Հարցազրույց գրականագետ, հրապարակագիր, հասարակական-քաղաքական գործիչ Երվանդ Ազատյանի հետ
Հերմինե Զարմանյան – Դեռևս 1988 թ.-ին արձանագրել եք, որ Սփյուռքում զարգացող գրական քննադատությունն ու գեղարվեստական ուսումնասիրությունն ամբողջական մշակման չեն ենթարկվել: Տասնամյակներ անց փոփոխություն նկատո՞ւմ եք։
Երվանդ Ազատյան – Պէտք է ըսել, այո՛, որոշ չափով։ Տաղանդաւոր անհատներ կան, ինչպիսիք են պրոֆեսոր Խաչիկ Թոլոլեանը, որ անգլերէն կը գրէ, Գրիգոր Պըլտեանը՝ մեր գրականութիւնը համաշխարհային գրականութեան կոնտեքստին մէջ տեսնող առաջապահ մարդ մը։ Ամբողջական ուսումնասիրութիւն չկայ, այնպէս, ինչպէս, օրինակի համար, մեր Մխիթարեան հայրերը կ՚ընեին. ողջ գրական շրջան մը կ՚առնեին և գիրք կը հրատարակեին, կամ ինչպէս Յակոբ Օշական կ՚ըներ։ Միայն Պըլտեանն է, որ կը մոտենայ այդ չափանիշներուն: Հայաստանին մէջ, օրինակ, Վազգեն Գաբրիելեանը, Երվանդ Տեր-Խաչատուրեանը, «Սփիւռք» գիտաուսումնական կենտրոնի հիմնադիր Սուրեն Դանիելեանը, Ալեքսանդր Թոփչեանը… Ամեն մեկը իր ճամփով շատ մոտ են արեւմտահայ գրականութեան, բայց համադրված գրականութիւն ներկայացնել անհատ մը չէ կրցած ընել, ոչ ալ ամբիոն մը նախաձեռնած է:
Հ. Զ. – Գրական երկի ուսումնասիրության բնական ճանապարհը համարում եք գրողի կենսագրության և ստեղծագործության զուգահեռ ընթացքի ներկայացումն ու պատճառահետևանքային կապի վերհանումը, ապա միայն գրական արժևորում կատարելը։
Ե. Ա. – Եթե գրողի կեանքը ինծի ծանոթ է, և ես գիտեմ իր կեանքի հանգրուանների առնչութիւնները իր գրականութեան հետ, լավ է, որ այդ հանգոյցը կարենամ բերել իր գրականութիւն, եւ կերպով մը իր կենսագրութիւնն ալ գրականանայ:
Հ. Զ. – Ձեր հետազոտության լեզուն տարբերվում է գեղարվեստական ոճին բնորոշ հյութեղ բառամթերքով։
Ե. Ա. – Բանաստեղծութեան մէջ արժեքը բառի, պատկերի գրական ճաշակի եւ խորքի վրայ է։ Այդ պատրաստութիւնը, ինչպէս նաեւ լեզուի, պատկերներու հանդէպ զգայունութիւնը ես փոխադրեցի գրականագիտական աշխարհ, ատոր համար այդ դրոշմը կա նաեւ գրականագիտական գործերու մէջ։ Ես, կարդալով բաւական տարիներ առաջ իմ գրածներս, պէտք է ըսեմ, որ գեղագիտական, լեզուի ոճական գեղեցկութեան, բառակերտումի, պատկերացումներու իմաստներով ես ինքս շատ աւելի գեղարուեստականացած կը գտնեմ այդ հանգրուանին, քան աւելի վերջը, ուր աւելի պարզեցուած է իմ ոճը:
Հ. Զ. – Տարիների ընթացքում միայն ոճակա՞ն փոփոխություն է կրել Ձեր գրականագիտական աշխատանքը։
Ե. Ա. – Երբ գրախոսական կը գրեմ ոեւէ գիրքի մասին, ես ալ կը զարմանամ՝ տեսնելով, որ եթե այս գիրքին մասին քսան տարի առաջ պիտի գրեի, բոլորովին տարբեր սահմանափակուածութեամբ պիտի գրեի: Ես ալ հանգրուաններէ անցած եմ՝ աշխարհի տարբեր գրողներու աշխատանքին ծանոթանալով: Սայաթ-Նովային ժամանակների սիրայարութիւնը այսօրվան հոլիվուդեան սիրայարութեանը չէ նմանիր: Սիրայարութեան նիւթին չափանիշները կը զգամ փոխուած են, և ես ըստ այնմ քննութիւնս կը կատարեմ: Փոխանակ իմ հին չափանիշներուս, որ ունեի, նույնիսկ բարոյական ըմբռնումներս զարգացում ունեցած են:
Հ. Զ. – Ձեր գրական հայացքները որքանո՞վ են դրսևորվում հրապարակագրության մեջ և հակառակը։
Ե. Ա. – Գրականագիտական հայացքներս շատ չեն դրսեւորուիր առօրեայ քաղաքական բանին մէջ, բայց ես շատ կ՚օգտուիմ իմ գրական պատրաստութիւնէս։ Օրինակ՝ իմ վերջին յոդուածներէս մեկը, որ Մերկելի Հայաստան գալու մասին է և որը «Ազգ»ին մէջ ալ թարգմանուեցավ, որովյետեւ ես որոշ գրական պաշար մը ունիմ՝ Բերտհոլդ Բրեխտի «Կովկասեան կավճե շրջան»-ով սկսայ: Այսինքն՝ աւելի օրինակներով կրնամ ես իմ գրականագիտական պատրաստութիւնս քաղաքական վերլուծումներու մէջ արձանագրել։ Ատոր չափազանցութիւնն ալ կրնա ընթերցողի և քու միջեւ որոշ անջրպետ մը ստեղծել: Գիտեք՝ գրական ոճը կ՚օգնէ քաղաքական վերլուծումները պատկերաւոր, դիպուկ գրելուն, բայց որ դուն քաղաքական վերլուծումի մէջ ես և կը վերադառնաս գրականագիտական գործերուդ, արդեն մի բան քեզմէ կը պակսի։ Երբ դու կը գրես խմբագրական, քոյ լեզուն քոյ մտածելակերպով օգտապաշտ է։ Երբ վերադառնաս գրականութեան, շատ դժուար է, որ այդ բեռը հետդ չբերես։ Եվ ատիկայ քու գրական մտածելակերպիդ, վերլուծմանդ, յատկապես լեզուական մշակոյթիդ վնաս է։ Ես երկար ատեն կը կարծեի, որ այդ գիծը շատ հստակ կերպով պահած եմ, բայց կը տեսնեմ, որ, ո՛չ։ Գրականութեան մէջ դատումները պէտք է աւելի զգուշաւոր ընես, քան լրագրութեան մէջ: Օրինակ՝ «Մեղք Սարոեանի արցունքին» ակնարկին մէջ շատ աւելի հրապարակագրութիւն կայ, քան գրականութիւն: Այնպէս որ այդ «մեղք»ին մէջ ես ալ բաժին ունիմ։
Հ. Զ. – Ձեր գրականագիտական ուսումնասիրություններում զուգահեռներ ենք տեսնում նաև գրականության և արվեստի այլ ճյուղերի միջև։
Ե. Ա. – Այո՛։ Օրինակ, վերջերս Թամարա Յովհաննիսեանի գրքին ներածականը գրեցի։ Իր բանաստեղծութեան մէջ որքան տեսողական հնարքները տեղ ունին, նոյնքան նաեւ խոհական։ Այդտեղ ես Սեզանի նկարչութեանն եմ նմանցուցած։ Սեզանը երկու չափումէն (dimension) երրորդ չափման անցավ, որ ինտելեկտն է։ Այդպես է, որ իմպրեսիոնիստներն սկսան նաեւ մտածումը դնել. մինչեւ Պիկասո գնաց։ Շանթ Աւետիսեան իր պատրաստութիւնը Արեւմուտքի մէջ՝ Մոնրեալ, Փարիզ, ստացած է։ Կ՚երթայ դեպի Արեւելք՝ Հնդկաստան, Չինաստան, Ճապոն եւ կ՚ըսէ՝ արուեստի ակունքը Արեւելքն է:
Հ. Զ. – Յուրաքանչյուր գրականագետ ունի հայացքների ձևավորման սեփական առանցքը։ Ո՞րն է Ձերը։
Ե. Ա. – Կան գրողներ, որ ինձմէ շատ աւելի լայն պաշար ունին և իրենց այդ լայն հորիզոնով կը չափեն նոր գրական երկ մը, իսկ եթե աւելի սահմանափակ է կամ որոշ բնագավառի մէջ է իմ պաշարս, իմ չափանիշներս կը մեկնին իմ ունեցած տվեալներէս, այսինքն՝ իմ գործիքս այդ է:
Հ. Զ. – Դուք ստեղծագործությունը քննելիս ի ցույց եք դնում թերություններն ու առավելությունները, սակայն դատելուց զերծ եք մնում: Մեր օրերում շատ քննադատներ զբաղված են գրողների հանդեպ դատաստան տեսնելով:
Ե. Ա. – Միշտ գրական քննադատի, նաև գրողի հայեցակետը աւելի պետք է թելադրական ըլլայ, քան թե՝ դատաստանական: Ատիկայ ավելի յամոզիչ է։ Եթե ես կանխանախապաշարումներ ունիմ և կը կաղապարեմ այդ գրողը, ընթերցողը իմ քննադատականս կը կարդայ, հետոյ գիրքը կը կարդայ, եթե անհամատեղելի բան մը կայ, ուրեմն իմ վերաբերումս պակասաւոր է: Բայց եթե ես ճիշտ տվեալները գտնեմ գրողի մոտ և ներկայացնեմ (անշուշտ, ուղղուածութիւն մը պիտի ըլլայ անպայման. չես կրնար ձեռնպահ մնալ), և այդ ուղղուածութեամբ ընթերցողը ճամփա ելլէ, իմ գրածս արդարացուած կ՚ըլլայ։
Հ. Զ. – Ձեզ ավելի շատ գրաքննադա՞տ եք համարում, թե գրականության տեսությունն է ավելի ձգում:
Ե. Ա. – Կը կարծեմ, որ երկուքն ալ։ Ինծի համար նաեւ գրական տեսութիւնը շատ կարեւոր է: Ճիշտ է՝ շատ մարդոց դուրեկան չէ եւ մատչելի չէ այս կամ այն մակարդակը, բայց ես կ՚ուզեմ այդ տեսութիւններուն ծանոթանալ և իմ մէջ պահել, նոյնիսկ եթե անոնք չդրսեւորուին: Իմ դատողութեան մէջ կողմնացոյցներ են անոնք, որոնք անպայման չեն երեւի, բայց կ՚օգնեն ինծի, որ ուրիշ բաներ տեսնեմ:
Հ. Զ. – Գրողին բացահայտելիս շաղկապում եք ստեղծագործությունը, կենսագրությունը, անձնական դրաման:
Ե. Ա. – Գրողի նկարագիրը շատ առնչութիւն ունի իր ստեղծագործութեան հետ, երբեմն նույնիսկ հակասութեան մէջ է: Վազգեն Շուշանեանը ամենէն կռվազան մարդը եղած է: Բռունցքներով մարդոց քիթ-բերանը կ՚արիւներ: Այդ կոնտրաստը պետք է ես կարողանամ ցույց տալ, որ այս մարդը գրականութեան մէջ ուրիշ մեկն է, կեանքի մէջ ուրիշ մեկն է։
Հ. Զ. – Քննադատ Սենտ-Բյովը վստահ էր, որ գրական երկը կարելի է բացատրել հեղինակի կենսագրության լույսի ներքո, մինչդեռ վիպասան Մարսել Պրուստն իր կյանքը նվիրեց վերջինիս դրույթները հերքելուն՝ համոզված լինելով, որ հեղինակի կենսագրությունը չնչին կերպով է արտացոլվում նրա ստեղծած գեղարվեստական երկի մեջ:
Ե. Ա. – Ես ավելի Սենտ-Բյովին համաձայն եմ, որովյետեւ գրողին կեանքը, թեկուզ ակամայ, իր անդրադարձը ունի իր գրականութեան վրայ: Թեկուզ նոյնիսկ գրողը պահել ուզէ, անպայման տեղ մը կը դրսեւորուի այն ապրումը, որ ինք ունեցած է, թեկուզ նոյնիսկ այնպիսի յակասական կերպով, ինչպիսի կերպով դրսեւորուած է Վազգեն Շուշանեանին պարագային, երբ իր կեանքին մէջ փոթորիկի մէջ եղած է, բայց ստեղծագործութեան մէջ՝ հակառակը:
Հ. Զ. – Հետազոտական աշխատանքում կարողանո՞ւմ եք զերծ մնալ նախապատվություններից։
Ե. Ա. – Ես կը կարծեմ, որ շատ հավասարակշիռ մոտեցում կ՚ունենամ գրողներուն հանդեպ, որովյետեւ, երբ որ գրականութեան պատմութիւն կը գրէք կամ գրադատութիւն կ՚ընեք, միշտ կողմնակալութիւնը տիրապետող է։ Ան, ով շատ կը համակրի իր սիրած գրողին, թերութիւնները չի տեսնէր, ես կը ջանամ այդ հավասարակշռութիւնը պահել, սակայն որքան ալ դուք կ՚ուզեք առարկայական ըլլալ, օբյեկտիվ ըլլալ, երբեմն համակրանքները աւելի ձեր վրայ կ՚անդրադառնան։ Թէքէեանին հանդեպ իմ համակրանքս այնքան մէծ է, որ դժուար է ինծի համար առարկայական ըլլալ իր գրականութեան նկատմամբ։ Ուրիշներուն հանդեպ կրնամ։ Զարեհ Մելքոնեան բանաստեղծը ինծի համար շատ արժեքաւոր գրող մըն է։ Արդիական հանգրուան մը ունի, գրականութեան հետ քալած գրող մըն է։
Հ. Զ. – Ազգային գրականությունը ևս դիտարկում եք համաշխարհային գրականության չափանիշների շրջանակում։
Ե. Ա. – Մարդը տիեզերքի մէջ էակ մըն է, որ իր ազգային պատկանելութիւնէն դուրս եւ անդին կապ ունի համամարդկային կեանքին հետ, տիեզերքին հետ։ Այնպես որ, երբ գրականութեանը կ՚անդրադառնաք, չեք կրնար անտեսել այդ երեսակը, նոյնիսկ եթէ գրողն ինքը չէ անդրադարձած։ Օրինակ՝ Մնձուրին գրած է իր գիւղին մասին, բայց իր գիւղը տիեզերք մըն է։ Երբ որ գրողը կրնայ շրջապատին մէջ իր հերոսներուն արարքներուն մէջէն վեր առնել համամարդկային երեւոյթները, արդեն իր գիւղական գրականութիւնը համամարդկային բնույթ կ՚ունենայ։
Հ. Զ. – Գրական կյանքի զարգացման համար ինչպիսի՞ կարևորություն ունի խթանող մթնոլորտի առկայությունը։ Օրինակ՝ ԽՍՀՄ տարիներին պետությունը թեթևացնում էր ստեղծագործողի բեռը։
Ե. Ա. – Հիմայ պետական ազդակը չկայ, և շատ մը տաղանդներ փոխանակ գրականութեան հետեւելու, ստիպուած են զարտուղի ճամփաներով իրենց կեանքը ապահովել, ոչ անպայման գրականութեամբ: Այսօր հայ գրողը գրականութեամբ չի ապրի: Հիմայ խառը ժամանակներ են այս 30 տարիները, բայց կան տաղանդաւոր գրողներ, որոնք դեռ պիտի ինքնահաստատուին, ինչպես որ իրենց նախորդող սերունդը ինքնահաստատուեցավ։
Հ. Զ. – Տեսնո՞ւմ եք նմանություններ Սփիւռքում և Հայաստանում այսօր ստեղծվող գրականությունների միջև: Հիմնական տարբերությունները որո՞նք են:
Ե. Ա. – Հիմայ Սփյուռքի եւ Հայաստանի միջեւ ալ սահմանագիծը կորսուած է, որովյետեւ այսօր Գլենդելում ապրող հայաստանցիները բոլորը կ՚ըսեն՝ մենք սփիւռքահայ ենք: Սփիւռքը բոլորովին իր դիմագիծը փոխած է: Հիմայ ես սփիւռքահա՞յ եմ: Այո՛: Բայց Գլենդել տեղափոխուած հայաստանցին սփիւռքահա՞յ է, ինք կ՚ըսե, որ այո՛, ես սփիւռքահայ եմ: Գրականութիւն կը մշակէ, թերթ կը հրատարակէ, բանախոսութիւն կ՚ընե, բայց խնդիրն այն է, որ ան Գլենդելի մէջ Հայաստանի երկարացումն է: Միայն աշխարհագրականորեն ուրիշ տեղ կը գտնուի, բայց իր լեզուով, աշխարհայացքով, գրական մոտեցումներով, ըմբռնումներով մաս կը կազմէ Հայաստանին: Ատիկայ Սփիւռք չէ։ Հետզհետե, անշուշտ, պիտի այդ միաձուլումը ըլլայ։
Հ. Զ. – Հաճախ եք անդրադառնում արևելահայերենի և արևմտահայերենի խնդիրներին, օտար լեզվամտածողությանը։ Այդ խնդիրները խանգարո՞ւմ են լավ գրականություն ստեղծելուն։ Այսօր ինչպիսի՞ն է վիճակը։
Ե. Ա. – Հիմայ, նոյնիսկ արեւելահայ գրական լեզուն հետզհետէ կ՚աղավաղուի։ Մամուլի լեզուն աղետ է։ Իսկ արեւմտահայ լեզուն թեեւ շատ ադամանդեայ կառոյց ունի, ժողովրդական մարսողութիւնից դուրս կը մնայ։ Իմ պաշտպանածս թէզն այն է, որ միացեալ լեզու պիտի ունենանք, ատիկայ պիտի ըլլայ Կոստան Զարեանի, Լեւոն Շանթի, Աբրահամ Ալիքեանի լեզուն։ Ինչո՞ւ ասոնց լեզուն, որովյետեւ այս մարդիկ դուրսը ծնուած են կամ դուրսն են ապրած։ Իրենց խոսքը, բառամթերքը, լեզուամտածողութիւնը արեւմտահայերէն է։ Ով Հայաստանի կամ Թիֆլիսի հետ է կապուել, նա արեւելահայ լեզուն է արտայայտչամիջոց ընտրել, բայց բառամթերքը, մտածելակերպը, շարադասութիւնը արեւմտահայերէն են։ Ատիկայ ամենէն իդեալական լեզուն է, որ ի վերջոյ պէտք է մենք ունենանք։ Մեզ շատ կը խանգարէ ուղղագրութիւնը։ Չեմ ըսէ, որ մենք պէտք է հարիւր տոկոսով վերադառնանք դասական ուղղագրութեան։ Մարդիկ չեն գիտնար, որ դուրսը մեր ֆոնետիկ հնչողական արժեքները բոլորովին կորած են։ Ինչ, որ հինգերորդ դարում Մեսրոպ Մաշտոց մեկ ձայնի համար մեկ գիր է նշել, աւանդականորեն դուք (Հայաստանում) պահպանած եք, մենք (Սփյիւռքում) շեղուած ենք։ Ի վերջոյ, մենք պիտի գանք արեւելահայերէնի հնչիւնային համակարգին, որ Մեսրոպ Մաշտոց է ստեղծած: Օրինակ՝ Կարիկ Պասմաճեան սկիզբը անգլերէնով գրած է, բայց Հայաստան որ եկած է, արեւելահայերէնով է գրած։ Թե՛ լեզուական, թե՛ խորքի առումով բանաստեղծութիւնները գրուած են այն ձեւով, որը ես կ՚առաջարկեմ միասնական լեզուի կողմնակիցներուն։
Հ. Զ. – Ձեր հրապարակագրական և գրականագիտական գրքերը լույս են տեսել նաև օտար լեզուներով։ Բացի հայ գրականությունն աշխարհին ճանաչելի դարձնելուց, ի՞նչ կարող է տալ թարգմանված լինելը։
Ե. Ա. – Փոքր ժողովուրդներուն համար իսկապես շատ կարեւոր է գրականութիւնը օտար լեզուներով թարգմանելը։ Դեթրոյթի «Ալեք Մանուկեան» դպրոցի մէր աշակերտները հայերէն չեն խոսի, չեն սորուի, դժուար է։ Աշակերտութեան մեծամասնութիւնը հիմայ արդեն օտար է, բայց մենք կը շարունակենք հայոց լեզու, հայ գրականութիւն դասաւանդել, եւ մենք պարտաւորուած ենք ամբողջ հայ գրականութիւնը թարգմանութեամբ ներկայացնել։ Բարեբախտաբար, հիմա շատ թարգմանած գրականութիւն կա անգլերէնով։ Մենք կ՚օգնենք, որ օտարացած աշակերտները հայ գրականութեան գոնե լեզուի ճաշակը եթե չունին, գոնե գրականութեան ճաշակը առնէն։ Բայց ինծի համար գրականութեան բովանդակութեան հետ նաեւ լեզուի էութիւնն է կարեւոր։
Հ. Զ. – Կյուրճյանին նվիրված մի հոդվածում ասում եք, որ բացի ենթահողի պակասից, գիտակից ընթերցողի պակաս կա: Առաջ եթե գիտակից ընթերցողն էր պակասում, այսօր, առհասարակ, ընթերցողն է պակասում: Ո՞րն է պատճառը։
Ե. Ա. – Ընդհանրապէս ընթերցանութիւնը նահանջած է համաշխարհային մասշտաբով: Ատոր համար գիրքերը կը տուժեն: Մարդիկ լեզուն չեն գիտեր կամ քիչ գիտեն, բառապաշարը հարուստ չէ, ան բավարար չէ գրականութիւն կարդալու կամ գրականութիւն մշակելու համար: Այնպես որ, ընդհանուր նահանջ մը կայ: Ժամանակն է պատճառը:
Հ. Զ. – Ի՞նչ պետք է անել, որ նորից ընթերցող լայն հասարակությունը ճանաչի իր ստեղծագործողին։
Ե. Ա. – Հիմայ ընթերցողին ուշադրութիւնը շատ ծանրաբեռնուած է հեռախոսին, հեռուստացոյցին, ամեն ինչ արագացուած է։ Արդիական մոտեցումով մենք աւանդական ընթերցողի կերպարը ալ չունինք։ Ժամանակներն են պատճառը։ Ես ինչո՞ւ ընթերցասեր եղած եմ։ Ինձի համար գրականութիւն կարդալը հաճոյք էր, որովյետեւ մենք հեռուստացոյց չունեինք, ռադիո չունեինք, հեռախոսի վրայ պատկերներ տեսնելու հնարավորութիւն չունեինք, եւ ամբողջ երեւակայական աշխարհը գիրքերու մէջ էր։ Կեանքին զուգահեռ՝ գիրքերու աշխարհն էր։ Կարելի չէ ժամանակը շրջել, որովյետեւ ժամանակը իր հետ կը բերէ նորութիւններ, հաղորդակցութեան միջոցներ շատ արագացած են, փոխուած են։ Այսօր ամեն ինչ երկվայրկեանին է։ Ժամանակին երբ Րաֆֆին վէպ կը գրէր, մինչեւ այդ վէպը Թիֆլիսէն հասներ Պոլիս, տարի կ՚անցներ, մինչեւ մարդիկ իմանային, որ Րաֆֆին վէպ է հրատարակած։ Այսօր գրողը մեկ բառ կը գրէ, ամբողջ երկրագունդի շրջանը կ՚ընէ նոյն վայրկեանին։
Հ. Զ. – Լինելով հայ բազմաթիվ գրողների ժամանակակիցն ու մտերիմը, հուշեր շատ չեք գրել։ Կա՞ն հուշեր, որոնք կուզեիք գրի առնել, սակայն դեռ մտքի դարակներում են։
Ե. Ա. – Օրինակ՝ Զարեհ Մելքոնեանին անձամբ ճանչցած եմ, Շահնուրին հետ անձնական թղթակցութիւն եմ ունեցած, Անդրանիկ Ծառուկեանին հետ անձամբ եմ ծանոթ եւ իր «Նաիրի» թերթին աշխատակցած եմ։ Սարոեանին անձամբ եմ ճանչցած… Սակայն շատ չեն իմ գրած յուշերը։ Ալեք Մանուկեանին հետ 25 տարի ամեն տեղ միասին եղած ենք, շատ յուշեր ունիմ։ Կրոնական, քաղաքական եւ այլ ոլորտներու մարդիկ կուգան, կ՚ըսեն՝ պէտք է գրես։ Գիտեք՝ նախ ժամանակս կը պակսի ինծի. ամեն շաբաթ 2 թերթ կը խմբագրեմ՝ մեկ հատ անգլերէն, մեկ հատ հայերէն։ Հետոյ, միշտ կը վախենամ, որ յուշագրութեան մէջ ըսելիք կ՚ըսեմ, որ հետոյ կ՚ափսոսամ։ Շատ բան կայ չըսվելիք, իսկ եթե պիտի գրականացնես, պիտի անկեղծ ըլլաս։ Կամ պէտք է գրես, բայց չտպես։
Հարցազրույցը վարեց
Հերմինե ԶԱՐՄԱՆՅԱՆԸ
