղք է տվել և նեղացած է նրանցից։ Նույն բացվածությամբ նա խոսում էր ժամանակի քաղաքական դեմքերի հետ, որոնց մեջ էին Լենինը, Ստալինը, Տրոցկին, Բերիան, Մյասնիկյանը, Խանջյանը, Տեր-Գաբրիելյանը, Ամատունին, մեծ ու փոքր կենտկոմների մեծ ու փոքր պաշտոնյաները։ Չարենցը մինչև վերջ բաց ու անկեղծ էր ժամանակի առջև և այդպես էլ իր կյանքն ապրում էր գրականության մեջ։ Չասելը, գաղտնի պահելը նրա համար չապրել էր, որ համարժեք էր չստեղծագործելուն։ Սա նշանակում է, որ նա նույն մարդն էր ինչպես կյանքում, այնպես էլ գրականության մեջ, որ նա երբեք չզրահավորվեց, ինչը նշանակում է կա՛մ դիմակավորվել, կա՛մ երկտակվել, երկփեղկվել, երկուանալ։ Նա մեկ ու նույնն էր և՛ կամավոր ճակատ մեկնելիս, և՛ սիրո ու հրաժեշտի ծանր ու ցավոտ ապրումների, և՛ հանրային ու քաղաքական կյանքի ահավոր բարդ ու ոլործուն հարաբերությունների մեջ, և՛ այդ հոգեվիճակների մասին գրելիս։
Այս հայացքով նայելիս ակնհայտ է դառնում մի բնութագրական կողմ՝ այն, որ Չարենցի ամբողջ ստեղծագործությունը խոստովանության բնույթ է կրում։ Նա մշտապես պատմում է, թե ինչ է եղել։ Այդ պատմելու ժամանակ նա հասնում է զգացմունքների ահավոր լարման, ներքին այրման ամենահզոր շիկացման։ Ի՞նչ է եղել տխրադալուկ աղջկա հետ, թափառական ասպետի հետ, Խաչատուր Աբովյանի հետ, ժամանակի հետ, հայրենիքի հետ, ընկերների հետ և այդ ամենի միասնությամբ՝ իր հետ։ Ամբողջ ստեղծագործության մեջ Չարենցը փաստական հավաստիությամբ պատմում է իր կյանքը, ինչը թե՛ անձնական-ներանձնական կյանք է, թե՛ հանրային-քաղաքացիական։ Նա և՛ ներկայացնում-նկարագրում է, և՛ բացատրում-պարզաբանում, և՛ քննում ու վերլուծում, և՛ զղջում ու ապաշխարում, և՛ զոհաբերում ու ողջակիզում… Միևնույն պահին նա և՛ հերոս է, և՛ նահատակ, և՛ հաղթող է, և՛ պարտվող, և՛ ինքն իր հետ է ու իր խորքի անսահման հեռուներում, և՛ աշխարհի հետ ու աշխարհի մեջ, և՛ աշխարհից ու իրականությունից դուրս՝ այնտեղ՝ երկնքում։
Չարենցը ծայրահեղությունների մարդ էր, ինչը պայմանավորված էր ամբողջի վերջնական սահմաններն ի՛ր մեջ զգալու ոչ միայն գիտակցությամբ, այլև բնաբուխ բնազդով։ Դա նաև նրա կենսաբանական վիճակն էր՝ որպես ազդակ հոգեբանական բռնկումների։ Այս տեսակետից առանձին քննության նյութ է նրա վերաբերմունքը Ստալինի, Ամատունու հանդեպ։ Չարենցն ատելով ատում էր երկուսին էլ, ինչի մասին մեկ անգամ չէ, որ գրել ու արտահայտվել է, բայց Չարենցը նրանց հետ նաև հույս էր կապում, որովհետև նրանց ձեռքին էին իր ու իր երկրի բախտի սանձափոկերը։ Ատելությունը չթաքցնելով, բայց նաև որոշ դեպքերում ասես ներքին համերաշխության ձգտելով՝ նա նաև մոտեցել է նրանց։ Ինքն ընդհանուր դժգոհությունից սերված և 1937-ի դիմաց կանգնած ատելությա՛ն բանաստեղծն էր, բայց դրա հետ մեկտեղ ոչ թե ուրիշների նման քծնանքից սերված, այլ արժանապատիվ բարձր պահվածքից եկող հաշտությա՛ն բանաստեղծը, որովհետև նա իրեն երկրի երգիչ էր համարում, երկրի տիրոջ աչքերով էր նայում ժամանակին, իսկ նրանք երկրի ղեկավարներն էին։ Իր բախտի հետ մեկտեղ երկրի բախտի, հայ գրականության ու մշակույթի մտահոգությունն ուներ: «Գիրք ճանապարհի»-ից, 1935-ին սկսված հարցաքննություններից հետո մշտապես տագնապների մեջ էր:
Ահա, մի կողմից երկրի ղեկավարներին հաճոյանալու, գովաբանելու ձևով պաշտոնական ամենաբարձր աստիճանի հասցված անարժանապատվությունն ու պարզամտությունը և մյուս կողմից՝ հավասարը հավասարի հետ խոսելու Հանճարի պահվածքը բախվում են կոպիտ բարքերի գաղափարական ապառաժին՝ առաջիններին սահուն թռիչքով բարձրացնելով վերև, երկրորդին ու նրա համախոհներին ծեփելով պատին։ Այնպես որ, եթե անգամ Չարենցի արտաքին պահվածքի մեջ դույզն-ինչ նկատելի է քաղաքացիական դիրքորոշման երկվություն, ապա իր իսկ վաղ բանաստեղծություններից մեկի անդրադարձով՝ «եղերական երկվություն» է (ԵԺ, I, էջ 106)։
1935 թվական, Մոսկվա, Կրեմլ, հայ աշխատավորների պատվիրակության ընդունելություն Ստալինի կողմից.
Ն. Զարյան – Ընկե՛ր Ստալին, ասում են վատ է այն զինվորը, ով չի ձգտում մարշալ դառնալ։ Իսկ ես, ընկե՛ր Ստալին, կաշխատեմ դառնալ խորհրդային գրականության մարշալ (ծափահարություններ)։
Վ. Անանյան (կոլտնտեսային թերթի խմբագիր) – Դե՛, ի՞նչ ասեմ, ընկերնե՛ր։ Մի քանի տարի առաջ ես հովիվ էի լեռներում։ Հետո ես գյուղացիական թերթի խմբագիր դարձա և այժմ գտնվում եմ Կրեմլում, մեր առաջնորդի մոտ, ինչ կարող եմ ասել (ծափերի պոռթկում)։
Չարենցն այսպես իրեն չէր դրսևորի, այլ միայն երկիր, պետություն հասկացության մեջ կփորձեր պատկերացնել Ստալինի և նրա դրածո Ամատունու կերպարները։
Ահա սրանով պետք է բացատրել նրա վերաբերմունքը՝ ո՛չ թե պաշտամունք, այլ առաջնորդի հանդեպ որոշակի հարաբերություն՝ որպես երկրի գլխավոր խորհրդանշան։ Անգամ այս պայմաններում մարդու ներքին ու արտաքին էությունները ճակատագրական բախման մեջ էին։ ԳԱԹ-ում պահվող Բակունցին նվիրված «Էպիքական լուսաբաց»-ի վերջին մաքուր էջին գրել է «Թուղթ» պոեմի վերնագիրը՝ «Թուղթ Իոսիֆ Ստալինին (հատված անավարտ պոեմից) ընդլուսնյա համայն աշխարհում ժողովուրդների միակ առաջնորդ-բարեկամին՝ իմ հազարամյա ժողովրդին նրա ամենադժնի չարչարանաց փորձության պահին վերածնության առաջին համբավը ավետողին…», մյուս կողմից՝ «Դոֆինը Նայիրական» շարքի «Իմաստություն» սոնետի տակ նյարդային լարված ձեռագրով ավելացրել. «Тут кончается А. Х[андж]ян и начинается իսկական ԲՈԼՇԵՎԻԿՅԱՆ ՍՏԱԼԻՆՅԱՆ ՀԱՅ ՂԵԿԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ»։ Սա ոչ թե երկվություն է, այլ հակադիր բևեռների համատեղության անիրականանալի հոգեբանական փորձ, ինչը պիտի ավարտվեր մահացու պայթյունով։
Չարենցի գրադարանի զարդերից է Վալենտին Պարնախի «Հավատաքննության զոհ իսպանացի և պորտուգալացի բանաստեղծներ» (Մ.-Լ., 1934, ռուսերեն) գիրքը, ինչի տպագրությունը զուգադիպում է Չարենցի դեմ արգելանքների ու հալածանքների սաստկացմանը։ Իհարկե, հստակ տեսնում էր, որ նոր ժամանակների հավատաքննության առաջին զոհերից մեկն ինքն է։ Իհարկե, նա շատ լավ գիտեր, թե ովքեր են դահճապետ Ստալինը, հայատյաց Բերիան, ազգային կերպարը կորցրած Ամատունին և սրանց բազմաթիվ կատարածուները, ովքեր միասին նրա աչքին երևում էին միմիայն ծաղրածուի տեսքով, բայց նաև նա շատ լավ գիտակցում էր, որ իր նման բանաստեղծը՝ որպես հայոց նորօրյա ոգու խորհրդանշան, նրանց շուրջկալի մեջ է։ Իրեն արժանի ձևով փրկագնելու և դրանով իսկ հայոց ոգին փրկելու նպատակով նա նաև փորձեց հաղթահարել իր ներքին ատելությունը, բայց արյունոտ սահմանագիծն արդեն գծված էր…
Չարենցի կենսահոգեբանական ազատությունն արտահայտվում է նրա լեզվամտածողության մեջ։ Նա անսահման ազատ է իր զգացողությունը թղթին հանձնելիս, բառի ու պատկերի պակաս չի զգում, լեզուն հոսանուտ է ու անկաշկանդ, պատումի ընթացքում չի կորցնում ոչ մի նրբերանգ, ոչ մի զուգահեռ գիծ, ներքին խոհի ոչ մի շերտ, մտքի ոչ մի ծիլ։ Արտաքին ու ներքին ձևի բոլոր տարրերը, սկսած պատկերը կազմող մանրամասներից մինչև կշռույթ ու տաղաչափություն, ենթարկվում են նրա ստեղծագործական ազատ հորձանքին։ Այնքան հզոր է այդ ներքին հորձանքը, որ արտաքին ամեն մի տարր վերաձևվում է ըստ դրա։ Ոչ թե խոսքի ներքին ազատությունն է ենթարկվում ձևին ու կառուցվածքին, այլ հակառակը, ընդ որում՝ ձևի ու կառուցվածքի արտաքին բոլոր անհրաժեշտ միջոցների պահպանումով։ Այդ իսկ պատճառով դասական վեպը նրա համար դառնում է «պոեմանման վեպ» ձևակերպումով մի նոր ասքապատում, տողաչափի, կիսատողի, հանգի, տան անփոփոխ թվացող կաղապարները դառնում են հոսուն, շարժուն կշռույթ, գրական պայմանականությունը հաղթահարվում է, և մնում է մերկ էությունը։ Այդ մերկ էությունը փոխակերպվում և առարկայական հատկանիշներով հասնում է գեղարվեստի բարձր աստիճանի։ Մտքի «երկաթե դիսցիպլինը», խոսքի «վերին իմպերատիվը», բանականության կարգապահությունը նրա ստեղծագործական տարերքի ուղեկիցներն են։ Ենթագիտակցականի ու անգիտակցականի բոլոր ազդակները ենթարկվում են նրա մշտապես սթափ գիտակցությանը, և դա անկախ նրանից՝ բնական սթափության մեջ է, թե զգայավառ հուզականության։
Սրան պետք է ավելացնել վերջին տարիների հոգեկան լարված ու ջղագրգիռ վիճակը, անորոշությունը, տագնապները, իր շուրջ տարածվող չարախոսությունները, մեկուսացվածությունը, հիվանդությունները։ Կորցրել էր հավատն իրական անունների ու արժեքների հանդեպ։ Երկաթյա վանդակների մահվան շուրջկալի մեջ արյան հոտ էր առնում, և որպես ազատության ու փրկության աստվածներ երևում էին մե՛կ սիրո հովանավոր Աֆրոդիտեն, մե՛կ կրքի հրձիգ Էրոսը։ Ապավինում էր նրանց պարգևած ներշնչանքին՝ ինքնամոռացումի հասնելու աստիճանի։ Կարծես թե անկշռելիության մեջ էր, բայց նրա առջև բացվում էր մահագույժ առավոտը։ Անկանոն քնի կամ կիսարթուն թմրածության պահերին անպակաս էին զառանցական տեսիլները, մղձավանջային հոգեգալարքները։ Ներսում, շուրջը պտտվում էին դեմքեր. մե՛կ Նարեկացին էր ու Կոմիտասը, մե՛կ դա Վինչին ու Բոսխը, մե՛կ Ֆրոյդն ու Նիցշեն, մե՛կ Վիյոնն ու Բոդլերը, մե՛կ Վինկելմանն ու Ուայլդը, մե՛կ Վերլենն ու Ռեմբոն… Մանկամարդ աղջիկներ էին ու Արուս Ոսկանյանը, կապիկի դեմքով ատամնաթափ մարդն էր ու դավադիր լռությունը… Բոլորն իր մեջ էին, իր շուրջ էին, իր հետ էին, և ինքը նրանցից յուրաքանչյուրն էր՝ կյանքով, ժամանակով, ճակատագրով, ընդդիմությամբ։ Իրական դարձած իր անիրական տեսիլքներով և իրականությունն է՛լ ավելի տեսանելի դարձնող թափանցիկ երևակայությամբ նա գնում էր իր խաչելությանն ընդառաջ…
Բանաստեղծի հոգեբանական վիճակը և ստեղծագործական ինքնարտահայտումը շատ նույնական են։ Իր դեմ ուղղված հալածանքների, անգամ ձերբակալության ու մոտեցող մահվան խոր գիտակցությամբ Չարենցն ստեղծում է իր ժամանակի շատ դրամատիկ պատմությունը, որի գլխավոր հերոսն ինքն է, իսկ հերոսները ժամանակի քաղաքական դեմքերն են, իր գրական բարեկամներն ու հակառակորդները։ Չարենցը՝ որպես մարդ և որպես ստեղծագործող, երևում է հոգեբանական տարբեր վիճակների մեջ՝ ոգու խաղաղության հասած իմաստունից մինչև զգայախաբություններ (հալյուցինացիաներ, էքսպրեսիաներ), իրականությունից մինչև ցնորք ու զառանցանք…
Նա ամեն ինչ տեսնում էր կրկնակի խորքով՝ երազ՝ երազի մեջ, զառանցանք՝ զառանցանքում, մահ՝ մահվան գրկում…
Այս ամենը գալիս է ապացուցելու ստեղծագործ անհատի բացառիկությունը, նրա բարոյականության անհատական չափանիշերի անսովորությունը։ Եվ քանի որ մարդկության հոգևոր կյանքն առաջ են տանում Չարենցի նման անհատները, ովքեր իրենց ժամանակի ըմբռնումներից շատ ու շատ առաջ են լինում, ուստի՝ պետք է կարողանալ նրանցով հարստացնել կյանքի ըմբռնումն ու ընդարձակել պատկերացումների սահմանը։ Նրանց ոգու սերմերը պիտի շաղ տալ ժամանակի մտավոր դաշտերում, որպեսզի չխորանա հոգևոր խզումը, չկտրվի զարգացման շղթան, և մարդը չդատապարտվի ոչնչության…