ՃԵՐՄԱԿ ԷՋԻ ԱՌԱՋ / ­Վա­հագն ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

Ես թուղ­թը դնում եմ գրա­մե­քե­նա­յի մեջ, գրում ա­նուն-ազ­գա­նունս (բռնածս գոր­ծին լրջութ­յուն ու հե­ռան­կար հա­ղոր­դե­լու հույ­սով), ա­պա, ար­դեն հաշտ­ված ու հնա­զանդ, չխկչխկաց­նում վեր­նա­գի­րը: Ա­յո՛, հենց այս վեր­նա­գի­րը՝ սպի­տակ դրոշ պար­զե­լու նման: Գ­րե­լու ան­հա­գուրդ, ա­ռա­վո­տից ի վեր ինձ հան­գիստ չտվող ցան­կութ­յու­նը, այն, ին­չը ա­փեափ խմոր­վում է մեջս, մշուշ­վում, կոր­չում է ա­սես սե­փա­կան շնչից պղտոր­վող ա­պա­կու ետ­ևում, հենց փոր­ձում եմ թա­փա­ռող մտքերս ու ապ­րում­ներս կար­գու­կա­նո­նի բե­րել, թե­կուզև պար­զու­նակ սյու­ժե կա­ռու­ցել: Քա­նի՜ ան­գամ օր­վա ըն­թաց­քում թվում էր՝ ա­դա­մանդ եմ պե­ղել, բայց ծո­րում է ա­վա­զը մատ­նե­րիս մի­ջով, և նո­րից ձեռ­նու­նայն եմ մնում: Գ­լուխս ցա­վում է, չգի­տեմ՝ ա­պարդ­յուն լա­րու­մից, թե ընդ­հա­կա­ռա­կը, չեմ կա­րո­ղա­նում գրել, ո­րով­հետև ցա­վում է: Ես ինձ հի­շեց­նում եմ, որ եր­բեք շախ­մա­տիստ չեմ ե­ղել, չեմ տե­սել ո՛չ տա­սը, ո՛չ էլ նույ­նիսկ ե­րեք քայլ այն կողմ, հրա­պուր­վել եմ ինչ-որ պատ­կե­րով ու ետևից գնա­ցել հետ­քը բռնած շան նման, մինչև որ հո­տե­րը, շշուկ­նե­րը, գույ­նե­րը ինձ բե­րել են աղբ­յու­րի մոտ կամ ան­դուն­դի եզ­րին կանգ­նեց­րել՝ եր­կու դեպ­քում էլ հնա­րա­վո­րութ­յուն տա­լով ե­թե ոչ բա­վա­րար­վա­ծութ­յան, ա­պա գո­նե պարտք կա­տա­րած լի­նե­լու զգա­ցու­մով վեր­ջա­կետ դնել: Այս՝ կար­ծես թե տե­ղին հի­շե­ցու­մը, սա­կայն, օգ­նե­լու փո­խա­րեն ա­վե­լի է հու­սա­հա­տեց­նում: Բ­թա­ցել է ծե­րա­ցող շան հո­տա­ռութ­յու­նը՝ ա­հա գաղտ­նի­քը: Նա հետ­քը գտնում է, բայց տեղ­նու­տեղն էլ կորց­նում: Եր­կար կյան­քի ըն­թաց­քում այն­քան հետ­քեր են մե­կը մյու­սի վրա դրոշմ­վել, որ ա­րի ու խլա­ցած հո­տա­ռութ­յամբ հա­զա­րա­վոր­նե­րի մի­ջից ջո­կիր այս պա­հին միակն ու գլխա­վո­րը: Բռն­կու­մը ու­ժեղ է կայ­ծա­կի նման, բայց՝ շան­թար­գե­լի հան­դի­պած կայ­ծա­կի նման ան­հետ­ևանք:
Կե­սօ­րին, պա­տու­հա­նի ա­ռաջ կանգ­նած, դի­տում էի դան­դաղ իջ­նող փա­թիլ­նե­րը, ա­պա­կին ի­րոք քրտնում էր իմ շնչից, և հան­կարծ, երբ ձեռքս տա­րել էի, որ մաք­րեմ, հի­շե­ցի, որ մի ժա­մա­նակ ճիշտ այս­պի­սի ա­պա­կի­նե­րին եղ­յամ էր պա­տում: Ես չսկսե­ցի (կամ չհասց­րի) գլուխ կոտ­րել, թե ին­չու ան­ցած-գնա­ցած ժա­մա­նակ­նե­րում ինչ-որ մեկն ա­մեն գի­շեր ան­խոնջ ստեղ­ծա­գոր­ծում էր մեր պա­տու­հան­նե­րին, որ­պես­զի ա­ռա­վոտ­յան ինձ զար­մաց­նի սառ­ցե մատ­նե­րով ար­ևա­դար­ձա­յին եր­ևա­կա­յութ­յուն դրսևո­րե­լու ու­նա­կութ­յամբ, ես միայն հի­մա­րա­վա­րի (բայց ան­կեղծ) մտա­ծե­ցի՝ այդ ինչ­պե՞ս է լի­նում, որ ման­կութ­յանդ հետ կոր­չում են նաև քե­զա­նից դուրս բա­ներ: Այս­տեղ էլ ա­մեն կար­գի դա­տո­ղութ­յուն­նե­րի տու­տը կտրվեց, ո­րով­հետև կտրվեց շունչս: Ես ետ չնա­յե­ցի, բայց տե­սա, որ սեն­յա­կից, ա­սես հող­մի բե­րանն ըն­կած, ան­հե­տա­ցան գրա­սե­ղանս, հե­ռուս­տա­ցույց ու հա­մա­կար­գիչ, և հա­տա­կից, պա­տե­րից, ա­ռաս­տա­ղից, բո­լոր ծա­կու­ծու­կե­րից ներս ծո­րաց մի ու­րիշ ժա­մա­նակ: Արթ­նա­ցան ու­րիշ հո­տեր, ու­րիշ աղ­մուկ­ներ, ու­րիշ զգա­ցո­ղութ­յուն­ներ, և խո­հա­նո­ցում այլևս կինս ու որ­դիս չէին վի­ճում, այլ խա­ղաղ զրու­ցում էին ծնող­ներս: Կե­սօ­րը դար­ձավ վաղ ա­ռա­վոտ, սեն­յա­կը մթնեց, ես այլևս կանգ­նած չէի լու­սա­մու­տի ա­ռաջ, ես չորս տա­րե­կան էի ու դեռ ար­ջամ­կան պես տա­քա­նում էի իմ ան­կող­նում՝ չկա­րո­ղա­նա­լով ու չու­զե­նա­լով անց­նել քնի սահ­մա­նը: Ծանր փնչում էր, ոգ­ևոր­ված տնքում մեր վա­ռա­րա­նը, նրա ո­րո­վայ­նից, որ­տեղ փո­թորկ­վում էր կրա­կը, ա­մե­հի գա­զա­նի շունչ էր գա­լիս, թե­յա­մա­նը, թխսկա­նի պես փքված, վի­զը գո­ռո­զամ­տո­րեն ճկած, տագ­նա­պած սու­լում էր, չխկչխկաց­նում կա­փա­րի­չը, ե­ռա­ցող ջու­րը թա­փում վա­ռա­րա­նին, ո­րը պա­տաս­խա­նում էր բար­կա­ցած թշշո­ցով, և մինչ ես վեր­մա­կի տակ մտած իբրև թե վա­խե­նում էի այդ եր­կու հրեշ­նե­րից և հատ­կա­պես գա­զա­նի հուրհ­րա­ցող աչ­քե­րից, մայրս ե­կավ ու տա­րավ թխսկա­նին, ո­րը նրա ձեռ­քում ան­մի­ջա­պես խեղ­ճա­ցավ ու լռեց: Ռա­դիոըն­դու­նի­չը խո­հա­նո­ցից վեր­ջին լու­րեր էր հա­ղոր­դում, հայրս նա­խա­ճա­շում էր, ա­սես հե­քիա­թից ճտճտում էին չոր փայ­տե­րը, տա­քութ­յու­նը ա­լիք-ալիք տա­րած­վում, մտնում էր վեր­մա­կի տակ, և­ ե­րա­նութ­յան եր­կար րո­պե­նե­րին, նախ­քան հայրս նա­խաս­րա­հում կհագ­ներ վե­րար­կուն ու կգնար աշ­խա­տան­քի, և մայրս կգար վեր­մա­կի տակ ինձ փնտրե­լու, ես հան­ճա­րեղ հայտ­նա­գոր­ծութ­յուն ա­րե­ցի:
Մեր փո­ղո­ցով հա­ճախ էին թաղ­ման թա­փոր­ներ անց­նում, եր­բեմն էլ լսում էի, որ այ­սին­չը կամ այ­նին­չը մե­ռավ, բայց տե­սածս ու լսածս ա­ռա­ջին ան­գամ այդ ա­ռա­վոտ անց­կաց­րի իմ մի­ջով: Եվ ապ­շե­ցի: Ե­թե բո­լո­րը մե­ռել են, մեռ­նում են ու պի­տի մեռ­նեն, ու­րեմն՝ ի՞նչ, նաև մե՞նք՝ հայ­րիկս, մայ­րիկս և, ի­հար­կե, ես: Բայց չէ՞ որ դա անհ­նար է: Չէ՞ որ չի կա­րող պա­տա­հել, որ գո­յութ­յուն չու­նե­նան մեր վա­ռա­րա­նը, թե­յա­մա­նը, խա­ղա­լիք­ներս, պատ­կե­րա­զարդ գրքերս, մեր բա­կը, մեր փո­ղո­ցը, ման­կա­կան զբո­սայ­գին, հայ­րիկս ու մայ­րիկս: Իսկ որ­պես­զի նրանք գո­յութ­յուն ու­նե­նան, ես պետք է տես­նեմ ու լսեմ նրանց, հետ­ևա­բար, չնա­յած բո­լո­րը մե­ռել են, մեռ­նում են ու պի­տի մեռ­նեն, հրա­շա­լի, զար­մա­նա­լի, եր­ջա­նիկ բա­ցա­ռութ­յամբ ես ան­մահ եմ, ինձ հետ էլ, ի­հար­կե, հայ­րիկս ու մայ­րիկս: Ես գոհ էի ու հպարտ, որ կա­րո­ղա­ցել եմ լու­ծել այդ­քան կնճռոտ հար­ցը, և փոքր-ինչ ա­վե­լի ուշ, երբ ար­դեն հագն­ված պպզել էի վա­ռա­րա­նի ա­ռաջ, ո­րի պե­ծին տվող մո­խիր­նե­րի մեջ խո­րով­վում էին մորս գցած կար­տո­ֆիլ­նե­րը, խո­հուն ու ի­մաս­տուն տեսք ու­նեի, ո­րով­հետև մի քիչ ա­վե­լի էի հաս­կա­նում կյան­քից, քան նա, որ իր խել­քով մահ­կա­նա­ցու էր ստեղ­ծել մար­դուն: Երբ մորս պատ­մե­ցի, թե ին­չու և­ ինչ­պես մենք ե­րեքս եր­բեք չենք մեռ­նե­լու, նա, չգի­տես ին­չու, հուզ­վեց և­ ինձ եր­կար սեղ­մել էր կրծքին:
Ես նստե­ցի գրա­մե­քե­նա­յի ա­ռաջ: Պատմ­վածքն իմ ներ­սում զգում էի, ինչ­պես զգում են տեն­դը, զգում էի ստեղ­նե­րին դիպ­չող մատ­նե­րիս ծայ­րե­րով: Սկ­սե­ցի մի շնչով (ա­նուն-ազ­գա­նուն, վեր­նա­գիր չխկչխկաց­նե­լու ժա­մա­նակ չկար), բայց ինչ­պես պա­տու­հան­նե­րի եղ­յամն էր կա­մաց-կա­մաց հալ­չում մեր վա­ռա­րա­նի տա­րա­ծած տա­քութ­յու­նից, այն­պես էլ շու­տով ման­կութ­յանս ա­ռա­վո­տից ո­չինչ չմնաց: Ինձ չհա­ջող­վեց բա­ռե­րով ար­տա­հայ­տել այդ ա­ռա­վո­տի թրթի­ռը, իմ հայտ­նա­գոր­ծութ­յու­նը գե­ղար­վես­տա­կան հիմ­նա­վո­րում չստա­ցավ, այն, ին­չը տաք ու դող­դո­ջուն, ժա­մա­նա­կի պատ­նե­շը հաղ­թա­հա­րած թևա­ծում էր իմ մեջ, ճեր­մակ թղթի վրա թևա­կո­տոր ե­ղավ:
Ես չէի ու­զում այդ­քան հեշտ հանձն­վել, նո­րից պա­տու­հա­նին մո­տե­ցա (ձյու­նը նո­րից էր թափ­վում), և ձ­մե­ռա­յին ա­ռա­վո­տը, ա­սես խղճա­հար­վե­լով, վե­րա­դար­ձավ, բայց տո­նա­ծա­ռով, նո­րա­ծին քույ­րի­կով, լա­ցով, օ­րո­րով, վա­ռա­րա­նի ա­ռաջ չո­րա­ցող տա­կա­շո­րե­րով, ջա­հել եղև­նու թարմ խե­ժա­հո­տով, և­ ես ար­դեն հա­մար­յա հինգ տա­րե­կան եմ: Մայրս շշու­կով է խո­սում, որ քույ­րիկս չարթ­նա­նա. զգույշ կլի­նես, ձյան հետ քիչ խա­ղա, եր­կար չմնաս, հե­ռու չգնաս, որ վեր­ևից տես­նեմ քեզ: Վեր­ջին ան­գամ ստու­գում է՝ արդ­յոք տաք եմ հագն­ված ու փա­թաթ­ված, բա­ցում է դու­ռը, և­ ես, բևե­ռա­խույ­զի պես հան­դեր­ձա­վոր­ված, իջ­նում եմ ներքև: Մայրս մո­ռա­ցավ գլխա­վոր պատ­վի­րա­նը՝ փո­ղոց դուրս չգաս, իսկ ես հենց դա եմ խախ­տում, ո­րով­հետև ա­ռա­ջին ան­գամ իմ կարճ կյան­քում ան­դի­մադ­րե­լի կանչ եմ լսել, մե­կը նրան­ցից, ո­րին հնա­զանդ ա­ռաջ են նետ­վում աչ­քը խուփ, ետ­ևում այ­րե­լով կա­մուրջ­նե­րը, խտրա­կա­նութ­յուն չդնե­լով մի­ջոց­նե­րի միջև: Հ­րա­պա­րա­կը հե­ռու չէր մեր տնից, բայց, միև­նույն է, մե­նակ ես դեռ եր­բեք այդ­քան հե­ռու չէի գնա­ցել: Մեր փո­ղոցն ա­վարտ­վեց, ա­հա ա­ռա­ջին ու­ղե­ցույ­ցը՝ Ման­կա­կան այ­գու մուտ­քը, ու­ղիղ նրա դի­մաց՝ Ս­տե­փան Շա­հում­յա­նը, թևե­րը կրծքին կան­թած, և, վեր­ջա­պես, Լե­նի­նը, ճիշտ է, ա­ռայժմ մեջքն ինձ ա­րած, բայց ձեռքն ան­շեղ պար­զած դե­պի իմ կրքի աղբ­յու­րը: Ան­փոր­ձանք հաղ­թա­հա­րե­լով վտանգ­նե­րով լի այդ ու­ղին (այ­գու մուտ­քի մոտ ինձ փոր­ձեց գայ­թակ­ղել ձո­ղի­կով շա­քա­րաք­լո­րիկ վա­ճա­ռող մի ջա­դու, Շա­հում­յա­նի ու Լե­նի­նի ա­րան­քում՝ ռե­տի­նե ճռռիկ­նե­րով ձեռ­նա­ծութ­յուն ա­նող գա­ռան փա­փախ դրած մի կա­խարդ)՝ ես վեր­ջա­պես տե­սա աշ­խար­հի ա­մե­նա­մեծ տո­նա­ծա­ռը, ո­րի չորս­բո­լո­րը շուրջ­պար էին բռնել գույնզ­գույն կրպակ­նե­րը: Այս հրա­շա­լի աշ­խար­հա­մա­սը ես մտքումս պա­հել էի դեռ անց­յալ Նոր տա­րուց, իսկ այս ան­գամ հայրս ոչ մի կերպ ժա­մա­նակ չէր գտնում ինձ այս­տեղ բե­րե­լու, մայրս էլ ոչ մի կերպ չէր կա­րող տա­նը մե­նակ թող­նել նո­րա­ծին քույ­րի­կիս, բայց չէ՞ որ ես ար­դեն հա­մար­յա հինգ տա­րե­կան էի և, ա­մե­նա­կար­ևո­րը, հինգ ռուբ­լի ու­նեի գրպա­նումս: Սկզ­բում վա­յելքս կա­տար­յալ էր: Գ­լուխս տնկած բե­րան­բաց նա­յում էի երկն­քի հե­ռու­նե­րում կոր­չող տո­նա­ծա­ռի կա­տա­րին, մե­կիկ-մե­կիկ ու­սում­նա­սի­րում կրպակ­նե­րի պա­տե­րի նկա­րա­զար­դում­նե­րը և, ի­հար­կե, գնոր­դի աչ­քով ծան­րու­թեթև ա­նում ցու­ցադր­ված խա­ղա­լիք­ներն ու ա­նու­շե­ղեն­նե­րը: Ար­կա­ծախնդ­րութ­յունս սրա­նով սահ­մա­նա­փակ­վեր, ես ան­պայ­ման տուն կվե­րա­դառ­նա­յի բարձր տրա­մադ­րութ­յամբ, հա­ճե­լի հի­շո­ղութ­յուն­նե­րով, բա­ցա­կա­յութ­յունս էլ, ի­հար­կե, այդ­քան եր­կար չէր լի­նի, հա­մա­պա­տաս­խան էլ՝ հետ­ևանք­նե­րը: Բայց կար չա­րա­բաս­տիկ հինգ ռուբ­լին, իմ չար բախ­տից էլ մատս ին­չի վրա դրե­ցի, իմ ու­զած գի­նը չու­ներ: Հի­սուն կո­պեկ՝ խնդրեմ, եր­կու ռուբ­լի՝ հա­մե­ցեք, նույ­նիսկ տա­սը կո­պեկ կամ չորս ռուբ­լի տա­սը կո­պեկ, բայց ու­ղիղ հինգ ռուբ­լի՝ ոչ մե­կը: Սկզ­բում ու­շադ­րութ­յանս կենտ­րո­նում խա­ղա­լիք­ներն էին, բայց երբ դա­տարկ­ված ստա­մոքսս ընդվ­զեց, աչ­քիս միայն ա­նու­շե­ղեն­ներն էին եր­ևում: Քա­նի՜-քա­նի գա­թա ու կար­կան­դակ, կոն­ֆետ ու շո­կո­լադ բե­րա­նիս ջրե­րը տա­րան, բայց գնե­րը՝ մի քա­նի կո­պե­կից մինչև չորս ռուբ­լի, եր­բեմն էլ, ի­հար­կե, հին­գից բարձր, իսկ հինգ­ռուբ­լիա­նոց՝ ո­չինչ, բա­ցար­ձա­կա­պես ո­չինչ: Վեր­ջին կրպա­կի ա­ռաջ եր­կար կանգ ա­ռա: Ես հոգ­նել էի, սա­ռել, ար­դեն չէի հաս­կա­նում՝ ինչ է կա­տար­վում շուրջս, Նոր տա­րի, տո­նա­ծառ ու նման դա­տարկ բա­ներ ար­դեն չկա­յին ինձ հա­մար, ոչ մի խա­ղա­լիք ու ա­նու­շե­ղեն այլևս չէր խո­սում սրտիս կամ քիմ­քիս հետ, կար միայն ա­փիս մեջ տրոր­ված, քրտնած հինգ­ռուբ­լիա­նո­ցը, ո­րը ոչ մի կերպ չէր ու­զում ծախս­վել, և­ ողջ հնգամ­յա կեն­սա­փորձս օգ­նութ­յուն կան­չած՝ ես փոր­ձում էի գու­շա­կել, թե հատ­կա­պես ին­չը ու­ղիղ հինգ ռուբ­լի կար­ժե­նա: Եվ հա­մար­յա գու­շա­կե­ցի: Երբ կրպա­կում տաք-տաք նստած կի­նը վեր­ջա­պես նկա­տեց ինձ և դեմ­քը պա­տու­հա­նին մո­տեց­նե­լով հարց­րեց, թե ինչ եմ ու­զում, ես մատ­նա­ցույց ա­րե­ցի մի բա­վա­կա­նին մեծ տուփ, ո­րի մեջ հի­մա չեմ հի­շում ինչ կա­րող էր լի­նել: Չորս ռուբ­լի ինն­սուն­հինգ կո­պեկ, ա­սաց կի­նը: Ճա­կա­տագ­րի հինգ­կո­պե­կա­նոց ծաղ­րը ես տա­րա ար­ժա­նա­պատ­վո­րեն, տղա­մար­դա­վա­րի կուլ տա­լով հու­սա­խա­բութ­յունս՝ շնոր­հա­կա­լութ­յուն հայտ­նե­ցի և­ ի­րիկ­նա­ցող օր­վա մի­ջով տուն քարշ ե­կա: Որ­տեղ չհաս­կա­ցան ող­բեր­գութ­յունս կամ ժա­մա­նակ ու հնա­րա­վո­րութ­յուն չու­նե­ցան հաս­կա­նա­լու: Մայրս, նո­րա­ծին քույ­րի­կիս տա­նը թո­ղած, մի քա­նի ան­գամ ի­ջել էր ինձ փնտրե­լու, հե­տո զան­գա­հա­րել էր հորս, ո­րը աշ­խա­տան­քը թո­ղել էր, ե­կել թուք ու մուր տվել մորս և միա­ցել ո­րո­նում­նե­րին, ա­մեն ինչ ան­ցել էր նրանց մտքով, բա­ցի այն, որ ես, սո­վո­րա­բար ան­հա­մար­ձակ ու քաշ­վող, ըն­դու­նակ եմ այդ­պի­սի ար­կա­ծախնդ­րութ­յան: Հն­գա­նո­ցը ա­փիս մի­ջից ըն­կավ, երբ սա­ռած ձեռ­քերս ջրի տակ էին դնում, որ ետ գան: Հայրս ա­մեն ինչ հաս­կա­ցավ, ծայ­րե­ծայր ինձ­նից դուրս քա­շեց ո­դի­սա­կանս, և հե­տո, երբ ա­կան­ջիցս բռնած ինձ տա­րել, անկ­յուն էր կանգ­նեց­րել, մնում-մնում՝ սեն­յա­կից, խո­հա­նո­ցից, նա­խաս­րա­հից ինձ էր հաս­նում նրա վրդով­ված-տա­րա­կու­սած ձայ­նը. առևտ­րա­կա­նի՜ս տե­սեք, հա­զար ան­գամ մորդ հետ խա­նութ ու շու­կա ես գնա­ցել, չսո­վո­րե­ցի՞ր, որ փող ման­րել կա: Հայրս, մեր ազ­գու­տա­կը հի­շե­լով, փոր­ձում էր գու­շա­կել, թե ես այդ­քան ան­ճա­րակ ում եմ քա­շել և մե­ծա­նամ՝ ինչ կդառ­նամ, իսկ մայրս, թե՛ մե­խին, թե՛ նա­լին խփե­լով, պա­տաս­խա­նում էր՝ քե՛զ (ես էլ դար­ձա այն, ինչ դար­ձա): Հայրս ու­զում էր շա­րու­նա­կել պա­տի­ժը՝ ինձ ա­ռանց ընթ­րի­քի ան­կո­ղին ու­ղար­կել, բայց մայրս ըմ­բոս­տա­ցավ: Դի­մացս նստած՝ նա նա­յում էր, թե ես ինչ­պես եմ ա­նա­խոր­ժակ ու­տում, և­ աչ­քե­րում ար­ցունք կար:
Ես նո­րից գրա­մե­քե­նա­յի ա­ռաջ նստե­ցի: Նո­րից սկսե­ցի ա­ռանց ա­նուն-ազ­գան­վան ու վեր­նագ­րի, բայց ոգ­ևո­րութ­յունն այս ան­գամ ինձ ա­վե­լի շուտ լքեց՝ ա­ռա­ջին նա­խա­դա­սութ­յան կե­սից: Կուտ գնա­ցած ա­ռա­ջին ար­կա­ծախնդ­րութ­յունս (կամ կյան­քա­մուտս) զգա­ցի, խորհր­դա­նիշ դարձ­նելն ան­հե­ռա­նկար զբաղ­մունք է: Միա­միտ ցավն ու հու­սա­խա­բութ­յու­նը, զա­վեշն ու ող­բեր­գութ­յու­նը, որ այն­քան տաք զգում էի պա­տու­հա­նի ա­ռաջ, ար­դեն սա­ռել էին ե­րեկ­վա ճա­շի նման: Ա­ռօր­յա հոգ­սե­րի ա­րա­գըն­թաց մա­կույ­կը ինձ հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն հե­ռաց­նում էր եղ­յա­մա­պատ ու խե­ժա­հոտ օ­րե­րից, մո­տեց­նում աս­ֆալ­տա­պատ ա­փե­րին, որ­տեղ կե­սօ­րից հե­տո պետք է զբաղ­վեի մի քա­նի հրա­տապ գոր­ծե­րով, ո­րոնք, ըստ էութ­յան, կար­ևոր չէին, նույ­նիսկ պետք չէին, բայց անհ­րա­ժեշտ էին, ինչ­պես ու­տե­լը, հագ­նե­լը, և­ ո­րոնք չգի­տեի ինչ­պես պի­տի լու­ծեմ: Կե­սօ­րը վա­ղուց ան­ցել էր: Ես մի կողմ հրե­ցի գրա­մե­քե­նան ու վեր կա­ցա:
Կես­գի­շերն անց ես, այ­նու­հան­դերձ, նո­րից գրա­մե­քե­նա­յին մո­տե­ցա: Ծանր օ­րից հե­տո. գոր­ծե­րիցս ոչ մե­կը տե­ղից չէր շարժ­վել, և­ ա­ռաջ­վա պես ան­հայտ էր՝ ինչ­պես եմ դրանք լու­ծե­լու: Ես հոգ­նել էի, գլուխս ցա­վում էր, բայց քունս չէր տա­նում, և­ երբ բո­լո­րը քնել էին, ու միայն ես էի լուս­նո­տի պես դե­գե­րում, գրա­մե­քե­նան խոս­տո­վա­նա­հայրս դար­ձավ: Ին­չո՞ւ դժվար պա­հե­րին, ներ­կան և նույ­նիսկ ա­պա­գան թո­ղած, ա­պաս­տան ենք փնտրում անց­յա­լում: Եվ ին­չո՞ւ ան­պայ­ման հե­ռա­վոր ման­կութ­յան օ­րե­րում, արդ­յո՞ք ոչ այն պատ­ճա­ռով, որ նրանք վա­ղե­մութ­յան ժամ­կե­տի շնոր­հիվ են­թա­կա չեն դատ ու դա­տաս­տա­նի: Տա­րօ­րի­նակ ա­րա­րած­ներ ենք (նախ­ևա­ռաջ, ի­հար­կե, ես), սե­փա­կան կյանքն այն­պես ենք ա­վե­րում, որ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ որ­ևէ հա­մե­մա­տա­բար ան­խա­թար անկ­յու­նում ծվա­րե­լու հա­մար ստիպ­ված ենք մինչև մեր նա­խա­պատ­մա­կան անց­յա­լը գնալ: Հա­մե­նայն դեպս, աչ­քի անց­կաց­րե­ցի ա­ռա­ջին չկա­յա­ցած պատմ­ված­քի հա­մար­յա լրիվ է­ջը և­ երկ­րոր­դի միակ նա­խա­դա­սութ­յու­նը (ա­ռանց վեր­ջա­կե­տի): Պատմ­վածք կա՞ր սրանց մեջ, թե՞ չկար: Ես պա­տաս­խա­նե­ցի՝ չկար, հրա­շա­լի ի­մա­նա­լով, որ ան­կեղծ չեմ, որ չկա այն­պի­սի բան, որ մե­ջը պատմ­վածք չլի­նի: Որ­տե՞ղ ո­գեզրկ­վե­ցին ման­կութ­յանս բնից թռած թռչուն­նե­րը, որ­տե՞ղ սպան­վե­ցին: Ճեր­մակ է­ջի վրա՞: Ան­պայ­ման: Բայց ին­չո՞ւ: Արդ­յո՞ք ոչ այն պատ­ճա­ռով, որ մի կյանք էլ ճեր­մակ էջն է, եր­կուսն էլ՝ կյանք թե պատմ­վածք, սկսում ես Աստ­ված գի­տե ինչ թրթի­ռով, ին­չեր ա­րա­րե­լու հույս ու հա­վա­տով: Թող լի­նի կույր հա­վա­տով, վերջ ի վեր­ջո ծնվող, ոտ­քի կանգ­նող, ա­ռա­ջին բա­ռե­րը թո­թո­վող (նաև պատմ­վածք սկսող) մար­դը քիչ է տար­բեր­վում ծաղ­կից կամ գա­զա­նից: Եվ ե­թե չի տար­բեր­վում սկզբում, ին­չու տար­բեր­վի հե­տո, ու­րեմն՝ նա էլ, ինչ­պես ծա­ղի­կը կամ գա­զա­նը, կա­րող է տրոր­վել, գնդա­կի հան­դի­պել: Ե­թե բո­լոր տնկի­նե­րը չէ, որ տեր­ևա­կա­լում են, թող մի եր­կու պատմ­վածք էլ չկա­յա­նա: Ար­ժե՞ ափ­սո­սալ: Չար­ժե: Ընդ­հան­րա­պես չար­ժե այս խնդրի վրա եր­կար ծան­րա­նալ, մեկ էլ տե­սար հի­շե­ցիր ու­րիշ չկա­յա­ցած պատմ­վածք­ներ, կուտ գնա­ցած օ­րեր: Որ մե­կին կա­րող էիր սի­րել ու չսի­րե­ցիր, որ ծնող­ներդ քեզ­նից այդ­պես էլ չտե­սան ու չլսե­ցին այն, ինչ կու­զե­նա­յին տես­նել ու լսել, որ բա­րե­կա­միդ ի­զուր նե­ղաց­րիր, սրի­կա­յի ե­րե­սին չա­սա­ցիր, որ սրի­կա է: Այս ի­մաս­տով, ե­թե մինչև վերջ ան­կեղծ լի­նենք, լա­վա­գույն է­ջե­րը չգրված­ներն են: Ի­հար­կե, դժվար է նույ­նը այդ­քան վճռա­կան հայ­տա­րա­րել՝ ապ­րած ու չապ­րած օ­րե­րի հաշ­վեկ­շիռ ա­նե­լով, բայց քա­նի որ եր­կուսն էլ՝ պատմ­վածք թե կյանք, սկսվում են ճեր­մակ է­ջից, ա­պա մեկն էլ, մյուսն էլ չա­պա­կա­նե­լը եր­ևի ա­մե­նադժ­վար խնդիրն է:
Ոչ մի ան­գամ, չնա­յած բա­զում խո­րա­միտ փոր­ձե­րիս, ինձ չհա­ջող­վեց կյանքն այն­քան հա­մո­զիչ բա­նաձ­ևել, որ­քան այն չկա­յա­ցած պատմ­ված­քում, որ­տեղ վա­խե­նում էի վա­ռա­րա­նի կար­միր աչ­քե­րից: Ըստ էութ­յան՝ երկ­րորդն էլ վա­տը չէր՝ մեկ էլ ե՞րբ և­ ու­րիշ ի՞նչ եմ հնգա­նո­ցիս նման ա­ռանց ման­րե­լու տեղ հասց­րել: Ի­հար­կե, հի­սուն­հինգ և նույ­նիսկ քսան­հինգ տա­րե­կա­նում այլևս այն չես, ինչ հինգ տա­րե­կա­նում, և­ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ…
Եվ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ ճեր­մակ է­ջից կա­տար­յալ բան չկա: Եվ ե­թե հա­սել ես մի ճեր­մակ է­ջի, ո­րը կա­րող է վեր­ջի­նը լի­նել, գու­ցե իս­կա­պես չար­ժե այն փչաց­նել:

2000, մարտ-մա­յիս