ՄԻ ՔԱՆԻ ԽՈՍՔ Վ. ԴԵՎՐԻԿՅԱՆԻ ՀՈԴՎԱԾԻ ԱՌԹԻՎ / Ազատ ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ

 

Գ­րա­կա­նութ­յան ինս­տի­տու­տի տնօ­րեն Վար­դան Դև­րիկ­յա­նը պա­տաս­խան է գրել իմ մի փոք­րիկ հոդ­վա­ծին, ո­րում խոս­վում էր Թու­ման­յա­նի տաս­հա­տոր­յա­կի վե­րախմ­բագր­ված հրա­տա­րա­կութ­յան երկ­րորդ հա­տո­րի՝ «Ան­բուն կկուն» բալ­լա­դի ծա­նո­թագ­րութ­յան մա­սին: Պա­տաս­խան է գրել նաև ծա­նո­թագ­րութ­յան քննարկ­վող հատ­վա­ծի հե­ղի­նակ պրոֆ. Սամ­վել Մու­րադ­յա­նը (հոդ­ված­նե­րը տպագր­վել են «Գ­րա­կան թեր­թի» վեր­ջին հա­մար­նե­րում՝ 11, 13, 14): Ս. Մու­րադ­յա­նի հոդ­վա­ծին չեմ անդ­րա­դառ­նա: Այդ ծա­նո­թագ­րութ­յան մա­սին իմ ա­սե­լի­քը շա­րադր­ված է իմ հոդ­վա­ծում, և պա­տաս­խա­նելն ա­վե­լորդ եմ հա­մա­րում: Մա­նա­վանդ, Դև­րիկ­յա­նի հոդ­վա­ծի մա­սին խո­սե­լիս ես անհ­րա­ժեշ­տա­բար պի­տի անդ­րա­դառ­նամ նույն խնդիր­նե­րին: Պ. Դև­րիկ­յա­նը պաշ­տո­նի բե­րու­մով ղե­կա­վա­րում է նաև ա­կա­դե­միա­կան հրա­տա­րա­կութ­յուն­նե­րի պատ­րաս­տու­մը, և ն­րա վե­րա­բեր­մուն­քը այդ ծա­նո­թագ­րութ­յան և հա­րա­կից խնդիր­նե­րի նկատ­մամբ շատ ա­վե­լի կար­ևոր է: Ներ­կա հոդ­վա­ծի ծա­վա­լը սահ­մա­նա­փակ է, և­ ես կկա­րո­ղա­նամ հա­մա­ռոտ անդ­րա­դառ­նալ այդ հոդ­վա­ծի միայն մի քա­նի, իմ տպա­վո­րութ­յամբ բնո­րոշ կե­տե­րի, բալ­լա­դի հան­գա­մա­նա­լից քննութ­յան փոր­ձը թող­նե­լով հե­տա­գա­յին:
Սկ­սենք այն պնդու­մից, որ «­Թու­ման­յա­նի «­Չա­րի վեր­ջից» դեպ «Ան­բուն կկուն» կտրուկ շրջա­դար­ձը ան­հաս­կա­նա­լի և չ­պատ­ճա­ռա­բան­ված կմնա, ե­թե մենք նկա­տի չու­նե­նանք Ս. Մու­րադ­յա­նի հիշ­յալ մեկ­նա­բա­նութ­յու­նը»: Նախ, ին­չո՞ւ կտրուկ շրջա­դարձ և­ ոչ թե ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան բնա­կա­նոն ըն­թացք: «­Չա­րի վեր­ջը» գրված է 1904 թ., իսկ «Ան­բուն կկուն»՝ 1922-ին, այ­սինքն՝ պատ­մա­կան բո­լո­րո­վին նոր պայ­ման­նե­րում: Այս հան­րա­հայտ հան­գա­ման­քը միան­գա­մայն հաս­կա­նա­լի է դարձ­նում նույն սյու­ժեին դի­մե­լը: Գ­րե­թե եր­կու տաս­նամ­յա­կի ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք շատ բան փո­խե­ցին և՛ աշ­խար­հում, և՛ Հա­յաս­տա­նում, և՛ Ռու­սաս­տա­նում, Թու­ման­յա­նին հու­շել են վե­րա­դառ­նալ «­Չա­րի վեր­ջի» սյու­ժեին: Վ. Դև­րիկ­յա­նը և Ս. Մու­րադ­յա­նը պետք է որ ծա­նոթ լի­նեին Թու­ման­յա­նի զայ­րա­ցած գնա­հա­տա­կան­նե­րին կեղծ սո­ցիա­լիստ­նե­րին, կեղծ քրիս­տոն­յա­նե­րին և­ առ­հա­սա­րակ քա­ղա­քա­կան ե­րես­պաշ­տութ­յա­նը, ո­րը հատ­կա­պես Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի շրջա­նում (դժբախ­տա­բար նաև այ­սօր) քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի և կա­ռա­վա­րութ­յուն­նե­րի վար­քագ­ծի կար­ևոր տար­րե­րից էր: Միայն մի մեջ­բե­րում «­Պա­տաս­խան Տի­ցիան Տա­բի­ձեին» (1919) հոդ­վա­ծից. «…Ինչ­քան գար­շե­լի է էն կրո­նա­վո­րը, էն ինկ­վի­զի­տո­րը, որ քրիս­տո­նեութ­յան խա­չը ձե­ռին և ք­րիս­տո­նեութ­յան ա­նու­նով աու­տո­դա­ֆե­ներ էր սար­քում: Ինչ­քան գար­շե­լի է էն սո­ցիա­լիս­տը, որ սու­րը ձեռ­քին վեր է կա­ցել և սո­ցիա­լիզ­մի ա­նու­նով, աշ­խա­տա­վոր ժո­ղովր­դի ա­նու­նով կո­տո­րած է ա­նում, իշ­խա­նութ­յուն ու եր­կիր է հափշ­տա­կում…» (ԵԼԺ, հ. 7, է­ջեր 373-374): Այս քաղ­ված­քը սպա­ռիչ բա­ցատ­րութ­յունն է Աղ­վե­սի կեր­պա­րի: Այ­նինչ Մու­րադ­յա­նի «հայտ­նա­գոր­ծութ­յու­նը» ա­ղա­վա­ղում է բալ­լա­դը: Պե՞տք էր այդ­քան կոպ­տո­րեն բալ­լա­դը հար­մա­րեց­նել կոնկ­րետ քա­ղա­քա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րին և գոր­ծիչ­նե­րին՝ դուրս մղե­լով նրա գե­ղար­վես­տա­կան և քա­ղա­քա­կան մեծ ի­մաս­տը: Բո­լոր դեպ­քե­րում, Թու­ման­յա­նի բալ­լա­դը հաս­կա­նա­լը կա­պել Ս. Մու­րադ­յա­նի դի­տո­ղութ­յան հետ ինձ ան­լուրջ է թվում: Ե­թե, ի­հար­կե, հաս­կա­նալ չհա­մա­րենք այն հայտ­նա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք, իր հեր­թին, ա­նում է Դև­րիկ­յա­նը իր հոդ­վա­ծում:
Չեմ անդ­րա­դառ­նա Լե­նի­նի Ապ­րիլ­յան թե­զիս­նե­րի և «лиса – лысий» բա­ռա­խա­ղի մա­սին դա­տո­ղութ­յուն­նե­րին: Դ­րանք այն­քան ան­լուրջ են, որ դրանց մա­սին խո­սելն ան­հար­մար է:
Բայց ա­մե­նա­կար­ևո­րը՝ այս ա­մենն ի՞նչ առն­չութ­յուն ու­նի Հով­հան­նես Թու­ման­յա­նի և ն­րա բալ­լա­դի հետ: Ա­ռանց որ­ևէ վկա­յութ­յան, ա­ռանց որ­ևէ գրա­վոր փաս­տի և բալ­լա­դի տեքս­տի գի­տա­կան վեր­լու­ծութ­յան այս­պի­սի հայտ­նա­գոր­ծութ­յուն­ներ ա­նե­լը կապ ու­նի՞ թու­ման­յա­նա­գի­տութ­յան հետ, պրո­ֆե­սիո­նա­լիզ­մի հետ:
Զար­մա­նա­լի է, բայց ի­րո­ղութ­յուն. ո՛չ Մու­րադ­յա­նը, ո՛չ Դև­րիկ­յա­նը Թու­ման­յա­նի ժա­ռան­գութ­յա­նը չեն դի­մում ի­րենց մտքե­րը հիմ­նա­վո­րե­լու հա­մար: Որ­տե՞ղ են գտել որ­ևէ ակ­նար­կութ­յուն, որ­ևէ փաստ այն մա­սին, որ Թու­ման­յա­նը Նի­կո­լայ ցա­րին գայլ է հա­մա­րել, իսկ Լե­նի­նին՝ աղ­վես: Ե­թե այդ­պի­սի փաստ կա, պետք էր ան­պայ­ման բե­րել և­ ոչ թե զբաղ­վել սի­րո­ղա­կան են­թադ­րութ­յուն­նե­րով: Ծա­նո՞թ են Մու­րադ­յանն ու Դև­րիկ­յա­նը Թու­ման­յա­նի 1920-22 թթ. հոդ­ված­նե­րին ու նա­մակ­նե­րին, այդ և­ ա­վե­լի վաղ տա­րի­նե­րին վե­րա­բե­րող հու­շե­րին: Ե­թե այդ տեքս­տե­րում նման բան կա, դրա՛նք պետք էր հի­շա­տա­կել: Ես տա­րի­նե­րի իմ թու­ման­յա­նա­գի­տա­կան զբա­ղում­նե­րի ըն­թաց­քում նման փաս­տե­րի չեմ հան­դի­պել:
Դև­րիկ­յա­նի ա­մե­նա­զո­րեղ փաս­տարկ­նե­րից մեկն էլ երևի այն է, որ Լեռ Կամ­սա­րը Լե­նի­նին աղ­վես է հա­մա­րել: Լեռ Կամ­սա­րը շատ հար­գե­լի հե­ղի­նակ է և շատ բա­ներ է ա­սել: Բայց դա նշա­նա­կո՞ւմ է, որ Թու­ման­յանն էլ նույնն է ա­սել: Փաս­տարկ­ման այս ի՞նչ ե­ղա­նակ է որ­դեգ­րել գրա­կա­նութ­յան ինս­տի­տու­տի տնօ­րե­նը:
Նա ինձ խրա­տում է բա­ռե­րին չկառ­չել և հե­տո բա­ցա­տ­րում, որ խորհր­դա­յին հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րը «մինչև ԽՍՀՄ կազ­մա­վո­րու­մը դեռևս 1921 թ. ղե­կա­վար­վում էին Մոսկ­վա­յի կող­մից և 1922 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 30-ին ոչ թե ստեղծ­վում է Միու­թե­նա­կան պե­տութ­յու­նը, այլ վա­վե­րաց­վում է մինչ այդ տե­ղի ու­նե­ցած ի­րո­ղութ­յու­նը»: Նախ, ե­թե Դև­րիկ­յա­նը այդ­քան վստա­հո­րեն դա­տո­ղութ­յուն­ներ է ա­նում ԽՍՀՄ պատ­մութ­յան մա­սին, պետք է հի­շեր, որ գրե­թե մինչև 1922 թ. վեր­ջե­րը վե­ճեր էին գնում՝ ստեղ­ծել ԽՍՀՄ, թե՞ բո­լոր հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րը միա­վո­րել Ռու­սա­կան դաշ­նա­յին հան­րա­պե­տութ­յան մեջ: Ե­թե Ս. Մու­րադ­յա­նը բա­ռե­րը սխալ է օգ­տա­գոր­ծել (բա­ռե­րին չկառ­չե­լու կո­չը միայն դա կա­րող է նշա­նա­կել), ա­պա այդ մա­սին նրան հար­կա­վոր էր ա­սել հա­տո­րը խմբագ­րե­լիս: Իսկ հա­տո­րում մենք ու­նենք այն, ինչ տպագր­ված է՝ Ս. Մու­րադ­յա­նը խո­սում է ԽՍՀՄ-ի կազ­մա­վոր­ման մա­սին, ու­րեմն հենց դա էլ նկա­տի է ու­նե­ցել: Բայց ե­թե Դև­րիկ­յա­նը գտնում է, որ ծանր հի­վանդ Թու­ման­յա­նը հետ­ևում էր Մոսկ­վա­յում ըն­թա­ցող վե­ճե­րին և դ­րանք է ար­տա­ցո­լել իր բալ­լա­դում, ու­րեմն դա պետք է որ­ևէ կերպ ա­պա­ցու­ցեր: Թու­ման­յա­նի հրա­պա­րակ­ված որ­ևէ գրութ­յան մեջ ակ­նարկ ան­գամ չկա խորհր­դա­յին հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րի միա­վոր­ման մա­սին: Հոդ­վա­ծի սահ­ման­ներն ինձ հնա­րա­վո­րութ­յուն չեն տա­լիս մեջ­բե­րում­ներ կա­տա­րել Թու­ման­յա­նի հա­մա­պա­տաս­խան նա­մակ­նե­րից ու հոդ­ված­նե­րից, ո­րոնք որ­ևէ կերպ չեն հար­մար­վում Դև­րիկ­յա­նի և Մու­րադ­յա­նի տրա­մա­բա­նութ­յա­նը, ուս­տի՝ ինձ մնում է հի­շա­տա­կել դրան­ցից գո­նե մի քա­նի­սը, հույս ու­նե­նա­լով, որ նրանք նախ­քան հեր­թա­կան թու­ման­յա­նա­գի­տա­կան հայտ­նա­գոր­ծում­ներ ա­նե­լը, դրանք կկար­դան՝ նա­մակ Հա­յաս­տա­նի հեղ­կո­մին, 1920, 18 դեկ­տեմ­բե­րի, է­ջեր 368 – 371, նա­մակ զա­վակ­նե­րին, 1920, դեկ­տեմ­բե­րի 18 (հ. 10, է­ջեր 371 – 373), «­Հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մա­սին» հայ­տա­րա­րութ­յու­նը թուր­քա­կան թեր­թին (1921 թ., ԵԼԺ, հ. 7, է­ջեր 562 – 563) և­ այլն: Վեր­ջի­նում Թու­ման­յա­նը խո­սում է հա­յե­րի և թուր­քե­րի հաշ­տեց­ման անհ­րա­ժեշ­տութ­յան մա­սին: Կա­րե­լի էր վի­ճել նաև Թու­ման­յա­նի հետ, մեր­ժել նրա այս կամ այն տե­սա­կե­տը, բայց չէր կա­րե­լի նրան վե­րագ­րել մտքեր, ո­րոնք Մու­րադ­յա­նինն են կամ Դև­րիկ­յա­նի­նը: Թու­ման­յա­նը կար­ծես թե ա­պա­հո­վագր­ված պետք է լի­ներ այս­պի­սի բա­նե­րից:
Տ­նօ­րե­նը շատ է մտա­հոգ­ված Ս. Մու­րադ­յա­նի թե­զե­րը ա­պա­ցու­ցե­լով և հա­մազ­գես­տի պա­տի­վը պաշտ­պա­նե­լով, և­ այդ հա­մա­տեքս­տում Թու­ման­յա­նի եր­կը երկ­րորդ պլան է անց­նում: Պա­տա­հա­կան չէ, որ ո՛չ Մու­րադ­յա­նը, ո՛չ Դև­րիկ­յա­նը ոչ մի ան­գամ չեն դի­մում Թու­ման­յա­նի նա­մակ­նե­րին, հոդ­ված­նե­րին, նրա մա­սին հու­շե­րին:
Տ­նօ­րե­նը նաև գրել է. «­Վեր­ջում ա­սենք, որ Ա. Ե­ղիա­զար­յա­նը այս հոդ­վա­ծում քա­նիցս գրում է գրա­կա­նութ­յան ինս­տի­տու­տի կող­մից հայ դա­սա­կան­նե­րի եր­կե­րի ա­կա­դե­միա­կան հրա­տա­րա­կութ­յուն­նե­րում տեղ գտած թե­րութ­յուն­նե­րի մա­սին…»: Նախ, իմ հոդ­վա­ծում ես չեմ խո­սել, այն էլ քա­նիցս, ու­րիշ ա­կա­դե­միա­կան հրա­տա­րա­կութ­յուն­նե­րի մա­սին: Սա ան­հաս­կա­նա­լի հնա­րանք է: Եվ ա­պա, մի՞­թե Դև­րիկ­յա­նը հա­մոզ­ված է, որ ինձ­նից պետք է պաշտ­պա­նել գրա­կա­նութ­յան ինս­տի­տու­տը: Եր­ևի մո­ռա­ցել է, որ ես այդ ինս­տի­տու­տում աշ­խա­տել եմ ե­րե­սուն­հինգ տա­րի: Եվ իմ փոք­րիկ հոդ­վա­ծը հենց ինս­տի­տու­տի ա­վան­դույթ­նե­րը պաշտ­պա­նե­լու նպա­տակ ու­ներ:
Վեր­ջում ու­զում եմ հարց­նել պ. Դև­րիկ­յա­նին՝ ա­վե­լի օգ­տա­կար չէ՞ր լի­նի այդ տա­րօ­րի­նակ փաս­տարկ­նե­րը հնա­րե­լու և դ­րանց հի­ման վրա իմ հոդ­վա­ծը ջախ­ջա­խե­լու ջան­քե­րի փո­խա­րեն խմբագ­րա­կան խորհր­դի նիս­տում քննար­կել իմ գրա­ծը, ինչ­պես ես ա­ռա­ջար­կում էի այն տպագ­րե­լուց ա­ռաջ, և փոր­ձել հաս­կա­նալ՝ ինչն է ինձ մտա­հո­գում:
՝

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։