Լևոն Շահնուրի երկրորդ գիրքը՝ «Ցավեր բռնողը» ժողովածուն (Երևան, «Զանգակ», 2018), մոլորված մարդկանց մասին է, որոնք անդադար փնտրտուքի մեջ են՝ երբեմն անգամ պատկերացում չունենալով, թե ինչ են փնտրում։ Մոլորվածությունը ծնունդ է «մտությունների», որոնք տանջում են մարդուն, և հենց այդ մտությունների շուրջ է կառուցված ամբողջ գիրքը։ Մտություններն ասես մտքերի հոսք լինեն, որ հասնում են մինչև հոգու խորքերը ու «քրքրքում» մարդուն, գրողի ձևակերպմամբ՝ «մտությունը քորի նման է, երբ ծոծրակիդ է բռնում, եզի նման թիկունքդ դեմ ես տալիս պնդին, այնքան ես քորում, կաշիդ պլոկվում է, իսկ տակից կարմիր միսն է մղկտում. այնուամենայնիվ, քեզ անհասկանալի է մնում, որ քորն ես քորում կամ քորի քորը»։
***
Երբ քորն ես քորում.
Ժողովածուի պատմվածքները, լինելով սերտ կապի մեջ մեկը մյուսի հետ, կարծես առանձին մտություններ են, որ ծնվում են հեղինակի գլխում։ «Արգելված մտությունները» պատմվածքում պատմող հերոսը հանդես է գալիս որպես ընկալիչ, որ լսում է «հիվանդ մարդկանց» մտությունները՝ փորձելով իրեն հնարավորինս թույլ չտալ տրվել մտքերի հոսքին։ «Երբ կուտակվող մտությունները ակնհայտ մարմնական նշաններով են դուրս տալիս, և գիտակցում եմ, որ շրջապատիցս մեկնումեկը ահազանգելու է, ինքս առաջ անցնելով կապվում եմ Կենտրոնի գրասենյակ, կատալոգով ընտրում որևէ կնոջ, նե գալիս, մարմնիս թարմ վերքեր է ճեղքում, ես էլ պատմում եմ գլխովս եկածները»։
Եվ այսպիսով էլ կերպարը պատմվածքի ներսում մնալով ընկալիչ՝ ամբողջ ժողովածուի համար ինքն է դառնում մտություններից կեղեքվողը։ Միգուցե հեղինակի համար գիրքը մի յուրօրինակ փնտրտուք է՝ «թմրած տեղը արյուն զգալու» համար՝ համոզված ասելու՝ «ինձ հասկանում են»։
***
Հակաուտոպիա՞, թե՞ իրականություն.
Ի թիվս «Արգելված մտությունների»՝ ուշագրավ են ժողովածուում ընդգրկված հակաուտոպիստական այլ պատմվածքներ ևս, որոնք ընթերցելիս կարելի է մտաբերել Ջորջ Օրուելի «1984», Ռեյ Բրեդբերիի «Ֆարենհայթ 451», Օլդոս Հաքսլիի «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպերը։ Այս պատմվածքներում ապագան ներկայացված է Կենտրոնի ղեկավարած փակ համակարգի տեսքով, որում անտեսված է մարդը՝ որպես մտածող էակ, ավելին՝ այստեղ մտածել նշանակում է լինել հիվանդ, ուստի՝ Կենտրոնի պարտքն է վերացնել այդ հիվանդությունը՝ մարդկանց դարձնելով կառավարելի ու անտարբեր, չէ՞ որ եթե մտածում ես, ուրեմն գոյություն ունես, իսկ եթե գոյություն ունես, ուրեմն զգում ես։ Մարդուց խլել ցավելու ու տառապելու ունակությունը, նշանակում է խաչ քաշել նաև նրան տրված հաճույքները զգալու վրա։ Հակաուտոպիստական այս համակարգում արգելված է զգալը, և օգտագործելով հատկապես վախը՝ այն միտված է իսպառ վերացնելու զգալու ունակությունը, ինչը անբնական է և հետևաբար՝ տանջալի։ Ուստի այն ոչ թե ձգտում է մարդուն երջանիկ դարձնելու, այլ փորձում է ապահովել իր անխափան աշխատանքն ու ներքին հարաբերական անդորրը։ Մարդուց քամում են զգացմունքները, ու նա տառապում է մեծ ու լուսավոր վահանակների, ռոբոտների ու զարգացած աշխարհի ստվերում՝ երբեմն մինչև վերջ գլխի չընկնելով՝ ինչ է կատարվում իր հետ։ Հակաուտոպիան մեծանալով՝ արդեն կլանում է բառերի աշխարհը, հիվանդությունը մտնում է նաև բառերի մեջ, ու բառը ցամաքում է մարդուց, մարդն էլ՝ բառից։
«Երկու կին փայտացած հայացքներով զրուցում են, առանց շուրջը նայելու՝ միմյանց աչքերին հառված. զրուցելու կերպը միայն այդպես է հնարավոր. եթե կողքերդ նայես մեկ այլ իրողության, առարկայի բերես քո հայացք ու շարունակես զրուցել, դիմացինդ անմիջապես կնկատի ու կկապվի սրահի հետ։ Կամենում եմ աննկատ անցնել, վազքս հանդարտեցնում ու նախատեսված արագությամբ հավասարվում եմ նրանց. ասես պայմանավորված՝ երկուսով լռում և ուղիղ աչքերիս են նայում, անժպիտ, անկյանք, կարծում եմ՝ նրանցից հատել են բոլոր հիվանդ խոսքերը ու թողել են այո, ոչ-ը…»։
Կարելի՞ է արդյոք այս պատմվածքները որպես ահազանգ ընկալել մեր այսքան արագ զարգացող իրականության համար, որտեղ մարդը, անվերջ փոքրանալով, աստիճանաբար մոռանում է մտածել ու դադարում է զգալ։ Այս հարցի պատասխանը գտնելը, թերևս, այն կարևորագույն խնդիրն է, որ մնում է ընթերցողին։
***
Կիկոսները չեն հեռանալու.
Գրքի զանազան մտությունների մեջ առանձնանում է «Անունս Յոհան Ֆիշեր է» պատմվածքը, որտեղ գրողը, քննելով ժամանակակից հայ մարդուն, կարողացել է ներկայացնել նրա ամենամեծ ցավը։ Շարքային հայ քաղաքացին փորձում է գտնել փախուստի ճամփա՝ «իր նախորդների պես չապրելու համար», և երբ փախուստը հաջողվում է, ներսում զրնգում է վախը, վախը նոր, ուրիշ մարդ լինելուց, վախը կորցնելուց այն, ինչն իրենն էր՝ Կիկոսինը, որից ուզում էր փախչել։ Պատմվածքի վերջին նախադասությունը լավագույնս արտահայտում է արտագաղթի ճամփան բռնած մարդու անորոշությունն ու ցավը. «Բայց որ կրկին հարցնելու լինեն՝ «Ի՞նչ է քո անունը, օտարակա՛ն։ Եվ ի՞նչ ես այստեղ փնտրում»։ Նա առանց ընդդիմանալու կպատասխանի՝ «Յոհան Ֆիշեր է իմ անունը։ Հորս եմ փնտրում, անունը՝ Կիկոս»։
Ու ահա այստեղ է թաքնված մի նոր դիլեմա՝ մտության նոր սկիզբ: Ի վերջո, փախուստը դառնո՞ւմ է ելք։
***
Ամեն ինչ մտություն է.
Գրքում պարբերաբար հանդիպում է երազի մոտիվը՝ գրողի յուրօրինակ մեկնաբանություններով, օրինակ՝ «Երազաորսը» պատմվածքում Կենտրոնը երազի է վերածում իրականությունը՝ նրա «թերի» կողմերը վերացնելու՝ մարդկանց մեջ զգացմունքները լռեցնելու համար։ Մեկ այլ պատմվածքում՝ «Նա մեռավ և Աստծուն իր հետ չվերցրեց», գոյաբանական հարցերի հետ ի հայտ են գալիս երազը՝ երազի մեջ ու երազը շրջելու տեսությունները: Կյանքն ընկալվում է որպես Աստծո երազ, ու մարդը, երազի մեջ լինելով, փորձում է դուրս գալ, ինքը դառնալ երազի ու իր տերը՝ դառնալ ազատ, ու միակ հայտնի ելքը Ադամի ու Եվայի «սեր անելը»։ Ի դեպ, թե՛ այստեղ և թե՛ այլ պատմվածքներում գրողը առանձնակի կարևորություն է տալիս սիրուն՝ որպես կյանքի մաքրամաքուր երևույթի։
Իսկ «Վերադարձի դուռը» պատմվածքում երազը ինչ-որ առումով վերածվում է մահից հետո եկող գոյության, գոյաբանական ալտերնատիվ տարածության.
«Ի՞նչ է արթնացումը, երբ ոչ ոք չի ճանաչում իմ երազը. ես այսուհետ այն երազում եմ՝ ներա հետ. արթնացումը դժոխային տանջանք է, երբ ծանոթները ու մտերիմները քո երազից չեն»։
***
Վերջում նորից Աստված է գալու.
Աստծու, հավատի ու մարդկանց ընկալումների մասին գոյաբանական խորհրդածությունների միջոցով գրողը փորձում է թափանցել կեցության խորքերը՝ ստեղծելով կերպարներ, որոնք կարծես նույն ժամանակի ու տարածության մեջ են։ Այդպիսիք են, օրինակ, «Սկիզբը», «Էրեխու տունը» պատմվածքների կերպարները. հասարակ մարդիկ, որոնք ապրում են իրենց աշխարհում, որտեղ Աստծո գոյությունը տեղավորվում է միայն իրենց հայտնի կենցաղում՝ այն էլ երբեմն հմայական տարրերով։ «Գյուղացիները նկատել էին. մարդը պատից մի փոքր հեռացնում էր խաչվածին ու աղոթում հետևի ստվերին»։
Այս մարդկանց համար աշխարհը ավելի ընկալելի է, երբ հավատը, Աստծո կերպավորումից անդին, գոյություն ունի երևակայության մեջ՝ իրական, առարկայական երևույթների միջոցով՝ լինի դա ստվերը, թե բախտ նայող պառավի գուշակությունը: Այսինքն՝ բաներ, որոնց հետ հոգով կարող են կապվել և կապվում են այս մարդիկ։ «Պահ մտած ստվերը կրկին պատճառ էր փնտրում իր համար ու, հակառակվելով քահանայի խոսքերին, տարածվում էր մարդու ոսկորներին և, որպես Սկիզբ, շրջապտույտի մեջ էր վերցնում արևին, ցլին, պառավին, արճիճին, տիկերով օղուն, ծեծված կնոջը, և գյուղացու քթի տակ՝ միամիտ մարդու ոտքերի առջև, ծանրակշիռ օրորվելով հասնում էր գոմ՝ կոտոշները շոյելու»։
Այսպիսի պատմվածքներում զգալի կշիռ ունեն նախապաշարմունքները կերպարների ճակատագրի որոշման հարցում, բացառություն չէ նաև «Լուսին կերած նորածինը»: Այստեղ մարդն իր ճակատագրի հետ անցնելով պատերազմի միջով, միահյուսվում է Աստծուն, քանի որ «վերջում նորից Աստված է գալու»։
***
Գրքի «զգայարանները».
«Ցավեր բռնողը» ժողովածուի պատմվածքներում ամեն ինչ մարդու ներսից է սկսվում՝ ցավերը, մտությունները, նախապաշարմունքները, հավատը։ Այս բոլորը անցնում ու արտահայտվում է մարդու զգայությունների շնորհիվ, նաև այն բանի, որ գրողը պատմվածքների միջև կամուրջներ է դրել, օրինակ՝ «Սկիզբը» պատմվածքի կերպարը հիշատակվում է մեկ այլ պատմվածքում, կամ հիվանդ բառերը, համանուն պատմվածքից դուրս գալով, թափառում են նաև «Ինձ հասկանում են», «Ձայնագիր» պատմվածքներում։ Պատահական չէ, որ գիրքը կարծես ունի իր «զգայարանները»՝ ձայների, պատկերների, բառերի հոսքի՝ խոսքի շնորհիվ: Եվ բնաբաններն, անգամ իգական սեռի կերպարներին տրված «նե» դերանունը յուրահատուկ, մի տեսակ խորհրդավոր տրամադրություն են ապահովում: Թվում է՝ գիրքը ինքնուրույն է շնչում, սկսվում ու ավարտվում՝ փակելով մտությունների շրջապտույտը։
***
Շրջապտույտը փակվում է.
Մտությունները մոլորված մարդկանց ցավերն են, մարդկանց, որոնք կամա թե ակամա փորձում են փախչել այդ ցավերից, իրականությունից, փնտրում են իրենք իրենց, և, որ գլխավորն է, փնտրում են Աստծուն, չէ՞ որ «ասում են մարդիկ հետները տարած մտությունների պատճառով մյուս աշխարհում անասելի դժվարությունների են հանդիպելու», ուստի՝ մտությունները մարդուն երկրին կպած են պահում։ Եվ փախուստի ու փնտրտուքի այս բոլոր փորձերով մարդուն ներսից ու դրսից, կյանքից առաջ ու հետո քննելով՝ գրողը նրան նորից բերում, հասցնում է միևնույն կետին՝ Աստծուն, որովհետև. «Նա եղել է, կա և կլինի, որովհետև Նրան սպանող իմաստունները մահացան, իսկ Նա մնաց, որովհետև վերջնաշնչում նորից Տերն է»։
