Գրականության ինստիտուտի տնօրեն Վարդան Դևրիկյանը պատասխան է գրել իմ մի փոքրիկ հոդվածին, որում խոսվում էր Թումանյանի տասհատորյակի վերախմբագրված հրատարակության երկրորդ հատորի՝ «Անբուն կկուն» բալլադի ծանոթագրության մասին: Պատասխան է գրել նաև ծանոթագրության քննարկվող հատվածի հեղինակ պրոֆ. Սամվել Մուրադյանը (հոդվածները տպագրվել են «Գրական թերթի» վերջին համարներում՝ 11, 13, 14): Ս. Մուրադյանի հոդվածին չեմ անդրադառնա: Այդ ծանոթագրության մասին իմ ասելիքը շարադրված է իմ հոդվածում, և պատասխանելն ավելորդ եմ համարում: Մանավանդ, Դևրիկյանի հոդվածի մասին խոսելիս ես անհրաժեշտաբար պիտի անդրադառնամ նույն խնդիրներին: Պ. Դևրիկյանը պաշտոնի բերումով ղեկավարում է նաև ակադեմիական հրատարակությունների պատրաստումը, և նրա վերաբերմունքը այդ ծանոթագրության և հարակից խնդիրների նկատմամբ շատ ավելի կարևոր է: Ներկա հոդվածի ծավալը սահմանափակ է, և ես կկարողանամ համառոտ անդրադառնալ այդ հոդվածի միայն մի քանի, իմ տպավորությամբ բնորոշ կետերի, բալլադի հանգամանալից քննության փորձը թողնելով հետագային:
Սկսենք այն պնդումից, որ «Թումանյանի «Չարի վերջից» դեպ «Անբուն կկուն» կտրուկ շրջադարձը անհասկանալի և չպատճառաբանված կմնա, եթե մենք նկատի չունենանք Ս. Մուրադյանի հիշյալ մեկնաբանությունը»: Նախ, ինչո՞ւ կտրուկ շրջադարձ և ոչ թե ստեղծագործական բնականոն ընթացք: «Չարի վերջը» գրված է 1904 թ., իսկ «Անբուն կկուն»՝ 1922-ին, այսինքն՝ պատմական բոլորովին նոր պայմաններում: Այս հանրահայտ հանգամանքը միանգամայն հասկանալի է դարձնում նույն սյուժեին դիմելը: Գրեթե երկու տասնամյակի իրադարձությունները, որոնք շատ բան փոխեցին և՛ աշխարհում, և՛ Հայաստանում, և՛ Ռուսաստանում, Թումանյանին հուշել են վերադառնալ «Չարի վերջի» սյուժեին: Վ. Դևրիկյանը և Ս. Մուրադյանը պետք է որ ծանոթ լինեին Թումանյանի զայրացած գնահատականներին կեղծ սոցիալիստներին, կեղծ քրիստոնյաներին և առհասարակ քաղաքական երեսպաշտությանը, որը հատկապես Առաջին համաշխարհային պատերազմի շրջանում (դժբախտաբար նաև այսօր) քաղաքական կուսակցությունների և կառավարությունների վարքագծի կարևոր տարրերից էր: Միայն մի մեջբերում «Պատասխան Տիցիան Տաբիձեին» (1919) հոդվածից. «…Ինչքան գարշելի է էն կրոնավորը, էն ինկվիզիտորը, որ քրիստոնեության խաչը ձեռին և քրիստոնեության անունով աուտոդաֆեներ էր սարքում: Ինչքան գարշելի է էն սոցիալիստը, որ սուրը ձեռքին վեր է կացել և սոցիալիզմի անունով, աշխատավոր ժողովրդի անունով կոտորած է անում, իշխանություն ու երկիր է հափշտակում…» (ԵԼԺ, հ. 7, էջեր 373-374): Այս քաղվածքը սպառիչ բացատրությունն է Աղվեսի կերպարի: Այնինչ Մուրադյանի «հայտնագործությունը» աղավաղում է բալլադը: Պե՞տք էր այդքան կոպտորեն բալլադը հարմարեցնել կոնկրետ քաղաքական իրադարձություններին և գործիչներին՝ դուրս մղելով նրա գեղարվեստական և քաղաքական մեծ իմաստը: Բոլոր դեպքերում, Թումանյանի բալլադը հասկանալը կապել Ս. Մուրադյանի դիտողության հետ ինձ անլուրջ է թվում: Եթե, իհարկե, հասկանալ չհամարենք այն հայտնագործությունները, որոնք, իր հերթին, անում է Դևրիկյանը իր հոդվածում:
Չեմ անդրադառնա Լենինի Ապրիլյան թեզիսների և «лиса – лысий» բառախաղի մասին դատողություններին: Դրանք այնքան անլուրջ են, որ դրանց մասին խոսելն անհարմար է:
Բայց ամենակարևորը՝ այս ամենն ի՞նչ առնչություն ունի Հովհաննես Թումանյանի և նրա բալլադի հետ: Առանց որևէ վկայության, առանց որևէ գրավոր փաստի և բալլադի տեքստի գիտական վերլուծության այսպիսի հայտնագործություններ անելը կապ ունի՞ թումանյանագիտության հետ, պրոֆեսիոնալիզմի հետ:
Զարմանալի է, բայց իրողություն. ո՛չ Մուրադյանը, ո՛չ Դևրիկյանը Թումանյանի ժառանգությանը չեն դիմում իրենց մտքերը հիմնավորելու համար: Որտե՞ղ են գտել որևէ ակնարկություն, որևէ փաստ այն մասին, որ Թումանյանը Նիկոլայ ցարին գայլ է համարել, իսկ Լենինին՝ աղվես: Եթե այդպիսի փաստ կա, պետք էր անպայման բերել և ոչ թե զբաղվել սիրողական ենթադրություններով: Ծանո՞թ են Մուրադյանն ու Դևրիկյանը Թումանյանի 1920-22 թթ. հոդվածներին ու նամակներին, այդ և ավելի վաղ տարիներին վերաբերող հուշերին: Եթե այդ տեքստերում նման բան կա, դրա՛նք պետք էր հիշատակել: Ես տարիների իմ թումանյանագիտական զբաղումների ընթացքում նման փաստերի չեմ հանդիպել:
Դևրիկյանի ամենազորեղ փաստարկներից մեկն էլ երևի այն է, որ Լեռ Կամսարը Լենինին աղվես է համարել: Լեռ Կամսարը շատ հարգելի հեղինակ է և շատ բաներ է ասել: Բայց դա նշանակո՞ւմ է, որ Թումանյանն էլ նույնն է ասել: Փաստարկման այս ի՞նչ եղանակ է որդեգրել գրականության ինստիտուտի տնօրենը:
Նա ինձ խրատում է բառերին չկառչել և հետո բացատրում, որ խորհրդային հանրապետությունները «մինչև ԽՍՀՄ կազմավորումը դեռևս 1921 թ. ղեկավարվում էին Մոսկվայի կողմից և 1922 թ. դեկտեմբերի 30-ին ոչ թե ստեղծվում է Միութենական պետությունը, այլ վավերացվում է մինչ այդ տեղի ունեցած իրողությունը»: Նախ, եթե Դևրիկյանը այդքան վստահորեն դատողություններ է անում ԽՍՀՄ պատմության մասին, պետք է հիշեր, որ գրեթե մինչև 1922 թ. վերջերը վեճեր էին գնում՝ ստեղծել ԽՍՀՄ, թե՞ բոլոր հանրապետությունները միավորել Ռուսական դաշնային հանրապետության մեջ: Եթե Ս. Մուրադյանը բառերը սխալ է օգտագործել (բառերին չկառչելու կոչը միայն դա կարող է նշանակել), ապա այդ մասին նրան հարկավոր էր ասել հատորը խմբագրելիս: Իսկ հատորում մենք ունենք այն, ինչ տպագրված է՝ Ս. Մուրադյանը խոսում է ԽՍՀՄ-ի կազմավորման մասին, ուրեմն հենց դա էլ նկատի է ունեցել: Բայց եթե Դևրիկյանը գտնում է, որ ծանր հիվանդ Թումանյանը հետևում էր Մոսկվայում ընթացող վեճերին և դրանք է արտացոլել իր բալլադում, ուրեմն դա պետք է որևէ կերպ ապացուցեր: Թումանյանի հրապարակված որևէ գրության մեջ ակնարկ անգամ չկա խորհրդային հանրապետությունների միավորման մասին: Հոդվածի սահմաններն ինձ հնարավորություն չեն տալիս մեջբերումներ կատարել Թումանյանի համապատասխան նամակներից ու հոդվածներից, որոնք որևէ կերպ չեն հարմարվում Դևրիկյանի և Մուրադյանի տրամաբանությանը, ուստի՝ ինձ մնում է հիշատակել դրանցից գոնե մի քանիսը, հույս ունենալով, որ նրանք նախքան հերթական թումանյանագիտական հայտնագործումներ անելը, դրանք կկարդան՝ նամակ Հայաստանի հեղկոմին, 1920, 18 դեկտեմբերի, էջեր 368 – 371, նամակ զավակներին, 1920, դեկտեմբերի 18 (հ. 10, էջեր 371 – 373), «Հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին» հայտարարությունը թուրքական թերթին (1921 թ., ԵԼԺ, հ. 7, էջեր 562 – 563) և այլն: Վերջինում Թումանյանը խոսում է հայերի և թուրքերի հաշտեցման անհրաժեշտության մասին: Կարելի էր վիճել նաև Թումանյանի հետ, մերժել նրա այս կամ այն տեսակետը, բայց չէր կարելի նրան վերագրել մտքեր, որոնք Մուրադյանինն են կամ Դևրիկյանինը: Թումանյանը կարծես թե ապահովագրված պետք է լիներ այսպիսի բաներից:
Տնօրենը շատ է մտահոգված Ս. Մուրադյանի թեզերը ապացուցելով և համազգեստի պատիվը պաշտպանելով, և այդ համատեքստում Թումանյանի երկը երկրորդ պլան է անցնում: Պատահական չէ, որ ո՛չ Մուրադյանը, ո՛չ Դևրիկյանը ոչ մի անգամ չեն դիմում Թումանյանի նամակներին, հոդվածներին, նրա մասին հուշերին:
Տնօրենը նաև գրել է. «Վերջում ասենք, որ Ա. Եղիազարյանը այս հոդվածում քանիցս գրում է գրականության ինստիտուտի կողմից հայ դասականների երկերի ակադեմիական հրատարակություններում տեղ գտած թերությունների մասին…»: Նախ, իմ հոդվածում ես չեմ խոսել, այն էլ քանիցս, ուրիշ ակադեմիական հրատարակությունների մասին: Սա անհասկանալի հնարանք է: Եվ ապա, մի՞թե Դևրիկյանը համոզված է, որ ինձնից պետք է պաշտպանել գրականության ինստիտուտը: Երևի մոռացել է, որ ես այդ ինստիտուտում աշխատել եմ երեսունհինգ տարի: Եվ իմ փոքրիկ հոդվածը հենց ինստիտուտի ավանդույթները պաշտպանելու նպատակ ուներ:
Վերջում ուզում եմ հարցնել պ. Դևրիկյանին՝ ավելի օգտակար չէ՞ր լինի այդ տարօրինակ փաստարկները հնարելու և դրանց հիման վրա իմ հոդվածը ջախջախելու ջանքերի փոխարեն խմբագրական խորհրդի նիստում քննարկել իմ գրածը, ինչպես ես առաջարկում էի այն տպագրելուց առաջ, և փորձել հասկանալ՝ ինչն է ինձ մտահոգում:
՝